Ang Hagit sa Pag-atiman

“USAHAY nangandoy ako nga makalingkawas sa kahimtang. Apan mas gikinahanglan niya ako labi na karon. Usahay mobati ako nga nag-inusara pag-ayo.”​—Jeanny, kinsa nag-alima sa iyang 29-anyos nga bana sa 18 ka bulan una pa siya namatay sa tumor sa utok.a

“May mga panahong maglagot ako kang Mama, ug unya ako masuko sa akong kaugalingon. Mobati ako nga napakyas sa dihang dili ako makasagubang ug maayo sa kahimtang.”​—Rose, 59, kinsa nag-atiman sa iyang maluya nga 90-anyos nga inahan, nga nag-ilaid sa banig.

Ang balita bahin sa makamatay o balikbalik nga sakit makapaluya kaayo sa pamilya ug sa mga higala. “Sa dihang mahiling ang sakit ang matag pamilya mobating nag-inusara. Sila tingali walay laing nailhan nga aduna niining problemaha,” matod pa ni Jeanne Munn Bracken, diha sa Children With Cancer. Sila usab sagad “makuratan ug dili-makatuo,” sama kang Elsa sa dihang iyang nahibaloan nga ang iyang 36-anyos nga suod nga higalang si Betty may kanser. Si Sue, kansang amahan nasakit, mibati nga “kasukaon, kahaw-ang” sa iyang tiyan sa dihang sa kataposan iyang nahibaloan nga himalatyon ang iyang amahan sa kanser.

Ang mga sakop sa pamilya ug mga higala lagmit kalit nga makakaplag sa ilang kaugalingon nga nadakdakan sa papel nga mga tig-atiman​—nga nagtagana sa pisikal ug emosyonal nga mga panginahanglan sa usa nga masakiton. Sila tingali ang mangandam sa sustansiyadong mga pagkaon, mag-akata sa pagtambal, maghikay sa pagdala ngadto sa doktor, mag-abiabi sa mga bisita sa pasyente, magsulat ug mga sulat alang sa pasyente, ug daghan pa kaayo. Sagad kining mga buluhatona gihan-ok diha sa okupado na nga eskedyul.

Apan, sa mograbe ang kahimtang sa pasyente, ang trabaho sa pag-atiman mahimong mas magkinahanglag dugang pagtagad. Unsa kahay nalakip niini? “Tanang butang!” miingon si Elsa bahin sa iyang nag-ilaid-sa-banig nga higalang si Betty. “Ang pagpakaligo ug pagpakaon kaniya, pagtabang kaniya sa dihang siya mosuka, pagyabo sa iyang mga supotsupot sa ihi.” Si Kathy, bisan pag adunay bug-os panahong trabaho, nag-atiman sa iyang masakitong inahan. Si Sue, nga gihisgotan sa sinugdan, nag-asoy bahin sa “pagkuha ug pagrekord sa temperatura sa lawas [sa iyang amahan] matag tunga sa oras, pabugnawan siyag basang espongha sa dihang motaas ang temperatura sa iyang lawas, ug ilisan ang iyang mga sinina ug mga gamit sa higdaanan matag pipila ka oras.”

Ang kalidad sa pag-atiman nga madawat sa pasyente nagadepende sa dakong bahin sa kabaskog sa panglawas sa tawo nga nag-atiman. Bisan pa, ang mga pagbati ug mga panginahanglan sa tawo nga maoy nag-alinga sa masakiton sagad makalimtan. Kon ang pag-atiman moresulta lamang ug sakit nga bukobuko o gipamaolang mga abaga, lisod gayod kini. Apan, sama sa isulti sa kadaghanang tig-atiman, ang pag-atiman gihatag sa dako kaayong emosyonal nga bili.

“Makauulaw Kaayo Kadto”

“Sagad ilarawan sa mga pagtuon ang kalisod nga maoy sangpotanan sa pagkadili-makataronganon, makauulawng paggawi, ug mga pagsilaob sa kasuko [sa pasyente],” mitaho ang The Journals of Gerontology. Pananglitan, gihubit ni Gillian ang nahitabo human gisultihan sa usa ka higala diha sa Kristohanong tigom sa pagpakigkita sa iyang tigulang nga inahan. “Naglutok lang ang mata ni Mama ug wala motubag,” masub-anong nahinumdom si Gillian. “Makauulaw kaayo kadto ug nakapatulo sa mga luha sa akong mga mata.”

“Kini maoy usa sa kinalisdang butang nga pagasagubangon,” miingon si Joan, kansang bana anam-anam nga nalisoan ug utok. “Gumikan niini siya dili kaayo maninagad sa maayong pamatasan,” siya miasoy. “Sa dihang mangaon kami sa restawran duyog sa uban, siya moadto usahay sa ubang mga lamesa sa kan-anan, tilawan ang jam, ug ibutang ug balik ang ginamit nga kutsara sa butanganag jam. Kon mamisita kami sa mga silingan, mangluwa siya sa dalan sa tanaman. Naglisod ako sa pagwala diha sa akong hunahuna nga tingali nag-estoryahay ang mga tawo bahin niining mga batasana ug tingali naglantaw kaniya nga kulag maayong pamatasan. Morag naupos ako.”

