Ang Aborigines sa Australia—Usa ka Talagsaong Katawhan
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Australia
ANG Australia mahimong ilarawan ingong talagsaon, uban sa iyang nindot nga marsupial nga kangaroo ug sa iyang nindot halogong koala, nga komportable kaayong magtungtong sa habog nga mga kahoyng eucalyptus. Apan, ang unang molupyo, nga nailhang Aborigines sa Australia, mas labaw pang talagsaon kay sa nasod.
Ang mga pulong “Aboriginal” ug “Aborigine” wala gamita sa mayubitong diwa. Ang mga termino nagagikan sa duha ka pulong nga Latin ab origine, nga nagkahulogag “sukad sa sinugdan.” Kining orihinal, lumad nga molupyo sa Australia nailhan ingong Aborigines—nga gititik uban sa dakong letra nga A aron malain sila gikan sa orihinal nga mga molupyo sa ubang kayutaan.
Sa dihang ang unang mga pumupuyo gikan sa Uropa nangabot sa hinapos sa ika-18ng siglo, ang Aboriginal nga populasyon gibanabana nga 300,000. Duha ka gatos ka tuig sa ulahi, ang 1991 nga senso naglista ug ubos sa 230,000 ka Aborigines gikan sa bug-os nga gidaghanon sa populasyon sa Australia nga duolan sa 17 milyones.
Kinsa man kining orihinal nga mga molupyo sa Australia? Diin sila gikan? Nganong mahubit sila ingong talagsaon? Ug unsang paglaom sa umaabot ang gitagamtam karon sa daghan kanila?
Unang Kinabuhi sa Australia
Kadaghanan sa mga antropologo nagkauyon nga ang Aborigines sa Australia sa sinugdan gikan sa Asia. Tingali gihimo nila ang kataposang hugna sa ilang paglalin pinaagig gakit o sakayan gikan sa habagatan-sidlakang Asia, nga midunggo sa amihanang baybayon sa Australia. “Sila dili bug-os malalinon,” miingon si Malcolm D. Prentis diha sa iyang librong A Study in Black and White, “kondili mobalhin panagsa: nga mao, sila magkampo sa lainlaing temporaryong mga kampohanan sulod sa ilang kaugalingong maila nga teritoryo.”
Ang Aborigines maoy talagsaong mga tigkonserbar nga nagaatiman ug maayo sa kalikopan. Usa ka Aborigine misaysay: “Among gitikad ang among yuta, apan sa paagi nga lahi sa puti nga tawo. Naningkamot kami sa pagkinabuhi nga mahunahunaon sa pag-amping sa yuta; sila mopatim-aw nga nagapahimulos sa yuta. Ako gitudloan sa pagpreserbar, dili gayod sa pagdaot.”
Si Prentis misulat sa pag-uyon: “Ang kaayohan sa mga tanom ug sa mga hayop ug nianang sa grupo sa Aborigines konektado: ang kauswagan sa usa nagkahulogan ug kauswagan sa lain. Kini praktikal: pananglitan, ang pagdaghan sa mga kangaroo nagkahulogan ug mas daghang abiyo sa pagkaon alang sa Aborigines apan ang hinobrang pagpamatay sa mga kangaroo sa ngadtongadto makadaot alang sa Aborigines.”
Ang Aborigines hawod usab sa ubang mga paagi. Ang batid sa pinulongan nga si R. M. W. Dixon miingon diha sa iyang librong The Languages of Australia: “Hinuon, kon bahin sa sosyal nga organisasyon, ang mga Uropanhon maoy migawas nga karaan kon itandi sa Aborigines sa Australia; ang tanang Australianhong tribo adunay komplikado ug organisado kaayong mga sistema sa kabanayan nga may tino nga mga balaod alang sa pagkamilinyoon ug alang sa espisipikong mga papel sa matag matang sa sosyal nga okasyon.”
