Kon Unsay Mahimo sa mga Tig-atiman

“AKO kanunayng matingala sa pagkalahi kaayo [sa mga tawo] sa ilang katakos sa pagsagubang,” matod ni Margaret, usa ka medikal nga propesyonal nga taga-Australia nga nakiglabot sa mga pasyente sa Alzheimer ug sa mga tig-atiman nila sa daghang tuig. “Ang pila ka pamilya nakasagubang bisan pa sa talagsaon kaayong mga panginahanglan nga gipahamtang kanila,” nagkanayon siya, “samtang ang uban nahimong halos way-katakos nga mosagubang sa situwasyon inigpadayag sa tawo sa labing gamay nga kausaban sa ilang personalidad.”​—Gikutlo diha sa librong When I Grow Too Old to Dream.

Unsa bay hinungdan sa kalainan? Usa ka hinungdan mahimong ang matang sa relasyong naglungtad sa wala pa moatake ang sakit. Ang mga pamilyang adunay suod, mahigugmaong relasyon tingali mas sayonan sa pagsagubang. Ug kon ang tawong may sakit nga Alzheimer (AD) maayong pagkaatiman, ang sakit basin mas sayon nga sagubangon.

Bisan pa sa nag-us-os nga katakos sa pangutok, ang mga masakiton sagad mosanong sa gugma ug kalumo hangtod sa kataposang mga ang-ang sa sakit. “Ang mga pulong,” mipunting ang pulyeto sa tambag nga Communication, nga gigama sa Alzheimer’s Disease Society of London, “dili kay mao ra ang paagi sa pakigkomunikar.” Ang way-pulong nga komunikasyon nga bililhon sa mga tig-atiman naglakip sa ngaya, mahigalaong hitsura ug lumong tono sa tingog. Hinungdanon usab ang pagtan-aw sa mata ingon man ang tin-aw, deretsong pagsulti ug kanunayng paggamit sa ngalan sa pasyente.

“Ang pagpadayon sa pagpakigsulti sa imong minahal dili lang kay posible,” matod ni Kathy, nga gihisgotan sa miaging artikulo, “kondili kini hinungdanon usab. Ang mainiton ug mapinanggaong panagsuod sa lawasnon, lumong tono sa tingog ug, sa tinuoray, ang imong lawasnong presensiya ngatanan magahatag sa kasegurohan ug pagsalig sa imong minahal.” Ang Alzheimer’s Disease Society of London tin-awng nagpahayag: “Ang pagbati makatabang kaninyo nga magkasuod, ilabina kon ang pagpakigsulti mahimong mas lisod. Ang pagkupot sa iyang kamot, paglingkod nga nag-agbay kaniya, pagsulti sa lumong tingog o paggakos kanila ngatanan maoy mga paagi sa pagpakita nga matinagdanon ka gihapon.”

Kon anaa ang mabinationg relasyon, ang tig-atiman ug pasyente sagad nga mangatawag kusog sa dihang mahimo ang kasaypanan. Pananglitan, ang usa ka bana makahinumdom nga ang iyang asawa nga libganon naghipos sa higdaan apan nasayop pagbutang sa habol diha sa tunga sa mga hanig sa higdaan. Ilang nadiskobrehan ang sayop sa paghigda na nila niadtong gabhiona. “Pastilan!” matod sa asawa, “tonto gayod ko.” Ug silang duha nangatawag kusog.

Pagpayano sa Kinabuhi

Ang mga masakiton sa AD makalihoklihok sa labing maayo kon anaa sa sinati nga palibot. Gikinahanglan usab nila ang regular nga rutina adlaw-adlaw. Sa maong katuyoan, ang dakong kalendaryo nga adunay inadlaw nga mga kasabotan nga klarong gitiman-an diha niana makatabang ug dako. “Ang pagbalhin sa usa ka tawo gikan sa ilang naandang palibot,” saysay ni Dr. Gerry Bennett, “mahimong adunay mangil-ad nga sangpotanan. Ang pagkamao ra gihapon ug kamadayonon hinungdanon kaayo alang sa tawong libganon.”

