Usa ka Siglo ug Tunga nga May mga Subwey

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HUNGARIA

ANG mga tigkubkob sa tunel misud-ong nga di-makatuo sa ilang nakubkoban. Ang tuig maoy 1912. Lalom kaayo ilalom sa mga kalye sa New York City, samtang nagkubkob sa sumpay sa bag-ong tinukod nga subwey, nakakubkob silag usa ka dakong natagong lawak. Ang lawak nindot kaayong pagkadayandayan​—samag palasyo! Sa tibuok gitas-on dihay mga espeho, mga kandelero, ug fresco nga mga dibuho. Ang tablang mga haklap sa bungbong, nga gabok na tungod sa kadaan, nagpatahom pa sa mga bungbong. Sa tunga sa lawak nagbarog ang usa ka pang-adornong fountain, nga ang bugwak sa tubig dugay nang nahilom.

Ang lawak milahos sa usa ka tunel. Sa katingala sa mga obrero, ang usa ka nindot pagkadayandayan nga 22-ug-pasaherong seksiyon sa tren nagpatong sa riles. May lain bang subwey sa ilalom sa New York nga una kay sa ilang gikubkob? Kinsa ba ang nagtukod sa maong dapit?

Mga Tunel ug Ilalom-sa-Yuta nga Riles sa Tren

Ang ilalom-sa-yutang mga agianan gigamit na alang sa pagmina, pagtaganag tubig, ug militaryong mga kalihokan sulod sa libolibong katuigan. Ang demakinang ilalom-sa-yuta nga paghatod ug mga pasahero, hinunoa, bag-o pang mitungha. Sa sinugdan sa katuigang 1800, ang mga dalan sa London, Inglaterra, naghuot sa tanang mahandurawng matang sa sakyanan niadtong panahona, gawas pa sa naglakat nga mga tawo. Libolibo nanabok kada adlaw sa Subang Thames, pinaagi kaha sa lantsa o agi sa Taytayan sa London. Usahay, hinay kaayo ang pag-abante nga ang mga negosyante nagtan-aw lamang nga way-mahimo samtang ang produktong ilang gitinguha nga itumod sa tiyanggihan nalawos sa kainit sa adlaw.

Si Marc Isambard Brunel, usa ka Pranses nga inhenyerong nagpuyo sa Inglaterra, may ideya nga sa ngadtongadto nakatabang pagsulbad sa pipila sa mga suliran sa transportasyon sa London. Si Brunel kas-a nakakitag tamasuk nga naglisod pagkitkit sa usa ka piraso sa gahing kahoyng oak. Namatikdan niyang ulo lamang sa gamayng kinhason ang protektado sa bagaw. Gigamit sa tamasuk ang giringgiring nga ngilit sa bagaw niini sa pagkitkit sa kahoy. Samtang kini miabante, kini nagbilin sa lungag ug way-sami pinahid nga giso. Ang pagpadapat nianang prinsipyoha, gipapatentehan ni Brunel ang usa ka dakong hinulma-sa-puthaw pangtunel nga kasangkapan, nga iduso paabante sa yuta pinaagig mga jack. Samtang ihaw-as sa mga obrero ang yuta gikan sa sulod sa pangtunel nga kasangkapan, kana magsagang sa pagkatumpag. Samtang moabante ang kasangkapan agi sa yuta, ang ubang mga obrero maghapnig sa mga tisa sa sulod nga bahin sa bag-ong tunel aron kini masagang.

Pinaagi sa paggamit sa iyang pangtunel nga kasangkapan, malamposong natapos ni Brunel ang unang ilalom-sa-tubig nga tunel sa kalibotan agi sa humok nga yuta, sa ilalom sa Thames, niadtong 1843. Sa pagbuhat niana, gipasundayag niya ang posibilidad nga magtukod ug tunel ug giandam ang dalan sa kaugmaran sa modernong mga subwey. Niadtong 1863, ang unang sistema sa subwey sa kalibotan nabuksan tali sa pangunang mga estasyonan sa tren sa London, ug sa 1865, ang tunel ni Brunel gipalit aron padak-an ang sistema. Ang maong tunel bahin gihapon sa London Underground.

