Mga Paningkamot sa Pagluwas sa mga Bata

“Kita nagtigom sa Katigoman sa Kalibotan Alang sa Kabataan aron himoon ang magkaubang panaad ug aron himoon ang dinalian nga tibuok-kalibotang hangyo​—nga hatagan ang matag bata ug mas maayong kaugmaon.”​—Komperensiya sa Hiniusang Kanasoran, 1990.

ANG mga presidente ug mga primer ministro gikan sa kapig 70 ka nasod nagtigom sa Siyudad sa New York sa Septiyembre 29 ug 30, 1990, aron hisgotan ang kahimtang sa kabataan sa kalibotan.

Ang komperensiya mihatag ug internasyonal nga pagtagad sa alaot nga pag-antos sa kabataan, usa ka tibuok-yutang trahedya nga gitago. Ang delegado sa Tinipong Bansa nga si Peter Teeley mipunting: “Kon 40,000 ka pinuntikang ngiwngiw ang mamatay kada adlaw, adunay dakong kasuko. Apan 40,000 ka bata nagakamatay, ug halos wala kini himatikdi.”

Ang tanang nagtigom nga pangulo sa gobyerno nagkauyon nga kinahanglang may buhaton​—sa madali. Gihimo nila ang “solemneng pagpanaad nga hatagag dakong prioridad ang mga katungod sa mga bata, alang sa ilang kaluwasan ug ilang panalipod ug pagtubo.” Unsa ang tinong mga sugyot nga ilang gihimo?

Kapig 50 Milyon nga Batang mga Kinabuhi Giduhaduhaan

Ang pangunang tumong mao nga luwason ang kapig 50 ka milyong bata nga lagmit mamatay sa katuigang 1990. Daghan niining batang mga kinabuhi maluwas pinaagi sa pagpatuman sa mosunod nga mga lakang maylabot sa panglawas.

• Kon ang tanang inahan diha sa nagakaugmad nga kanasoran madani nga pasusohon ang ilang mga bata sulod sa labing menos upat ngadto sa unom ka bulan, usa ka milyong bata maluwas matag tuig.

• Ang kaylap nga paggamit sa oral rehydration therapy (ORT) makapakunhod sa katunga sa mamatay gumikan sa diyariya, nga mopatay ug upat ka milyong bata kada tuig.a

• Ang kaylap nga pagbakuna ug paggamit sa baratohong mga antibayotiko makasanta sa minilyong ubang kamatayon gumikan sa mga sakit nga sama sa tipdas, tetanus, ug pulmonya.

Magamit ba ang maong matang sa programa maylabot sa panglawas? Ang gastos lagmit mokabat ug $2.5 bilyon sa usa ka tuig pagkatapos sa dekada. Sa tibuok-yutang mga termino kining maong gastos labing gamay. Ang Amerikanhong mga kompaniya sa tabako mogasto nianang kantidara kada tuig​—diha lang sa pagpaanunsiyo sa sigarilyo. Kada adlaw ang mga nasod sa kalibotan sa kamausikon mogasto sa samang kantidad diha sa militaryong galastohan. Mahimo kaha nga kanang salapia magamit nga mas maayo diha sa panglawas sa mga bata nga nameligrong mamatay? Ang Deklarasyon sa mga Katungod sa Bata sa Hiniusang Kanasoran pintok nga mipahayag nga “katungdanan sa katawhan ang paghatag sa bata sa kinamaayohan nga ikahatag niini.”

Siyempre, ang paghatag sa “matag bata ug mas maayong kaugmaon” naglangkit ug labaw pa kay sa pagluwas kanila gikan sa dili-pa-panahon nga kamatayon. Si Sandra Huffman, presidente sa Sentro sa Pagsanta sa Malnutrisyon sa Pagkabata, misaysay diha sa magasing Time nga “ang ORT dili mosanta sa diyariya, kini magluwas lang sa mga bata gikan sa pagkamatay gumikan niana. . . . Ang kinahanglang buhaton nato karon,” siya midugang, “mao ang paghatag ug bug-os nga pagtagad kon sa unsang paagi masanta nato ang sakit, dili lang ang kamatayon.”

Aron mapauswag​—ingon man maluwas​—ang mga kinabuhi sa minilyong bata, ang ubay-ubayng programa nga may mahagitong mga tumong gilansad. (Tan-awa ang kahon sa panid 6.) Walay usa niana ang sayon nga tumanon.

Limpiyong Tubig sa Duol

Si Felicia Onu sa nangagi mogugol ug lima ka oras kada adlaw sa pagkalos ug tubig alang sa iyang pamilya. Ang tubig nga iyang dad-on sa balay kasagarang nahugawan. (Ang maong tubig nagadala sa tinuig nga hampak sa impeksiyon sa guinea worm ug makaabag sa pagdagsang sa diyariya.) Apan niadtong 1984, sa iyang balangay sa Ugwulangwu sa silangang Nigeria, gikubkob ang usa ka atabay ug gitaod ang usa ka bomba sa tubig.