“Nahadlok Ako nga Kon Kami Magdanghag . . .”

Ang pag-atiman sa grabe kaayog sakit nga minahal mahimong makahahadlok kaayo nga kasinatian. Ang tig-atiman tingali mahadlok kon unsay mahitabo sa magkagrabe ang sakit​—tingali mahadlok nga mamatay ang iyang usa nga gimahal. Siya tingali mahadlok usab nga wala na siyay kusog o katakos sa pagtagana sa mga panginahanglan sa pasyente.

Gibatbat ni Elsa ang hinungdan sa iyang kahadlok niining paagiha: “Nahadlok ako nga basig masakitan nako sa pisikal si Betty, sa ingon nagdugang sa iyang pag-antos, o nga makahimo akog butang nga makapamubo sa iyang kinabuhi.”

Usahay ang kahadlok sa pasyente mahimong kahadlok sa tig-atiman. “Ang akong amahan mahadlok kaayong matuk-an ug usahay matarantar,” miingon si Sue. “Nahadlok ako nga kon kami magdanghag, siya matuk-an ug busa maagoman ang iyang gikahadlokan pag-ayo.”

“Tingali Kagul-an Mo ang Ilang Kahimtang Kaniadto”

“Ang kaguol maoy usa ka normal nga pagbati sa mga tawong nag-atiman sa usa ka minahal nga adunay balikbalik nga sakit,” nag-ingon ang Caring for the Person With Dementia. “Sa mosamot ang sakit sa pasyente, tingali masinati mo ang pagkawala sa usa ka kauban ug usa ka relasyon nga hinungdanon kanimo. Tingali kagul-an mo ang ilang kahimtang kaniadto.”

Gibatbat ni Jennifer kon sa unsang paagi naapektohan ang iyang pamilya sa anam-anam nga pagkadaot sa panglawas sa iyang inahan: “Gisakitan kami. Gimingaw kami sa iyang bibo nga pagpakig-estorya. Kami naguol pag-ayo.” Si Gillian miasoy: “Dili ko gustong mamatay ang akong inahan, ug dili ko gustong mag-antos siya. Mag-utas akog hilak.”

“Mibati Ako nga Giabandonar, Nasuko”

Ang tig-atiman tingali mahibulong: ‘Nganong nahitabo kini kanako? Nganong dili man motabang ang uban? Dili ba nila makita nga dili kaayo ako makasagubang? Dili ba mahimong mas magmatinabangon ang pasyente?’ Usahay, ang tig-atiman mobatig dakong kasuko sa daw nagdaghan ug dili-makataronganong mga panginahanglan ug pagtagad nga gipangayo diha kaniya sa pasyente ug sa ubang mga sakop sa pamilya. Si Rose, nga gihisgotan sa sinugdanan, nag-ingon: “Sagad masuko ako kanunay sa akong kaugalingon​—diha sa akong hunahuna. Apan si Mama miingon nga kini makita sa akong nawong.”

Tingali antoson sa usa nga nag-atiman ang kabug-at sa kaugalingong mga kahigawad ug ang kasuko sa pasyente. Diha sa librong Living With Cancer, si Dr. Ernest Rosenbaum nag-ingon nga ang ubang mga pasyente “usahay mobatig kasuko ug sobrang kaguol nga mangita ingong ilang target ang kinadul-ang tawong makita . . . Kini nga kasuko sagad madayag tungod sa pagkasuko sa gagmayng mga butang nga sa normal nga mga panahon dili gani mamatikdan sa pasyente.” Masabtan, kini makahatag ug dugang kabug-at sa gikapoy nang mga minahal nga naghimo sa ilang labing maayo sa pag-atiman sa pasyente.

Si Maria, pananglitan, naghimog dalayegong trabaho sa pag-atiman sa iyang himalatyon nga higala. Apan, matag karon ug unya, ang iyang higala daw sobra ka sensitibo ug mohimo dayon ug sayop nga mga paghukom. “Hait ug walay-batasan siyang manulti, nga maulawan ang mga minahal,” miingon si Maria. Sa unsang paagi naapektohan niini si Maria? “Sa maong panahon, daw ‘masabtan’ nimo ang pasyente. Apan sa nagpalandong niinig balik sa ulahi, mibati ako nga giabandonar, nasuko, walay-katinoan​—ug walay ganang magpakita sa gikinahanglang gugma.”

Usa ka pagtuon nga gipatik sa The Journals of Gerontology mihinapos: “May posibilidad nga ang kasuko mosamot diha sa mga kahimtang sa pag-atiman [ug] usahay moresulta ug aktuwal o pinalandong nga kapintasan.” Nakita sa mga tigdukiduki nga halos 1 sa matag 5 ka tig-atiman nahadlok nga basin siya mahimong mapintas. Ug kapin sa 1 sa 20 aktuwal nga nagmapintas sa iyang pasyente.

