Pagpaniid sa Kalibotan
Bolkan Nagpabugnaw sa Planeta
Sa dihang ang bolkan sa Pilipinas nga Mount Pinatubo mibuto sa 1991, gitagna sa mga siyentipiko nga mobugnaw ug diyutay ang atong planeta tungod niini. Husto sila, sumala sa gisangpotan. Ang bolkan mipabugag duolan sa 20 ka milyong toneladang gas nga sulfur dioxide ngadto sa stratosphere. Ang gas miporma ug usa ka bagang panganod nga gilangkoban ug gagmay kaayong mga tinulo sa asidong sulfur ug nakatag sa tibuok globo pinaagi sa hataas, kusog nga huros sa hangin sa pipila ka semana lamang. Ang mga tinulo nakatag ug nakaali sa pipila ka silaw sa adlaw, nga miresulta ug mas bugnaw nga mga temperatura sa yuta sa ubos. Sumala sa Science News, sukad sa pagbuto, mius-os ug mga 1° C ang aberids nga temperatura diha sa mga bahin sa Amihanang Hemisperyo. Ugaling, kini nga epekto temporaryo lamang ug dili angay isipong panagang sa pag-init sa tibuok yuta. Usa ka eksperto sa klima mitagna nga kining pagkabugnaw nga gihatag sa bolkano mawala ra sa 1994.
Negosyo sa Organo sa Tawo sa Asia
“Ang suplay ug panginahanglan mao ang balaod sa yuta,” miingon ang magasing Asiaweek diha sa ulohan sa negosyo bahin sa mga organo sa tawo. Sa Hong Kong duolan sa 600 ka tawo ang nagpaabot ug kidney transplant sa tinghunlak sa 1992, apan 50 lamang kanila ang gilaomang makadawat ug usa sa kataposan sa tuig. Busa, daghan ang mobiyahe sa ubang mga nasod, sama sa India diin duolan sa 6,000 ka kidney transplant ang ginahimo tuig-tuig diha sa 20-ka-milyong dolyares nga negosyo sa usa ka tuig. Kasagaran ang kabos o ang nag-antos sa kanihit sa panalapi andam sa pagbaligya sa ilang usa ka rinyon, sanglit posible man nga mabuhi nga usa ra ang rinyon. Apan ang Asiaweek miingon nga ang negosyo sa organo gihampak sa korapsiyon. Ang pipila ka tigdonar gitikasan sa mga ahente. Usa ka tawo gitaho nga nagpaadmit sa ospital tungod sa gamayng suliran sa tiyan ug miresulta nga nawad-an siyag usa ka rinyon—kini gikuha nga walay iyang pag-uyon!
Pagpatay sa mga Inosente
Labing menos 1,383 ka bata sa Tinipong Bansa gipamatay pinaagi sa pag-abuso o pagpasagad sa 1991, mitaho ang The Washington Post. Kining kasarangang pagbanabana, nga gihatag sa National Committee for Prevention of Child Abuse, katumbas sa makahahadlok nga upat ka nalangkit sa pag-abuso nga kamatayon adlaw-adlaw, 50-porsiento nga pag-uswag kay sa miaging unom ka tuig. Ang hinungdan sa pag-uswag nagkalainlain. Gipasangil sa pipila ka espesyalista kini diha sa nagakalisod nga kahimtang sa ekonomiya—uban sa pagkanawad-ag mga trabaho, gamay ug kita, ug kawalay-paglaom—nga nagtukmod sa mga tawo sa pagpahungaw sa ilang mga kapakyasan diha niining walay-mahimo nga mga biktima. Ang Post miingon nga samtang ubay-ubay sa mga kaso nga namantalag-maayo naglangkit sa mga yaya nga nagaabuso sa mga bata nga ilang giatiman, “ang mga espesyalista nahibalo nga ang tinuod nga hinungdan sa taas nga gidaghanon sa nangamatay kasagaran suod nga nalangkit sa balay, kang mama ug papa, mga tawong labaw untang mahigugma sa gagmayng mga bata.”
Sobrang Populasyon—Ngano?
Nganong ang sobrang populasyon kaylap sa mas pobreng kanasoran? Diha sa magasing Visão, si Paulo Nogueira Neto, nga kalihim kaniadto sa palibot sa Brazil, kusganong mitubag: “Dunay estorya nga giasoy sa Brazil. Gipangutana kon nganong siya dunay siyam ka anak, ang tawo miingon, ‘Tungod kay ang tulo namatay sa gagmay pa; ang tulo milalin sa São Paulo, Rio de Janeiro, o Brasília, ug ang tulo magpabilin dinhi sa pag-atiman kanamo inigkatigulang na namo.’ Ang anak maoy seguridad sosyal sa pobreng populasyon.” Si Neto midugang, nga matilimad-on: “Sayon rang panid-an ang tibuok yuta: Kon dunay kakabos dunay pagbuto sa populasyon. Ug kon kini magpadayon, ang planeta maalaot. Diha sa kalibotan nga limitado ang kahinguhaan, dili kita makabatog dayon nga kaugmaran, gawas lamang kon kini maoy espirituwal, moral, o siyentipikanhong kaugmaran.”