Samtang molamay ang sakit, ang mga masakiton sa AD mas lisdan sa pagtuman ug mga instruksiyon. Ang mga direksiyon kinahanglang ihatag sa yano, tin-awng paagi. Pananglitan, ang pagsulti sa pasyente nga mag-ilis tingali komplikado kaayo. Ang mga sinina tingali kinahanglang ipagawas nga hinan-ay ug buligan ang pasyente sa matag ang-ang sa matag matang sa besti.

Ang Panginahanglan sa Pagpabiling Aktibo

Ang pila ka masakiton sa AD mopasopaso o kaha molakaw ug layo sa ilang balay ug mahisalaag. Ang pagpasopaso maayo nga matang sa ehersisyo alang sa pasyente ug makatabang nga mous-os ang kahigwaos ug makapaayo sa katulog. Hinuon, ang paglakaw ug layo sa balay mahimong kuyaw. Ang librong Alzheimer’s​—Caring for Your Loved One, Caring for Yourself nagsaysay: “Kon mahisalaag ang imong minahal, imong atubangon ang kuyaw nga situwasyon nga daling mahimong trahedya. Ang mga pulong nga hinumdoman maoy ayaw ug katarantar. . . . Ang mga grupo nga mangita magkinahanglan ug kahubitan sa tawo nga pangitaon nila. Pagbaton ug pila ka bag-ong dekolor nga mga letrato diha sa balay.”a

Sa laing bahin, ang pila ka masakiton tingali luya ug basin gustong molingkod lang sa tibuok adlaw. Sulayi nga pahimoon sila sa butang nga kahimut-an ninyong duha. Pakantaha sila, pataghoya, o patugtoga ug instrumento sa musika. Ang pipila gustong mopakpak, mokiaykiay, o mosayaw duyog sa paboritong musika. Si Dr. Carmel Sheridan nagsaysay: “Ang labing malamposong kalihokan alang sa mga tawong may A.D. sagad mao ang adunay musika. Ang mga pamilya sagad mokomento nga sa dugay na human sa pagkalimot sa kahulogan sa ubang [mga butang], ang ilang paryente malingaw gihapon sa karaang sinating mga kanta ug mga honi.”

“Gusto Kong Buhaton Kini”

Ang usa ka asawang taga-Habagatang Aprika kansang bana diha sa kataposang mga ang-ang sa AD nahimuot sa pagpalabay sa kada adlaw nga kauban niya diha sa balay atimanan. Hinunoa, ang mga membro sa pamilya nga maayog katuyoan nagbadlong kaniya tungod sa pagbuhat niadto. Alang kanila kadto tingali maorag pag-usik sa iyang panahon, sanglit ang iyang bana maorag dili na makaila kaniya ug wala gayod mosultig usa ka pulong. “Bisan pa niana,” misaysay siya human sa iyang kamatayon, “gusto kong molingkod kauban niya. Ang mga nars puliki kaayo, mao nga kon siya magkahugawhugaw, ako siyang mahugasan ug mailisan. Gikalipay ko kini​—gusto kong buhaton kini. Kas-a, nasakitan siya sa tiil samtang gitulod ko siya nga naglingkod sa silyang may ligid. Ako miingon, ‘Sakit ba?’ ug mitubag siya, ‘Siyempre!’ Ako nakaamgo niadto nga makabatyag ug makasulti gihapon siya.”

Bisan sa mga kasong walay maayong relasyon sa pamilya sa nangagi sa wala pa moatake ang AD, ang mga tig-atiman nakasagubang gihapon.b Ang pagkasayod lang nga sila nagbuhat kon unsay matarong ug makapahimuot sa Diyos makahatag kanilag lalom nga pagbati sa katagbawan. Ang Bibliya nag-ingon, ‘Ipakita ang konsiderasyon alang sa usa ka tawong tigulang’ ug, “Ayaw pagtamaya ang imong inahan tungod lamang kay siya natigulang na.” (Levitico 19:​32; Proverbio 23:22) Dugang pa, ang mga Kristohanon gisugo: “Kon adunay babayeng balo nga may mga anak o mga apo, pakat-ona una kini sila nga managgawi sa diyosnong pagkamahinalaron diha sa ilang kaugalingong panimalay ug magpadayon pagbayad sa angay nga balos ngadto sa ilang mga ginikanan ug mga apohan, kay kini dalawaton sa panan-aw sa Diyos. Tino nga kon si bisan kinsa wala magatagana alang kanila nga iyang kaugalingon, ug ilabina alang kanila nga mga membro sa iyang panimalay, siya nagalimod sa pagtuo ug mas daotan pa kay sa tawong walay pagtuo.”​—1 Timoteo 5:​4, 8.