“Mibati Ako nga Sad-an”

Daghang tig-atiman gihampak sa mga pagbating sad-an. Usahay ang pagbating sad-an sundan ug kasuko​—sa ato pa, sila mibating sad-an tungod kay may mga panahong sila masuko. Ang ingon niini nga mga pagbati makapaluya kaayo kanila sa emosyon hangtod sa punto nga sila mobati nga dili na makaagwanta.

Sa pipila ka kahimtang, walay laing kapilian gawas sa pagpaatiman sa pasyente sa usa ka institusyon o sa usa ka ospital. Malisod kaayo kini nga desisyon nga makatugaw pag-ayo sa mga emosyon sa tig-atiman. “Sa dihang napugos sa kataposan sa pagdala kang Mama ngadto sa usa ka pinuy-anan alang sa mga tawong nagkinahanglag linaing pag-atiman, gibati ko nga akong gibudhian siya, giabandonar siya,” miingon si Jeanne.

Anaa man sa ospital ang pasyente o wala, ang iyang mga minahal tingali mobating sad-an nga wala nila kaayo himoa ang labing maayo alang kaniya. Miingon si Elsa: “Sagad maguol ako nga kulang kaayo ang akong panahon. Usahay dili gayod magpabiya kanako ang akong higala.” Tingalig anaa usab ang kabalaka nga napasagdan ang ubang mga kaakohan sa pamilya, ilabina kon dako kaayong panahon ang magugol sa tig-atiman diha sa ospital o kinahanglang motrabahog dugay aron makabayad sa nagdako nga balayranan. “Kinahanglang motrabaho ako aron masaparan ang mga galastohan,” nagmulo ang usa ka inahan, “bisan pa niana mibati ako nga sad-an tungod kay dili nako maatiman ang akong mga anak.”

Dayag, ang mga tig-atiman nagkinahanglan gayod ug pagpaluyo, ilabina human mamatay ang usa nga giatiman. “Ang akong kinadak-ang responsibilidad [human mamatay ang usa ka pasyente] . . . mao ang paghupay sa sad-ang mga pagbati sa tig-atiman, nga kasagaran dili ikapahungaw,” miingon si Dr. Fredrick Sherman, sa Huntington, New York.

Kon kining mga pagbatia dili ikapahungaw, kini makadaot sa tig-atiman ug sa pasyente. Nan, sa unsang paagi masagubang sa mga tawong nagaatiman kining mga pagbatia? Unsay mahimo sa uban​—mga sakop sa pamilya ug mga higala​—aron sila matabangan?

[Footnote]

[Kahon sa panid 5]

Ayaw Ibalewala ang mga Tig-atiman!

“KAMI nahibalo nga 80% sa pag-atiman sa mga tigulang nga ginahimo diha sa balay gihimo sa mga babaye,” miingon si Myrna I. Lewis, luyoluyong propesor sa departamento sa pagpanambal sa komunidad sa Mount Sinai Medical School, sa New York.

Usa ka pagtuon sa mga babayeng tig-atiman, nga gipatik diha sa The Journals of Gerontology,b nagpakita nga 61 porsiyento sa mga babaye ang gikatahong walay nadawat nga pagpaluyo gikan sa pamilya o mga higala. Ug kapin sa katunga (57.6 porsiyento) miingon nga sila wala makadawat ug igong emosyonal nga pagpaluyo gikan sa ilang mga bana. Diha sa Children With Cancer, si Jeanne Munn Bracken nag-ingon nga samtang ang inahan tingali maoy nagpas-an sa kabug-at sa pag-atiman, “ang amahan tingali dili maninagad ug magmapuliki sa iyang trabaho.”

Ugaling, adunay dakodakong bahin sa pag-atiman ang gihimo sa mga lalaki, nag-ingon si Dr. Lewis. Pananglitan, ang mga bana nga may mga asawa nga gitakboyan ug Alzheimer’s disease maoy dakodakong pundok. Ug dayag nga bation nila ang mga kalisod sa pag-atiman sa usa ka masakitong minahal. “Kining mga lalakiha tingali ang labing maapektohan sa tanan,” nagpadayon sa Lewis, “tungod kay kasagaran sila mas gulanggulang kay sa ilang mga asawa ug tingalig sila dili maayog panglawas mismo. . . . Ang kadaghanan kanila wala mabansay sa praktikal nga mga bahin sa pag-atiman.”

Ang mga pamilya kinahanglang magbantay sa tendensiya sa pagpabug-at sa usa ka sakop nga daw maayong moatubang sa hagit. “Kasagaran usa ka partikular nga sakop sa pamilya ang nahimong tig-atiman, usahay sa daghang panahon,” nagkanayon ang librong Care for the Carer. “Ubay-ubay niini maoy mga babaye nga nagkatigulang na mismo. . . . Ang mga babaye usab sagad mao ang nakita ingong ang ‘natural’ nga mga tig-atiman . . . , apan dili gayod angay nga ibalewala kini sa mga pamilya ug mga higala.”

[Footnote]

[Hulagway sa panid 6]

Ang mga tig-atiman nagkinahanglag pagpaluyo aron masagubang ang mga pagbating sad-an ug kasuko