Si Jesus Diha sa Video
Ang nagkalainlaing mga organisasyon sa Kakristiyanohan nagbuhat ug desperadong mga butang sa ilang pagpaningkamot sa pagdani sa mga batan-on nga makabatog kahibalo sa Bibliya. Pananglitan, ang American Bible Society naghimog usa ka bersiyon sa video sa asoy sa Marcos 5:1-20 bahin kang Jesus nga nag-ayo sa giyawaan nga tawo. Ang The Miami Herald sa Florida nagtaho nga ang estilo sama nianang sa musika nga video, nga gihikay ngadto sa paspas nga mga talan-awon. Ang usa ka bersiyon gihimong musikang rap, ang lain pa gilaylay. Si Jesus gihulagway nga nagsul-ob ug T-shirt ug dyaket samtang nakigbugno siya sa fire escape batok sa giyawaan nga tawo nga nagyawyaw ug nagsul-ob ug kalo sa besbol. Ang laing video nga musika, nga gitawag Resurrection Rap, gitaho nga naghulagway kang Jesus nga lider sa mga gang sa dalan!
Makamatayng Katubigan
Dihang natapos ang gubat, unsay buhaton sa tanang wala magamit nga mga kahimanan sa gubat? Sumala sa mantalaang Hannoversche Allgemeine sa Alemanya, human sa Gubat sa Kalibotan II, ang mga Alyado nakadangat ug yano, kun mubog-panglantaw, nga tubag: Ilabay kini sa dagat. Ang mantalaan nagtaho nga tali sa 700,000 ug 1,500,000 ka toneladang kahimanan sa gubat gikan sa Third Reich gilabay sa salog sa dagat, nga sa ulahi gisundan sa mga kahimanan sa gubat sa mga Alyado. Gipili ang mga dapit nga labayanan—apan dili kaayo piho nga pagkatala—sa Dagat sa Norte, sa Baltic, ug sa Skagerrak. Samtang nakuha ang pipila niining peligrosong basura sa katuigang 1950, duolan sa 500,000 ka tonelada ang gituohang nahibilin pa. Karon ang kabalaka nagdako sa kapeligrohang ihatag niining biya sa ilalom sa dagat. Gisusi sa mga mananalom sa kagamhanan ang pipila ka dapit ug misulay sa pagbanabana kon pila pa ka kahimanan sa gubat ang nagpabilin ug unsa ka peligroso kini. Ang ubang mga bomba magamit pa, ug ang uban nagpahungaw ug peligrosong mga hilo, sama sa asidong tingga, mercury, ug TNT, diha sa tubig.
Mga Kadaot Diha sa Trampoline
Ang mga trampoline o lona nga sirkosirkohan sa likod nga lagwerta nahimong popular, apan kini peligroso, mitaho ang The Toronto Star sa Canada. Samtang gilantaw sa uban kini ingong dulaan, ang duha ka tuig nga pagtuon sa Kaihapan sa Canada nakakaplag nga 324 ka seryosong mga kadaot diha sa trampoline ang gitaho sa tibuok nasod. “Ang mga bata sa tanang panuigon ang nameligro ug ang mga kadaot nga giantos mas grabe kay sa kadaghanang mga kadaot sa pagkabata,” matud pa ni Arlene Huhn sa Sports Medicine Council sa Alberta. Ang kadaghanang aksidente mahitabo samtang ang mga tawo magluksolukso o mokawas sa trampoline o sa dihang sila gustong mosirko, dugang pa ni Huhn. Ang mga eksperto mirekomendar nga ibutang sa mga tag-iya ang mga trampoline diha sa hawan nga lugar, nga ang mga mogamit magsul-ob ug sapatos nga dili-modanlog, ug nga sila magbantay sa dihang molukso o mokawas niana. Usa ka tawo lamang ang mogamit sa trampoline sa usa ka panahon. Ang hustong pagdumala hinungdanon.