Mga Kahadlok​—Hinanduraw ug Tinuod

Ang ilalom-sa-yuta nga agianan kanunayng may mga magsusupak. Sa katuigang 1800 daghang tawo, kay nagtuo nga adunay usa ka impiyernong-kalayo sa usa ka dapit sulod sa yuta, nahadlok nga manaog sa ilalom sa yuta. Dugang pa, daghang tawo ang naglangkit sa ngiob, umog nga mga tunel uban sa makatakod-sa-sakit ug makahilo nga palibot.

Sa kasukwahi, ang mga tigplano sa siyudad nagmainiton kaayo sa ilang tinguhang may buhaton bahin sa naghuot nga mga dalan sa siyudad. Ang mga subwey nahimong dakong topiko sa politikanhong panaglantugi. May hinungdan nga mabalaka bahin sa kalidad sa hangin sa ilalom sa yuta. Gisulayan ang lainlaing mga plano sa bentilasyon, nga wala molampos ang tanan. Ang pipila ka plano sa bentilasyon nagpahimulos sa lihok sa hangin nga gipahinabo sa mga tren; ang uban may bertikal nga mga tubotubo nga adunay tupong-sa-dalan nga rehas nga magsal-ang, kusog nga mga bentilador, o mga metodong nagkombinar sa mga sistema. Aron mabuntog ang mga kahadlok sa hunahuna sa pagsulod sa ngitngit, ilalom-sa-yutang mga agianan, ang mga estasyon mitaganag de-gas nga mga lamparahan. Maylabot sa maong unang kahimtang, mitungha ang nakalimtang subwey sa New York nga nakutkotan sa mga trabahante niadtong 1912.

Unang Subwey sa New York

Tabok sa Atlantiko gikan sa London, ang laing utokang imbentor, si Alfred Ely Beach, namalandong bahin sa samang kritikal nga kahimtang sa trapiko sa New York. Ingong magpapatik sa magasing Scientific American, si Beach maoy usa ka tigpasiugdag modernong mga solusyon sa daang mga suliran, sama sa naghuot nga mga kalye. Niadtong 1849 siya mitanyag ug hingaping plano: “Tunelan ang Broadway,” usa sa labing huot nga mga kalye, “nga may mga entrada ug mga hagdan sa matag eskina. Kining maong ilalom-sa-yutang agianan kinahanglang ipahiluna nga dunay duha ka riles, nga dunay dalan alang sa mga tigbaktas sa matag kiliran.”

Sulod sa misunod nga duha ka dekada, ang ubang mga debeloper sa transportasyon mipresentar usab ug tuling-sakyanang mga sugyot alang sa New York. Kining tanan sa kataposan gisalikway. Ang korap nga politikong haring-gangis nga si Boss Tweed dili gustog bisan unsang kompetisyon sa mga kompaniya sa transportasyon sa ibabaw, ang tinubdan sa kinadak-an sa iyang di-legal nga kinitaan. Apan nabentahaan ang sabaang si Boss sa mapaagihong si G. Beach, kinsa wala gayod mag-abandonar sa iyang ideya.

Si Beach mikuhag legal nga prangkisa aron magtukod ug duha ka nagtapad nga mga tunel, nga gagmay kaayo nga dili makahatod ug mga pasahero, sa ilalom sa Broadway. Kadto sila gamiton “sa paghatod sa mga sulat, mga pakete ug baligya” ngadto sa pangunang buhatan sa koreyo. Unya miaplay siya ug usa ka enmiyenda nga magtugot kaniya sa pagtukod sa usa lamang ka dakong tunel, aron kono makadaginot. Sa usa ka paagi ang iyang lansis wala himatikdi, ug ang enmiyenda naaprobahan. Gisugdan ni Beach ang iyang proyekto dihadiha apan nga dili makita. Siya mikubkob gikan sa silong sa usa ka tindahag panapton, nga mihaw-as sa yuta sa magabii pinaagig mga bagon nga may mga ligid nga pinutos aron hilom. Sa 58 lang ka gabii, ang 95-metros nga tunel nahuman.