Uban sa tabang sa Diyos, daghang tig-atiman ang nakahimog dalayegong buhat sa pag-atiman sa masakitong mga paryente, lakip kadtong nag-antos sa sakit nga Alzheimer.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 11]

Sakit nga Alzheimer ug Tambal

BISAN pag mga 200 ka posibleng tambal sa sakit nga Alzheimer (AD) ang ginasulayan sa pagkakaron, wala pay tambal ang AD. Ang pila ka droga giingon nga makapaalibyo sa pagkalimot sa makadiyot sa unang mga ang-ang sa AD o makapahinay sa paglamay sa sakit sa pipila ka pasyente. Hinuon, angay ang panagana kay kanang mga drogaha dili epektibo sa tanang pasyente, ug ang pipila makadaot. Hinuon, ang ubang tambal usahay gamiton sa pagtambal sa mga suliran nga kasagarang duyog sa AD, sama sa depresyon, kahigwaos, ug pagkadili-makatulog. Nga mokonsulta sa doktor sa pasyente, ang matag pamilya makatulotimbang sa mga kaayohan ug mga kapeligrohan sa usa ka tambal sa dili pa mohimog desisyon.

[Kahon sa panid 11]

Kon sa Unsang Paagi Makatabang ang mga Bisita

TUNGOD sa nadaot nga katakos sa pangutok, kadtong adunay sakit nga Alzheimer (AD) kasagarang dili makahisgot nga mabug-oson sa bag-ong mga panghitabo. Hinunoa, ang paghisgot bahin sa kagahapon tingali lahi. Ang dugay nang panumdoman tingali wala pa maunsa, ilabina sa unang mga ang-ang sa sakit. Daghang masakiton sa AD malipay nga maghinumdom sa ilang kagahapon. Busa awhaga sila sa pag-asoy sa pipila nila ka paboritong mga estorya, bisan pag kadaghan ka na makadungog niana sa nangagi. Sa ingon makaamot ka sa kalipay sa pasyente. Sa samang panahon, basin nagahatag ka sa kasagarang tig-atiman sa gikinahanglan kaayong pahulay. Ngani, ang pagtanyag nga moatiman sa pasyente sa usa ka yugto sa panahon, tingali sa tibuok adlaw, dakog mahimo aron makapaabtik sa naandang tig-atiman.

[Kahon sa panid 12]

Pagsagubang sa Pagkadi-Makapugong sa Ihi

BISAN pag ang pagkadi-makapugong sa ihi tingali “maorag maoy kataposang bugno,” matod sa pulyeto sa tambag nga Incontinence, “adunay mahimo aron pag-alibyo sa suliran mismo o paghimo niana nga dili kaayo lisod.” Ibutang sa kaisipan nga ang pasyente maoy dili permanente nga di-makapugong sa ihi; basin siya nalibog lang o hinay kaayong moadto sa kasilyas. Dugang pa, ang pasyente basin nag-antos sa matambalan nga kondisyong nagpahinabo sa umalaging pagkadi-makapugong sa ihi, busa tingali gikinahanglan nga mokonsulta kag doktor.

Bisan kon unsa may hinungdan, ang pagkadi-makapugong sa ihi mas sayong madumala kon ang pasyente magsul-ob ug sininang daling masul-ob ug mahukas ingon man gipasibo-sa-linain nga karsones. Makatabang usab nga ikaw magbutag hanig nga sagang diha sa higdaan ug silya. Likayi ang pangatol ug panghubag sa panit pinaagi sa dili pagpadapat sa plastik sa panit sa pasyente. Dugang pa, hugasi pag-ayo ang pasyente sa dagaang, may-sabon nga tubig, ug trapohi siyag maayo sa dili pa siya ilisan. Kuhaa ang mga ali nga basin makalangan sa masakiton sa pag-adto nga dali ug luwas ngadto sa kasilyas. Basin makatabang ang dili pagpalong sa usa ka sugang pulawan aron makita niya ang iyang agian. Tungod kay ang pasyente basin magsusapinday niining ang-anga, ang hawiranan nga maayong pagkabutang magpahimo kaniyang dili hadlokan nga moadto sa kasilyas.