Pagsulong sa mga Halas
Sa mga 30 ka tuig kanhi, usa ka hampak ang mihapak sa isla sa Micronesia sa Guam ug napuo ang kadaghanan sa mga espisye niini sa mga langgam sa kalasangan. Ang hampak dili usa ka virus o sa peste kondili usa ka halas—ang kapeg-kolor nga halas sa kahoy. Malagmit nadala gikan sa New Guinea ngadto sa isla pinaagi sa mga sakyanang gigamit sa mga sundalong U.S., ang halas kusog nga midaghan sa Guam. Karon dunay ingon ka daghan sa 30,000 ka dili kaayo lala nga mga bitin sa matag 12 kilometro kuwadrado diha sa pipila ka dapit. Sila gitaho nga molukong sa mga koral ug mga alambre sa koryente, mosulod sa mga balay, mokalit ug tungha diha sa mga tubo nga awasanan, ug miatake sa mga binuhi ug bisan sa mga bata. Karon ang mga tigpanalipod sa palibot sa Hawaii nabalaka nga ang mga halas basin mohimog samang pag-asdang didto. Ang Hawaii walay lumad nga mga halas, apan kini dunay daghang espisye sa langyaw ug talagsaong mga langgam nga mahimong mameligro sa maong mga manunukob. Sa pagkakaron, ang kapeg-kolor nga mga halas sa kahoy nakaplagan na diha sa mga tugpahanan sa Hawaii—tingali ang mga halas mihilom ug sakay sa mga ayroplano nga nangabot gikan sa Guam.
Ang Venice Nakig-away sa Sagbot sa Dagat
Ang Venice, ang matahom nga siyudad nga mituybo gikan sa usa ka lanaw sa amihanang Italya, nagaatubang ug talagsaong problema sa polusyon—mga sagbot sa dagat. Tungod sa sobra ka daghang sustansiya diha sa tubig, ang lanaw nakapatubo ug makalilipong nga 500,000 ka toneladang sagbot sa dagat sa usa ka tuig! Unsay kinahanglang himoon niini? Diha sa unang eksperimento sa kalibotan labot niana, nga gitawag sa magasing Le Science nga usa ka “tinuod nga kalamposan,” ang sagbot sa dagat gihimong papel. Gigamit ang 40,000 ngadto sa 60,000 ka toneladang sagbot sa dagat nga ginaani gikan sa lanaw tuig-tuig, ang mga siyentipiko nakapatunghag papel diha sa usa ka proseso nga makaayo pa sa palibot kay sa pagresiklo. Ang papel susama ra, ug diha sa pipila ka paagi mas superyor, kay sa papel nga hinimo gikan sa mga lanot. Ug ang kolor niini? Luspad, may puntik-puntik nga berde—siyempre!
Oganisasyong Tighinabang Tinuod Bang Nagatabang?
Ginganlan sa magasing Consumer Reports ning bag-o pa ang usa ka organisasyong nagahatag ug hinabang labot sa kanser nga nagpadalag mga sulat nga naghangyo sa mga tawo sa pagpangayog amot sa mga higala ug sa mga silingan ug ipadala kini. Ang taho miingon nga kon tan-awon ang gamayng sinulat diha sa likod sa sulat makita ang pila ka makaiikag nga mga kamatuoran. Pananglitan, samtang ang buhat sa kaluoy nakatigom ug halos $2.5 ka milyon sa miaging tuig, walay usa ka sentimo sa matag dolyar ang mahiadto sa pundong salapi nga gamiton sa panukiduki labot sa kanser. “Ang nahibilin gibayad sa propesyonal nga tigpatunghag-pundo, bayad sa gastos sa pagpatunghag-pundo, pagpalakaw sa salapi, gasto sa paghusay sa mga kaso nga mitungha gikan sa miaging sayop nga pagpangolekta, ug gibayad alang sa ‘edukasyon sa publiko,’” miingon ang magasin. Gihisgotan niini ang usa ka pananglitan sa edukasyon sa publiko nga gikuwestiyon—sobra ka yano ug linangkob nga tambag sa pagsanta sa kanser, sama sa, “Hupti ang inyong trabahoanan nga libre sa kapeligrohan sa kanser.”
Mga Pinulongan ug ang Utok
Sumala kang Franco Fabbro, usa ka tigdukiduki sa Trieste University sa Italya, ang matag pinulongan nga atong nahibaloan, o nahibaloag diyutay, nahimutang diha sa usa ka linaing dapit sa utok. Sa unsang paagi naabot niya kining konklusyona? Ang ubay-ubayng mga indibiduwal nga makasultig daghang pinulongan nga nakaagom ug pagkadaot sa utok ug dili na makasultig maayo sa ilang kaugalingong pinulongan misugod sa pagsultig larino sa usa ka langyawng pinulongan nga ilang gituohang gamay ra ang ilang nahibaloan. Kini nagsugyot, matud pa sa magasing L’Espresso, “nga ang lumad nga pinulongan makabalda sa uban, nga nagpalimiti sa pagsulti niini.”