Usa ka “Pising Hangin”

Si Beach mahunahunaon kaayo sa makapatikuka nga polusyon sa mga subwey sa London, nga resulta sa paggamit ug mga makinang pinadagan ug alisngaw. Iyang giduso ang iyang sakyanan pinaagi sa “pising hangin”​—ang presyon gikan sa dako kaayong bentilador nga natukod sa lub-ang sa usa ka tumoy sa tunel. Ang hangin hinayng nagtulod sa sakyanan sa 10 kilometros matag oras, bisan pag kini makadagan untag napulo ka beses nga mas tulin. Sa dihang ang sakyanan nakaabot sa pikas nga tumoy sa linya, ang bentilador gibali aron suyopog balik ang sakyanan! Aron mabuntog ang padayong pagpanuko sa mga tawo nga mangahas sa pag-adto sa ilalom, gitino ni Beach nga ang luag nga lawak hulatanan gipadan-agan pag-ayo sa zircon nga mga lamparahan, nga apil sa labing sanag ug labing tin-aw nga mabatonan niadto. Ug iyang gisangkapan kining madagayaon sa nindot nga mga silya, mga estatwa, may-kortinang mga bulobentana, ug usa ka dako pang piano ug tangke sa isda! Ang mubong linya gibuksan alang sa wala-matahap nga publiko sa Pebrero 1870 ug maoy dihadiha, kahibulongang kalamposan. Sa usa ka tuig, 400,000 ka tawo miduaw sa subwey.

Napungot si Boss Tweed! Misangpot ang politikanhong pagmaniobra, ug nadani ni Tweed ang gobernador sa pag-aprobar ug mabatokong plano alang sa usa ka gipataas nga riles sa tren nga mibilig 16 ka pilo sa pneumatic nga sistema sa ilalom sa yuta nga gisugyot ni Beach. Wala madugay human niadto, si Tweed nahukmang sad-an, nga misangpot sa iyang pagkapriso sa tibuok kinabuhi. Apan ang kalisang bahin sa baligyaan ug aksiyon sa 1873 nagpahilayo sa pagtagad sa mga tigpamuhonan ug sa opisyales gikan sa mga subwey, ug sa kataposan gisirhan ni Beach ang tunel. Busa kana nagpabiling nalimtan hangtod nga kana wala tuyoang nakubkoban sa 1912, kapig pito ka tuig human sa pagbukas sa presenteng subwey sa New York niadtong 1904. Ang usa ka bahin sa orihinal nga tunel sa ulahi nahimong bahin sa presenteng City Hall Station, sa sentro sa Manhattan.

Ang Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles

Kapig diyutay sa usa ka siglo kanhi, dihay kahinam sa Hungaria. Niadtong 1896, ang Hungaria nagsaulog sa ika-1,000 nga kasumaran sa pagkatukod niini. Sa pagkatapos sa ika-19ng siglo, ang kaulohan sa nasod, ang Budapest, nalakip sa kinadagkoang mga siyudad sa Uropa. Ang mga kalye niini naghuot na. Ang dekoryenteng riles sa ibabaw gisugyot alang sa pagsaulog sa milenyo, aron mamenosan ang trapiko. Apan ang ideya dili mao ang gipangita sa mga opisyales sa munisipyo, ug gisalikway ang sugyot. Kasamtangan, ang London Underground nakapukaw sa mga handurawan sa mga tigplano sa transportasyon sa ubang mga nasod. Usa sa maong eksperto sa Hungaria, si G. Mór Balázs, miduso sa ideya sa usa ka dekoryenteng subwey. Kadto naaprobahan, ug ang pagtukod nagsugod sa Agosto 1894.