Karon siya kinahanglang mobaktas na lang ug pila ka gatos ka metros aron pagkalos ug limpiyong tubig. Mas himsog ang iyang mga anak, ug labi pang sayon ang iyang kinabuhi. Kapig usa ka bilyong katawhan nga sama ni Felicia makakuhag limpiyong tubig sulod sa katuigang 1980. Apan minilyong babaye ug bata mogugol gihapon ug daghang oras kada adlaw nga maglisod pagdalag mga balde nga nasudlag tubig nga menos pa kay sa gidaghanong wala-sa-buot iplas sa usa ka kasagarang kasilyas sa Kasadpan.

Mga Kakulian ug mga Bentaha sa Edukasyon

Si Maximino maoy usa ka utokang 11-anyos nga batang lalaki nga nagpuyo sa usa ka hilit nga dapit sa Colombia. Bisan pa sa paggugol ug ubay-ubayng oras sa usa ka adlaw nga nagatabang sa iyang amahan sa pag-atiman sa ilang mga tanom, siya maayog binuhatan sa eskuylahan. Siya nagtungha sa usa ka Escuela Nueva, o Bag-ong Tunghaan, nga adunay mapailin-ilinong programa nga gilaraw aron tabangan ang mga bata sa pag-apas sa ilang leksiyon kon sila makapaltag pila ka adlaw​—usa ka kasagarang hitabo, ilabina sa ting-ani. Diyutay ra kaayo ang magtutudlo sa tunghaan ni Maximino. Ang mga teksbok nihit. Ang mga bata gidasig sa pagtinabangay sa usag usa kon unsay wala nila hisabti, ug sila mismo ang nagabuhat sa buluhatong nalangkit sa pagpalihok sa tunghaan. Kining bag-ong sistema​—nga gipahaom ilabina sa pagtagana sa mga panginahanglan sa kabos nga mga komunidad sa banika​—ginasulayan diha sa daghang ubang nasod.

Libolibo ka kilometros gikan sa Colombia, sa usa ka dakong siyudad sa Asia, nagpuyo ang laing utokang 11-anyos, nga ginganlag Melinda. Siya bag-o pang miundang sa pag-eskuyla aron igahin ang 12 ka oras sa usa ka adlaw sa pagdaginot sa mga tipik sa metal ug plastik gikan sa usa sa dagko kaayong mga basurahan sa siyudad. “Gusto kong tabangan ang akong amahan aron kami may makaon kada adlaw,” miingon si Melinda. “Kon dili nako siya tabangan, basin dili na gayod kami makakaon.” Bisan sa usa ka mabungahong adlaw, siya mokita lang ug mga otso pesos.

Mga Kawani Maylabot sa Panglawas sa Bata

Sa duol sa Indian nga siyudad sa Bombay mao ang usa ka dapit sa barongbarong nga gitawag ug Malvani, diin ang sakit dugay nang nagdagsang. Sa kataposan ang kahimtang nagakaarang-arang, tungod sa maabtikong mga kawani maylabot sa panglawas sama kang Neetu ug Aziz. Moduaw sila sa mga pamilya aron pagsusi kon ang mga bata nabakunahan na ba o kon sila may sakit ba nga diyariya, kagid, o anemia. Si Neetu ug Aziz tag-11 anyos lamang. Miboluntaryo sila sa pagtrabaho sa usa ka programa diin ang gulanggulang nga kabataan itudlo sa pagsubay sa panglawas sa mga batang ubos sa singko anyos. Tungod sa mga paningkamot ni Neetu ug Aziz​—ug sa paningkamot sa dinosenang bata nga sama kanila​—halos tanang bata sa Malvani nabakunahan na, kadaghanang ginikanan nahibalo kon unsaon pagdapat sa oral rehydration therapy, ug miuswag ang katibuk-ang kahinlo.

Sa tibuok kalibotan, ang dagkong mga lakang ginahimo aron sa pagbakuna sa mga bata batok sa labing kasagarang mga sakit. (Tan-awa ang tsart sa panid 8.) Ang Bangladesh karon nakabakuna sa kapig 70 porsiento sa mga masuso niini, ug ang Tsina nakabakuna sa kapig 95 porsiento. Kon ang matag nagakaugmad nga nasod makakab-ot sa 90 porsientong marka, ang mga eksperto sa panglawas nagtuo nga ang tingob nga pagkaimyun mosangpot. Sa dihang ang kinabag-an mabakunahan, lisod kaayo nga mapasa ang sakit.

