Pagpaniid sa Kalibotan
Pag-ihap sa mga Bituon
Nakahangad ka na ba sa punog-bituon nga kalangitan sa gabii ug nahibulong kon pila ka bituon ang imong makita? Ang magasing Sky & Telescope di pa dugay nagtubag niining dugay nang pangutana, ug ang tubag dili ingon ka sayon nga makaplagan sumala sa gihunahuna sa usa. Ang magasin nag-ingon nga sumala sa reperensiyang mga basahon sa astronomiya, ang aberids nga tumatan-aw makakita ug 2,862 ka bituon sa kalangitan ibabaw sa usa ka dili kaayo ngitngit nga nait sa siyudad diha sa amihanang mga latitude. Apan kining tanang bituon dili makita ibabaw sa lokal nga kapunawpunawan sa bisan unsang panahon; daghan ang mosubang ug mosalop. Dugang pa, daghang bituon nga dali rang makita sa dihang direktang anaa sa ibabaw dili makita sa dihang mas duol sa kapunawpunawan. Kana tungod kay sa maong ubos nga mga altitude, ang kahayag sa bituon kinahanglang modan-ag sa mas dakong bahin sa atmospera sa yuta aron makita sa tumatan-aw. Ang Sky & Telescope mihinapos nga alang sa tumatan-aw sa latitude nga 40 degrado paamihanan, mga 1,809 ka bituon ang makita sulod sa tibuok tuig.
Ang Pangunang mga Tigpatay sa Tinipong Bansa
Unsa ang pangunang mga hinungdan sa kamatayon sa Tinipong Bansa? Usa ka bag-ohayng pagtuon nga gipatik sa The Journal of the American Medical Association nagsusi sa pangunang mga hinungdan nga panggawas, o dili-henetikong mga hinungdan, nga nakaingon sa mga kamatayon matag tuig. Human sa kaylap nga surbi sa estadistika, ang pagtuon mihinapos nga sa 2,148,000 nga nangamatay sa Tinipong Bansa niadtong 1990, mga 400,000 gipahinabo sa pagtabako; 300,000 gumikan sa mga batasan sa pagkaon ug ehersisyo; 100,000 gumikan sa sobrang pag-inom ug alkoholikong ilimnon; 90,000 gumikan sa mga kagaw; 60,000 gumikan sa makahilong mga butang sama sa mga butang nga makapahugaw sa kalikopan o mga makahugaw sa pagkaon o tubig; 35,000 gumikan sa mga pusil; 30,000 gumikan sa seksuwal nga panggawi; 25,000 gumikan sa mga aksidente sa kadalanan; ug 20,000 gumikan sa gidiling paggamit sa droga. Tanantanan, nakaplagan sa pagtuon nga ang maong panggawas nga mga hinungdan maoy nakaingon sa katunga sa tanang nangamatay sa usa ka tuig.
Kabataan ug Gubat
Sulod sa milabayng napulo ka tuig, ang gubat nahimong labi pang peligroso alang sa mga sibilyan—ilabina sa kabataan—kay sa alang sa mga sundalo, sumala sa usa ka bag-ong taho gikan sa Britanikong ahensiya sa panabang nga Luwasa ang Kabataan. Ang tigpamaba sa laing nasod sa ahensiya gikutlo sa usa ka taho sa Prensa Asosyada nga nag-ingon: “Siyam gikan sa 10 nga nangamatay sa gubat maoy mga sibilyan. Ang kabataan kasagaran kaayong mao ang pangunang mga biktima—ug sa pagkatinuod sila lagmit pa kaayong makalas sa gubat kay sa mga sundalo.” Ang 25-panid nga taho naglista sa nangamatay sa miaging dekada sa kabataan sa kalibotan, nga nagtagana ug makalilisang nga estadistika. Kapin sa 1.5 milyong bata ang namatay sa mga gubat sa tibuok kalibotan; kapin sa 4 ka milyon ang nabaldado, nabuta, nadaot ang utok, o napiang; kapin sa 12 ka milyon ang nawad-an sa ilang mga balay; 10 ka milyon ang nahimong mga lalin; 5 ka milyon ang napugos sa pagpuyo sa mga kampo sa mga kagiw, ug 1 ka milyon ang nahimulag sa ilang mga pamilya. Usa sa matag 200 ka bata sa kalibotan ang nadaot sa gubat sa miaging dekada ug nagkinahanglag tabang sa pagbuntog sa emosyonal nga kagul-anan.