Ang subwey natukod nga ginamit ang pagputol-ug-pagtabon nga metodo​—ang naglungtad nang dalan gikubkob, ug gipahimutang ang riles ubos sa lebel sa kalye. Unya gitukod ang lapad nga atop ibabaw sa trensera, ug gipulihan ang dalan. Sa Mayo 2, 1896, ang 3.7-kilometrong subwey nainagurahan. Ang pagsakay sa gipadagan-sa-koryente nga mga sakyanan maoy dakong kauswagan kon itandi sa punog-asupreng kasinatian nga giantos sa mga sumasakay sa unang London Underground! Pila ka adlaw human sa pagbukas niini, si Haring Francis Joseph I miduaw sa bag-ong sistema ug miaprobar nga kini tawgon sa iyang ngalan. Ugaling, sulod sa misunod nga mga yugtong magubtanon sa politikanhong paagi, ang subwey giilisan sa ngalang Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles. Kadto ang unang subwey sa Uropanhong kontinente. Sa wala madugay, ang uban misunod. Sa 1900 ang Paris Métro midagan, ug ang Berlin misugod sa serbisyo sa subwey niadtong 1902.

Ang Ilalom-sa-Yutang Riles Paglabay sa 100 ka Tuig

Alang sa ika-1,100 nga anibersaryo sa Hungaria sa 1996, ang ilalom-sa-yutang riles napasig-uli sa orihinal nga katahom ug estilo niini. Ang gigming puting mga tisa ug dugom-pulang mga rebite nagdayandayan sa mga bungbong sa estasyon. Ang mga ngalan sa estasyon napaila​—gikuwadro sa tisa diha sa bungbong. Ang puthawng mga haligi gitukod pag-usab ug gipintalan ug berde aron madumdoman ang atmospera sa miaging siglo. Ang sentral nga estasyon sa Budapest naglakip sa usa ka museyo sa riles, diin makakita ka sa usa sa orihinal nga mga sakyanan sa subwey​—kapig 100 ka tuig sa edad! Ang mga eksibit maylabot sa pagkatukod sa Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles ingon man ang mas modernong Budapest Metro gipasundayag usab.

Sa dihang moduaw sa museyo, ang mga Saksi ni Jehova sa Hungaria makahinumdom sa tin-aw nga dili pa dugay ang ilalom-sa-yutang riles may laing serbisyo alang sa mga Kristohanong nagpuyo dinhi. Sa tibuok panahong ang ilang ministeryo gidili sa Hungaria, ang mga Saksi sa maampingon naggamit sa mga estasyon niining bantogang riles sa pagpakigsulti sa uban bahin sa Gingharian sa Diyos. Sukad sa 1989, ang mga Saksi nagtagamtam sa kagawasan sa pagsangyaw sa Hungaria. Apan mahimong hikit-an gihapon nimo sila diha sa Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles, nga nakig-ambit sa ilang pagtuo nga ang Milenyo nga gibatbat diha sa Bibliya​—ang 1,000-tuig nga pagmando ni Kristo​—duol nang moabot.

Ang Kabilin sa Unang mga Subwey

Karong adlawa ang subwey naghatod ug mga pasahero ilalom sa yuta sa dagkong mga siyudad sa tibuok kalibotan. Sa pipila ka nasod ang karaang mga suliran sa kalangas ug polusyon sa hangin giduyogan sa mga suliran sa binuang nga sulatsulat ug sa krimen. Apan daghang sistema sa subwey nagpaaninag sa maartehon, matahom, ug praktikal nga mga mithi sa unang mga tigdisenyog subwey. Ang tinguha nga magpadako ug magpauswag ug pang-masa nga mga sakyanan nagpabiling kusganon. Ang mga subwey karong bag-o nahuman o ginatukod pa sa mga siyudad nga sama sa Bangkok, Medellín, Seoul, Shanghai, Taipei, ug Warsaw. Ang una kahang mga tigdisenyog subwey matingala niining tanan? Tingalig dili​—ang maong kaylap nga paggamit mao gayod ang ilang napanan-aw daan usa ka siglo ug tunga kanhi.

[Mga hulagway sa panid 23]

1. Usa ka napasig-uling estasyon sa Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles nga Museyo sa Budapest

2-4. Usa sa orihinal dekoryenteng mga sakyanang subwey sa 1896 Milenyong Ilalom-sa-Yutang Riles