Kakabos, Gubat, ug AIDS

Bisan pa niana, ang makapasubong kamatuoran mao nga bisan tuod may nahimong mga kauswagan sa pag-atiman sa panglawas ug sa edukasyon, ang ubang mga suliran nagpabilin nga wala matarog nga sama sa nangagi. Tulo sa labing dili masulbad mao ang kakabos, gubat, ug AIDS.

Sa dili pa dugayng katuigan ang mga kabos sa kalibotan nahimong mas kabos pa. Ang tinuod nga kinitaan sa timawang mga dapit sa Aprika ug sa Latin Amerika mius-os ug 10 porsiento o labaw pa sa miaging dekada. Ang mga ginikanan sa maong kayutaan​—diin 75 porsiento sa kinitaan sa pamilya gastohon sa pagkaon​—dili gayod makaabot sa paghatag ug balanseng pagkaon sa ilang mga anak.

‘Hatagig utanon ug saging ang mga bata,’ gisultihan si Grace sa iyang lokal nga klinika sa panglawas. Apan si Grace, usa ka inahang napulog anak, nga nagpuyo sa Silangang Aprika, walay salapi alang sa pagkaon, ug walay igong tubig aron magtanom siya nianang mga tanoma diha sa gamayng lote sa pamilya. Wala silay kapaingnan gawas sa pagkinabuhi na lamang sa mais ug balatong ug usahay magpagutom. Kon magpadayon ang kahimtang karon, lagmit dili moarang-arang ang palaaboton alang sa pamilya ni Grace o sa minilyong uban pa nga sama sa iyaha.

Ang mga anak ni Grace, bisan pag sila kabos, mas maayo pag kahimtang sa kinabuhi kay sa otso-anyos nga si Kim Seng sa Habagatan-silangang Asia, kansang amahan namatay sa usa ka sibil nga gubat ug kansang inahan ingong sangpotanan namatay sa gutom. Si Kim Seng, kinsa hapit mamatay gumikan sa malnutrisyon, sa kataposan nakadangop sa usa ka kampo sa mga kagiw. Daghan sa lima ka milyong bata nga nagakaluya diha sa mga kampo sa mga kagiw sa tibuok kalibotan nag-antos sa susamang kalisdanan.

Sa sinugdan sa katuigang 1900, 5 porsiento lamang sa mga biktima sa gubat ang sibilyan. Karon kanang numeroha misulbong ngadto sa 80 porsiento, ug ang kinabag-an sa maong mga biktima sa gubat maoy mga babaye o mga bata. Kadtong nakaikyas tingali sa lawasnong kadaot nag-antos gihapon sa emosyonal nga paagi. “Dili ko hikalimtan kon sa unsang paagi gipatay ang akong inahan,” matud sa usa ka batang kagiw nga gikan sa usa ka nasod sa habagatan-sentral nga Aprika. “Ilang gibugnot ang akong inahan ug gibuhat ang daotang mga butang kaniya. Human niadto siya gigapos nila ug siya giduslak. . . . Usahay ako damgohon bahin niana.”

Samtang ang mapintasong mga panag-away nagpadayon pagsilaob sa nagkalainlaing nasod, morag dili kalikayan nga ang mga batang inosente mopadayon pag-antos sa mga kadaotan sa gubat. Dugang pa, ang internasyonal nga panagbangi magdaot usab sa mga batang wala malangkit nga laktud sa mga panag-away. Ang militaryo mogamit ug daghan kaayong salapi nga magasto unta sa pagtaganag mas maayong edukasyon, sanitasyon, ug pag-atiman sa panglawas. Ang tibuok-kalibotang militaryong pagpanggasto sa industriyal nga mga nasod molabaw sa giipong tinuig nga kinitaan sa labing kabos nga katunga sa katawhan. Bisan ang 46 ka labing kabos nga mga nasod sa kalibotan mogasto ug dakong salapi diha sa ilang militaryong mga kasangkapan nga sama ra diha sa panglawas ug edukasyon nga iponon.

Gawas sa kakabos ug gubat, ang laing mamumuno nag-ukoy sa mga bata sa kalibotan. Sulod sa katuigang 1980, samtang ang iladong pag-uswag gihimo diha sa bugno batok sa tipdas, tetanus, ug diyariya, ang usa ka bag-ong daotang kasinatian migula: ang AIDS. Ang World Health Organization nagbanabana nga sa pagkatuig 2000, napulo ka milyong bata mataptan. Kadaghanan niini nila dili na gayod makaabot sa ilang ikaduhang kasumaran, ug lugsanay nga may mabuhi sulod sa kapig lima ka tuig. “Gawas nga may pagabuhaton sa madali, ang AIDS nameligrong magpayhag sa tanang pag-uswag nga atong nahimo sa padayong pagkabuhi sa bata sa miaging 10 ka tuig,” mimulo si Dr. Reginald Boulos, usa ka taga-Haiti nga doktor sa bata.