Yodo Diha sa Asin
Ang kakulang sa yodo (iodine) diha sa pagkaon nakaapektar sa panglawas sa labing menos kapin sa 600 ka milyong tawo, banabana sa United Nations Children’s Fund. Taliwala niadtong naapektahan, ang kakulang gituohan nga nagpahinabo nga mga 100,000 ka masuso matag tuig ang matawo ingong mga cretin (mikulkol ang tinuboan sa pisikal ug mental tungod sa grabeng kakulang sa thyroid) ug nagdaot sa pisikal ug mental nga pagtubo sa laing 50 ka milyong bata. Ang kakulang sa yodo moresulta usab sa goiter, pagdako sa thyroid nga glandula. Sayon ug barato ang pagsanta sa kakulang sa yodo—gamit lamang ug asin nga may yodo. Ang mga paningkamot gihimo sa pagbutang ug yodo sa tanang abiyo sa asin sa kalibotan sulod sa tuig 1995 ug sa pagwagtang sa mga sakit gumikan sa kakulang sa yodo sa pagkatuig 2000.
Estadyum “Gibendisyonan Pag-usab”
Usa ka tem sa potbol sa Pescara, Italya, di pa dugay mihangyog panabang gikan sa usa ka Katolikong obispo sa pagwagtang sa “dimalas” nga naghampak kanila, mitaho ang mantalaang La Repubblica. Kay napul-an na sa dugayng “dimalas” nga sagad gipasangil sa estadyum, ang presidente sa tem mihangyo ug kusganong pagbalda sa klero. Kaniadto, usa ka pari ang nagbendisyon sa estadyum, ug ang tem nakadaog sa misunod nga bangga. Ang mga kawani, mga tigpaluyo, ug mga magdudula nga mitambong sa “pagbendisyon pag-usab”—usa ka pag-Misa sa obispo mismo didto gayod sa mga ang-ang sa estadyum—naglaom nga niining panahona makadaog na ang tem. Sa dihang ang estadyum unang gibuksan, gibendisyonan usab kini, apan “dayag nga ang pagsabwag ug insenso panahon sa inagurasyon nawad-an na sa gahom niini,” matud sa La Repubblica.
80,000 ka Linog sa 40 ka Tuig
“Ang seismological nga estasyonan sa Bensberg haduol sa Cologne [Alemanya] nagrehistro ug kapin sa 80,000 ka linog sa tanang bahin sa kalibotan,” nagtaho ang Frankfurter Allgemeine Zeitung. Kini gipahibalo ni Propesor Ludwig Ahorner, tagdumala sa estasyonan, nga nagatuon sa mga linog ug mga pag-uyog sa yuta sulod sa 40 ka tuig. Sa unsang paagi makarehistro ang estasyonan sa mga linog nga nahitabo sa ubang mga bahin sa kalibotan? Pinaagi sa paggamit ug mga instrumento nga sensitibo kaayo nga sila makatiktik bisan sa hinayng mga pag-uyog sa yuta nga gipahinabo sa mga balod sa bagyo sa tingtugnaw nga nagahapak sa Baybayon sa Amihanang Dagat, nga mga 200 kilometros ang gilay-on. Ang kinakusgang linog sa Alemanya nga sukad girehistro sa estasyonan mihapak niadtong Abril 1992. Kini misukod ug 5.9 sa Richter scale.
Ang Dakong Berdeng Pader
Ang Dakong Pader sa Tsina, nga sa bahin lamang milampos sa pagsanta sa pagsulong sa Mongol nga kasundalohan mga siglo kanhi, lagmit nga sa kataposan nakadawat sa pag-ila nga takos niini. Sumala sa Science News, sukad sa katuigang 1950, bagang kakahoyan ang gitanom ubay sa pader. Kining Dakong Berdeng Pader, ingon sa pagtawag niini, nalangkoban sa mga 300 ka milyong kahoy. Ang katuyoan niini: aron magsilbing salipod sa mga bagyo sa abog nga mohuros sa Tsina gikan sa Desyertong Gobi ug ubang mamala nga mga dapit. Unsa ang resulta? Sa katuigang 1950, ang siyudad sa Beijing gihasol sa 10 ngadto sa 20 ka bagyo sa abog matag tingpamulak, nga dili makita ang gilay-on nga usa ka kilometro sulod sa 30 ngadto sa 90 ka oras matag bulan. Apan sa katuigang 1970, ang gidaghanon sa mga bagyo mius-os ngadto sa mas diyutay sa lima matag tingpamulak, nga nagpahinabo ug pag-us-os sa gilay-on nga dili makita sulod sa menos sa napulo ka oras kada bulan. Ang Science News mikutlo sa usa ka atmosperikong kemiko nga nag-ingon nga kining bagang kakahoyan “lagmit maoy usa sa labing agresibong mga programa sa pag-usab sa klima sa ika-20ng siglo.”