“Kon makapasulod ka usab ug diyutayng siniaw,” sugyot sa Alzheimer’s Disease Society of London, “basin makapahuwas kana sa kakulba.” Sa unsang paagi ang usa ka tig-atiman makasagubang niining mga hagita? Usa ka eksperyensiyadong tig-atiman mitubag: “Pailob, kalumo, kalulot, ug ang dili-inisog nga matang sa kortesiya nga makapaarang sa pasyente sa paghupot sa iyang dignidad sa tanang panahon, nga dili mahadlok sa kaulawan.”

[Kahon sa panid 13]

Angay Bang Ibalhin ang Pasyente?

MAKAPASUBO, tungod sa nagkagrabe nga kondisyon sa mga tawong masakiton sa sakit nga Alzheimer (AD) ibalhin sila ngadto sa balay sa usa ka paryente o sa balay atimanan gikan sa ila mismong balay. Apan, sa dili pa himoon ang desisyon sa pagbalhin sa pasyente gikan sa sinating palibot, angayng tagdon ang pila ka hinungdanong butang.

Ang grabeng kalibganon mahimong moresulta sa pagbalhin. Gihatag ni Dr. Gerry Bennett ang usa ka pananglitan sa pasyente nga tigsalaag ug usahay mawala. Bisan pa niana, nakahimo siya pagpuyo sa iyang kaugalingon. Ang iyang pamilya, hinunoa, mihukom nga angayng ibalhin siya sa apartment nga mas duol kanila aron madumala nilang mas maayo.

“Sa kaalaot,” saysay ni Dr. Bennett, “wala gayod siya mag-isip sa bag-ong dapit nga kaugalingong balay. . . . Ikasubong siya wala gayod maanad sa bag-ong dapit, ug sa tinuoray nahimong mas nagsalig kay dili na siya makalihoklihok diha sa iyang bag-ong palibot. Ang kosina katingad-anan, ug siya dili makadumdom sa bag-ong dalan paingon sa kasilyas ug nahimong di-makapugong sa ihi. Ang labing maayong mga motibo miresulta sa personal nga katalagman ug ang kataposang gisangkoan mao ang balay atimanan.”​—⁠Alzheimer’s Disease and Other Confusional States.

Bisan pa niana, unsa man kon maorag walay kapaingnan gawas ang pagbalhin sa pasyente ngadto sa tig-atiman nga pasilidad? Tinong dili kini sayon nga desisyon. Ngani, gibatbat kini ingong “usa sa labing makapatunghag pagbati sa pagkasad-an” nga mga desisyong atubangon sa mga tig-atiman, nga sagad mopabati kanilang pakyas sila ug nag-abandonar sa ilang minahal.

“Kini normal nga reaksiyon,” matod sa usa ka nars nga dakog kasinatian sa pagtambal sa mga pasyente sa AD, “apan way-hinungdang pagbati sa pagkasad-an.” Ngano? “Tungod kay,” tubag pa niya, “ang pag-atiman ug kahilwasan [sa pasyente] mao ang labing hinungdanon nga pagatagdon.” Ang mga doktor nga si Oliver ug Bock mouyon: “Ang desisyon nga ang usa luya na sa emosyon ug ang sakit migrabe nga dili na maatiman sa balay lagmit ang kinalisdan nga himoon.” Bisan pa niana, human sa pagtulotimbang sa tanang butang diha sa ilang linaing situwasyon, ang pipila ka tig-atiman makahinapos nga “ang pagbutang sa balay atimanan maoy . . . sa kaayohan sa pasyente.”—Coping With Alzheimer’s: A Caregiver’s Emotional Survival Guide.

[Hulagway sa panid 10]

Tabangi ang pasyente nga magpadayon sa pagkaamgo sa mga hitabo ug panahon