Gikan niining mubong pagsubli, dayag nga bisan pa sa pila ka dalayegong mga kahimoan, ang tumong nga ‘hatagan ang matag bata ug mas maayong kaugmaon’ nagpabilin nga dakoay uyamot nga trabaho. May paglaom ba nga sa usa ka adlaw ang damgo matuman?

[Footnote]

[Kahon sa panid 6]

Mga Tumong Alang sa Katuigang 1990—Ang Hagit sa Pagluwas sa mga Bata

Ang kanasorang mitambong sa Katigoman sa Kalibotan Alang sa Kabataan mihimog ubay-ubayng tinong mga panaad. Kini maoy gilaoman nilang makab-ot sa pagkatuig 2000.

Bakuna. Ang mga programa karon sa pagbakuna nagluwas ug tulo ka milyong bata kada tuig. Apan duha ka milyon nga uban nagakamatay pa. Pinaagi sa pagbakuna sa 90 porsiento o labaw pa sa mga bata sa kalibotan batok sa labing kasagarang mga sakit, ang mayoriya sa maong mga kamatayon malikayan.

Edukasyon. Sulod sa katuigang 1980, ang nagpaenrol sa tunghaan sa aktuwal mius-os diha sa daghan sa labing kabos nga kanasoran sa kalibotan. Ang tumong mao ang pagbali sa kiling ug pagpaneguro nga sa pagkatapos sa dekada, ang matag bata may higayon sa pag-eskuyla.

Malnutrisyon. Ang opisyales sa United Nations Children’s Fund nagtuo nga “pinaagi sa matarong nga mga polisa, . . . ang kalibotan karon makaarang sa pagpakaon sa tanang bata sa kalibotan ug pagsumpo sa kinagrabehang mga matang sa malnutrisyon.” Gihimo ang mga sugyot sa pagtunga sa gidaghanon sa mga bata nga kulang ug pagkaon sulod sa dekada karon. Ang maong kalamposan magluwas sa 100 ka milyong bata gikan sa kahapdos sa kagutmanan.

Limpiyong tubig ug sanitasyon. Niadtong 1987, ang Brundtland Report misaysay: “Sa nagakaugmad nga kalibotan, ang gidaghanon sa mga gripo sa tubig sa duol maoy usa ka mas maayong ilhanan sa panglawas sa usa ka komunidad kay sa gidaghanon sa mga katre sa ospital.” Sa pagkakaron kapig usa ka bilyong tawo ang dili makakuhag limpiyong tubig, ug doble nianang gidaghanona ang walay limpiyong hiposanan ug hugaw. Ang tumong mao ang pagtaganag tibuok-yuta nga pagkamakakuhag luwas nga tubig nga ilimnon ug limpiyong mga paagi sa paghipos sa hugaw sa tawo.

Panalipod. Sa kataposang dekada, ang mga gubat nagpahinabog kapin sa lima ka milyong naangol ug namatay nga bata. Lima ka milyong ubang mga bata ang nawad-ag puy-anan. Ang maong mga kagiw, ingon man ang minilyong bata sa kalye ug mga obrerong bata, nagkinahanglan sa madali sa panalipod. Ang Kombensiyon Bahin sa mga Katungod sa Bata​—nga karon giratipikahan na sa kapig usa ka gatos ka nasod​—nagtinguha sa pagpanalipod niining tanang bata gikan sa kapintasan ug pagpanghimulos.

[Chart sa panid 7]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PANGUNANG MGA HINUNGDAN SA PAGKAMATAY SA MGA BATA

(Mga Batang Ubos sa Singko Anyos)

MINILYONG MAMATAY KADA TUIG (1990 nga mga banabana):

0.51 MILYON Hutoy

0.79 MILYON Tetanus sa Bag-ong Natawo

1.0 MILYON Malaria

1.52 MILYON Tipdas

2.2 MILYON Ubang mga Impeksiyon sa Respiratoryo

4.0 MILYON Diyariya

4.2 MILYON Ubang Hinungdan

Tinubdan: WHO ug UNICEF

[Chart sa panid 8]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PAG-USWAG SA PAGBAKUNA SA MGA BATA

DIHA SA NAGAKAUGMAD NGA KALIBOTAN 1980-1988

Porsiento sa mga batang ubos sa 12 ka bulan nga nabakunahan

MGA TUIG

1980 1988

DPT3* 24% 66%

POLIO 20% 66%

TESIS 29% 72%

TIPDAS 15% 59%

* DPT3: Gikombinar nga bakuna alang sa DIPTERYA, HUTOY (PERTUSSIS), ug TETANUS.

TINUBDAN: WHO ug UNICEF (1980 nga mga numero wala maglakip sa Tsina)

[Picture Credit Line sa panid 4]

Letrato: Godo-​Foto