Musika ug Pangayam
Talagsaon sa Aborigines mao ang instrumento sa musika nga gitawag didgeridoo, usahay gititik nga didjeridu. Ang pulong sa literal nagkahulogan ug “plawta nga hagobhob,” nga tukmang naghubit sa tingog nga ipagawas niini. Inay adunay tuno, ang didgeridoo mopagawas ug usa ka matang sa baho ug ritmo alang sa seremonyal nga mga panagtipon ug mga bayle sa gabii nga gitawag ug corroborees. Ang instrumento kasagarang maghatag ug hagunghong nga duyog sa tigkanta uban sa iyang mga naglagapak nga mga lipak.
Ang mga didgeridoo ginama gikan sa maayong pagkapili nga mga sanga sa kahoy nga lungagon sa ilalom. Ang labing popular nga gitas-on maoy gikan sa 3 ngadto sa 5 ka piye, apan ang ubang instrumento moabot kutob sa 15 ka piye ang gitas-on. Kasagaran ang usa ka tumoy sa instrumento ipatong sa yuta samtang ang naglingkod nga tigpatokar maghuyop sa pikas tumoy, nga ibutang sa iyang baba nga kuptan sa duha ka kamot.
Sanglit ang lalom, magahob nga tingog sa instrumento walay pagkabugto, kinahanglang maghuyop ang tigpatokar sa tumoy nga huypanan samtang sa samang panahon mohanggab ug preskong hangin sa iyang mga ilong nga walay pagkabalda ang tunog. Kining abilidara susama niadtong kinahanglang hanason sa musikerong nagapatokar ug tuba. Kini nailhan sa mga tigpatokar sa mga tulonggon ingong sirkular, o linginon, nga pagginhawa ug usa ka kahanas nga dili sayon nga matun-an.
Alang sa pangayam, ginapahimuslan sa Aborigines ang laing butang nga talagsaon—ang boomerang. Kadto gihimo ingong usa ka instrumento sa pangayam ug usa ka hinagiban sa gubat taliwala sa Aborigines. Apan alang sa kadaghanang turista karon, kana nahimong laing ilado-kaayong simbolo sa Australia. Ang labing komon nga mga boomerang maoy kurbado nga mga hinagiban nga mobalik sa naglabay kon ilabay sa hustong paagi. Hinuon, adunay pila ka matang nga dili mobalik-sa-naglabay. Kini tukmang nailhan ingong mga kylie, o mamumuno nga mga lipak.
Arte sa Aboriginal
Sa pagsugod, ang Aborigine nga kultura walay sinulat nga matang sa komunikasyon. Mao nga, si Kevin Gilbert, usa ka Aboriginal nga magbabalak ug pintor, nagpatin-aw: ‘Ang arte maoy labing epektibong pinulongan sa komunikasyon sa Aborigines ug ang labing nasabtan sa tanan.’ Siya miangkon: “Ang arte nagakomunikar nga mas epektibo ug mas hinungdanon kay sa sinulat nga pulong.”
Busa, ang makita ug ginadula nga arte nga matang sa komunikasyon nahimong kinaiyanhon sa paagi sa pagkinabuhi sa Aborigines. Kini nagkahulogan nga ang ilang arte nagsilbi sa duha ka katuyoan: Kini naghatag ug paagi sa paglig-on sa binaba nga komunikasyon, ug kana usab nagsilbing tabang sa pagsag-ulo aron mahinumdoman ang mga estorya sa tribonhong kasaysayan ug sa tradisyonal relihiyosong mga butang.
Tungod kay walay canvas, papel, ug susamang materyales, ang Aboriginal nga arte gidibuho diha sa mga bato, sa mga langob, ug sa panit sa kahoy. Ang naglabi nga mga kolor nga komon sa yuta maoy nangibabaw sa tanan nilang arte. Ilang gigamit ang mga kolor nga komon diha sa dapit diin ang mga dibuho gigama. Ang mga pintal gama gikan sa materyales sa yuta.