Satanismo sa Prisohan
Gihikawan sa opisyales sa prisohan sa Colorado, T.B.A., ang usa ka piniriso sa katungod sa pagtuman sa satanikong mga rituwal diha sa iyang selda. Usa ka lagda sa Pederal nga prisohan nagdili sa pagsimba sa Yawa; dugang pa, ang opisyales nangatarongan nga ang pipila ka butang nga gipangayo sa piniriso alang sa pagsimba—lakip ang usa ka mubong sungkod nga kahoy, usa ka agong, usa ka itom nga kupo, mga kandila ug mga kandelero, usa ka kalis, ug insenso—lagmit gamitong mga hinagiban. Ugaling, usa ka Pederal nga huwes sa Denver di pa dugay nagbali sa desisyon, nga nagmando nga ang piniriso adunay katungod subay sa batakang-balaod sa pagtuman sa iyang relihiyon sa prisohan. Ang huwes mihinapos pa nga ang lagda batok sa pagsimba sa Yawa dili subay sa batakang-balaod. Sumala sa taho sa Prensa Asosyada, ang huwes misulat sa iyang mando: “Angayng ihatag nato sa yawa kon unsay iyaha.” Ang piniriso nag-alagad ug napulo-ka-tuig nga sentensiya ingong silot sa pagpangdagit.
Mga Tinagong Kiling sa Habagatang Kadagatan
Usa ka taho alang sa nagsukad-sa-Fiji nga Pacific Conference of Churches nagpadayag nga ang pangunang mga awtoridad sa iglesya nabalaka sa pagdaghan sa ilang gitawag nga mga NRG (New Religious Groups) sa Habagatang Pasipiko. Sa panguna, ang mga NRG nga gihisgotan mao ang mga Assembly of God, mga Sabadista, mga Mormon, mga Saksi ni Jehova, ug mga membro sa relihiyong Baha’i. Mga 20 porsiento na sa mga taga-isla ang miabin niining maong mga relihiyon, nagpahayag ang taho ni Manfred Ernst. Ang mga iglesya nagreklamo nga ang mga NRG nagpugong sa politikal nga kausaban tungod kay pipila kanila dili moanib sa politikal nga mga partido o mga kalihokan sa pagprotesta; ang uban dili moanib sa mga unyon. “Sumala kang Ernst,” matud sa Mainichi Daily News, “ang mga NRG nahimong mas popular tungod sa pagkadili-madanihon sa tradisyonal nga pangunang Kristohanong mga iglesya.”
Pagsusi sa Argentina Bahin sa Panglugos
Gikan sa Enero ngadto sa Oktubre 1994, usa lamang ka probinsiya sa Argentina, ang Córdoba, nagtaho ug 254 ka kaso sa panglugos. Ang mantalaan sa Buenos Aires nga Clarín nag-ingon nga ang usa ka taho sa kapolisan gikan sa Córdoba “naghiklin sa sayop nga hunahuna nga naglimin sa mga pag-among-among sa sekso.” Ang mga manglulugos dili kanunayng mahilay sa seksong mga tawo nga nag-among-among sa wala mailhing mga biktima nga nagpasalipod sa kangitngit; sumala niining maong taho, 4 sa matag 10 ka babaye nga gilugos giamong-amongan diha sa ilang kaugalingong mga panimalay sa ilang kaugalingong mga amahan, mga amaama, o ubang mga paryente. Ang ubang mga estadistika sa taho sa kapolisan nagpakita nga ‘sa 254 ka kaso nga gitaho niining tuiga, 36 porsiento ang nahitabo sa mga balay sa mga biktima; 23 porsiento sa pagbiya sa mga baylehan; 13 porsiento diha sa publikong kadalanan; 10 porsiento diha sa bakanteng mga lote; 6 porsiento diha sa mga dapit sa konstruksiyon; ug 3 porsiento diha sa mga dulaanan ug potbol, sa mga kasilyas sa mga estasyonan sa bus, sa mga selda sa bilanggoan, ug sa mga bus para sa paglulinghayaw.’ Ang taho mihinapos pinaagi sa paghisgot nga ang mga polis nakasulbad sa 66.54 porsiento sa mga kaso.