Tingali ang labing talagsaong bahin sa ilang arte mao nga halos ang tanang dibuho adunay mga tulbok ug mga linya. Bisan ang mga talan-awon sa luyo, nga sa sinugdan daw usa ra ka kolor, kon tan-awon ug maayo makita ang makuting hulad sa mga tulbok nga lainlain ug kolor.
Usa ka presentasyon sa seminar nga nag-ulohang Marketing Aboriginal Art in the 1990s nag-ingon nga sa katuigang 1980 ang “Aboriginal nga arte . . . kalit nga miuswag gikan sa ‘etnograpikong arte’ ngadto sa ‘komersiyal nga belyas artes.’” Ang uban naghisgot bahin sa pagkapinangita niining ginamitag salong nga tulbok-nga-estilo nga dibuho ug nakadayeg sa nagauswag nga popularidad niini.
Aboriginal nga mga Pinulongan
Ang puti nga mga Australiano sa kinatibuk-an may sayop nga ideya bahin sa Aboriginal nga mga pinulongan. Ang pipila, pananglitan, nagtuo nga adunay usa lamang ka Aboriginal nga pinulongan ug nga kini karaan kaayo, nga gilangkoban lamang ug pipila ka pangusmo ug agulo. Apan kanang ideyaha dili gayod tinuod!
Sa pagkatinuod, sa usa ka higayon may gibanabana nga 200 ngadto sa 250 ka Aboriginal nga mga pinulongan. Ugaling, kapin sa katunga niini ang nawala na. Karon mga 50 na lamang sa maong pinulongan ang ginasulti sa mga grupo sa 100 o kapin pang Aborigines. Ug ang gidaghanon sa Aboriginal nga mga pinulongan nga ginasulti sa 500 o kapin pang mga tawo karon dili na moabot ug 20.
Imbes karaan, ang binaba nga pinulongan sa Aborigines maoy ugmad kaayo sa gramatika. Sa iyang librong The Languages of Australia, si Propesor Dixon nagsulat: “Walay pinulongan, taliwala sa 5,000 o kapin pang mga sinultihan nga ginasulti sa tibuok kalibotan karon, ang mahubit nga ‘karaan.’ Ang matag nailhang pinulongan may komplikado nga gambalay, mao nga ang kahubitan sa pangunang mga punto sa gramatika niini magkinahanglag gatosan ka panid; ang matag pinulongan adunay linibong sukaranang gramatikanhong mga pulong nga gigamit sa adlaw-adlaw.”
Si Barry J. Blake nagsulat sa susama labot sa Aboriginal nga mga pinulongan: “Kini maoy ugmad kaayong mga instrumento sa komunikasyon, ang kada usa sama rang nasangkapan sa paghubit sa Aboriginal nga kasinatian sama sa Ingles o Pranses sa paghubit sa Uropanhong kasinatian.” Sa pagpaluyo niini nga panghinapos, ang Aboriginal nga magsusulat nga si Galarrwuy Yunupingu nag-ingon: “Diyutay ra kaayong puti nga tawo ang misulayg tuon sa among pinulongan, ug ang Ingles kulang ug pulong sa paghubit sa among relasyon sa yuta sa among mga katigulangan.”
Niadtong ika-19ng siglo, gihubad ang mga bahin sa Bibliya ngadto sa duha ka Aboriginal nga pinulongan. Ang Ebanghelyo ni Lucas gihubad ngadto sa Awabakal nga pinulongan ug ang mga bahin sa Genesis, Exodo, ug ang Ebanghelyo ni Mateo gihubad ngadto sa Narrinyeri nga pinulongan. Makaiikag, kining mga hubara naghubad sa ngalan sa Diyos nga Labing Gamhanan ingong “Yehóa” ug “Jehovah,” uban sa mga kalainan sa ngalan sumala sa pagbalay sa pulong nga gikinahanglan sa pinulongan.
Karong adlawa, dakong pasiugda ang gihatag sa pagpasig-uli sa Aboriginal nga mga pinulongan ug sa pagmugnag mas dakong kaamgohan taliwala sa dili-Aboriginal nga populasyon sa Australia labot sa bili, katugob, ug katahom niining mga pinulongana. Busa, karon daghan ang nalipay sa pagkahibalo nga ang Ministro sa Australia alang sa mga Kalihokan sa Aboriginal nagtugot sa paggama ug mga diksiyonaryo sa 40 ka Aboriginal nga pinulongan. Kini maglakip dili lamang niadtong ginasulti karon kondili sa daghan usab nga wala na gamita nga kinahanglang tukion pa gikan sa mga tipiganan sa mga dokumento ug ubang mga tuboran sa kasaysayan.
Nagasanong sa Usa ka Matahom nga Paglaom
Sa dihang nangabot ang mga puti sa Australia sa kataposan sa ika-18ng siglo, hapit nilang mapuo ang tanang lumad nga populasyon. Hinunoa, karon adunay daghang lungsod sa kabanikanhan nga mas daghan ang Aboriginal nga mga molupyo, ug aduna pay pila ka lunlon Aboriginal nga mga balangay, sa kinadak-an sa hilit nga mga dapit. Ang kinabuhi niining mga tawhana sagad mangiob. “Dili na kami iya sa kagahapon,” misulat ang usa ka Aborigine, “ni may makatagbawng dapit kami sa pagkakaron.” Apan siya midugang: “Ang umaabot nagataganag paglaom alang sa daghan kanamo.”
Ang katarongan niini mao nga daghan sa orihinal nga mga molupyo sa Australia nagkalipay karon sa pagbasag Bibliya—tingali diha sa ilang kaugalingong pinulongan—nga ang daotan sa dili madugay mawala na ug nga ang yuta igahatag ug balik ngadto sa katawhan nga magaatiman ug maayo niana. (Salmo 37:9-11, 29-34; Proverbio 2:21, 22) Ang Gingharian sa Diyos maoy mohimo niini. Kini nga Gingharian, nga gitudlo ni Jesus kanato nga iampo, maoy usa ka tinuod nga kagamhanan. (Mateo 6:9, 10) Daghang Aboriginal nga mga lalaki ug mga babaye karon ang puliki sa pagsulti ngadto sa uban bahin sa dagkong mga panalangin nga ipatungha sa Gingharian sa Diyos ngadto sa katawhan.—Pinadayag 21:3, 4.
Usa ka Aborigine miingon bahin sa daghan niyang isigka-Australiano: “Ilang nasabtan nga ang hunahuna nga gituohan sa mga puti, Aborigines, ug kadaghanan sa ubang tawo sa yuta sayop. Kana mao nga ang Australia iya sa mga Aborigines tungod kay mao ang unang nakadiskobre o iya sa mga puti tungod sa pagsakop niini. Walay matuod sa duha. Kini iya ni Jehova nga Diyos tungod sa paglalang.”—Pinadayag 4:11.
Sa pagkatinuod, ang atong Maglalalang, si Jehova nga Diyos, mao ang tag-iya sa Australia ug sa tanang nahibiling nasod sa yuta. Ug sa katumanan sa pag-ampo nga gitudlo ni Jesus, ang Gingharian sa Diyos moabot, ug ang tibuok yuta pagahimoong usa ka tibuok yutang paraiso nga puy-an sa mga tawo sa tanang rasa ug nasyonalidad nga nahigugma ug nagaalagad sa matuod nga Diyos.
[Hulagway sa panid 17]
Ang didgeridoo maoy usa ka instrumento sa musika nga iya lamang sa Aborigines
[Hulagway sa panid 17]
Usa ka pasundayag sa Aboriginal nga arte
[Credit Line]
Sa Kortesiya sa Australian Overseas Information Service
[Hulagway sa panid 18]
Daghang Aborigines karon ang nakigbahin sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos ngadto sa uban