Kalangas—Usa ka Modernong Samokan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRITANYA

“Usa sa dagkong mga tigpit-os sa kinabuhi.”—Makis Tsapogas, magtatambag sa World Health Organization.

“Ang labing kaylap nga tighugaw sa Amerika.”—The Boston Sunday Globe, T.B.A.

“Ang labing grabeng tighugaw sa atong panahon.”—Daily Express, London, Inglaterra.

DILI nimo kini makita, masimhot, matilawan, o mahikap. KALANGAS, ang tigdaot sa modernong kinabuhi sa siyudad, karon naghugaw sa kasilinganan.

Usa ka naturalista sa Amerika nga migugol ug 16 ka tuig sa pagrekord sa mga tingog sa kinaiyahan nakakaplag nga ang iyang trabaho nagkaanam ug kalisod. Niadtong 1984 siya nagtuon sa 21 ka dapit sa estado sa Washington, T.B.A., nga walay kalangas sulod sa 15 minutos o kapin pa. Lima ka tuig sa ulahi, tulo na lamang ka dapit ang nagpabilin.

Alang sa daghang molupyo sa yuta, malisod ang pagkakaplag ug tulo ka dapit nga walay kalangas. Sa Hapon, ang taho sa tibuok nasod sa 1991 nag-ingon nga ang kalangas nakapahinabog dugang mga reklamo kay sa bisan unsang ubang matang sa polusyon. Sa pagkatinuod, ang The Times sa London tukmang naghubit sa kalangas ingong “ang kinadak-ang hampak sa modernong kinabuhi.” Gikan sa makalagot nga pagsigeg usig sa iro ngadto sa lanog kaayong stereo sa silingan o sa kanunayng budyong sa alarma sa kotse nga pangontra sa kawatan o sa radyo sa kotse, ang kalangas nahimong kasagaran na. Bisan pa niana, ang polusyon sa kalangas dili bag-o. Kini may dugay nang kasaysayan.

Dili Usa ka Bag-ong Problema

Aron dili maghuot ang trapiko, gidili ni Julio Cesar ang de-ligid nga sakyanan sa sentro sa Roma panahon sa adlaw. Gikasubo niya ug sa iyang mga isigka-Romano, ang mando nakahimog grabeng polusyon sa kalangas panahon sa gabii, “uban sa kahoy o sinapinag-puthaw nga mga karomata nga nagdagan diha sa senementong mga bloke.” (The City in History, ni Lewis Mumford) Kapin sa usa ka siglo sa ulahi, gireklamo sa magbabalak nga si Juvenal nga ang maong kalangas wala magpakatulog sa mga Romano.

Sa ika-16 nga siglo, ang London, nga kaulohan sa Inglaterra, nahimong usa ka puliking modernong siyudad. “Ang unang butang nga namatikdan pag-ayo sa kadaghanang bisita,” misulat si Alison Plowden, awtor sa Elizabethan England, “mao ang kusog nagpadayong kalangas: ang kinagilkil ug tingkagol gikan sa usa ka libong talyer, ang dinahunog ug kinagiit sa mga ligid sa karomata, ang inga sa mga bakang giguyod paingon sa tiyanggihan, ang pagawng mga singgit sa mga tigbaligya sa dalan nga nagpahibalo sa ilang mga baligya.”

Sa ika-18ng siglo nagsugod ang rebolusyon sa industriya. Karon ang mga epekto sa mekanikal nga kalangas nadayag samtang nag-antos sa pagkabungol ang mga trabahante sa pabrika. Apan bisan ang mga molupyo sa siyudad nga wala magpuyo duol sa mga pabrika nagreklamo sa nagdugang nga kabanha. Ang magsusulat sa kasaysayan nga si Thomas Carlyle midangop sa usa ka hilom nga lawak diha sa atop sa iyang balay sa London aron malikayan ang nagtugaok nga mga sunoy, mga piano sa silingan, ug ang trapiko sa duol. Ang The Times nagtaho: “Ang pagbalhin sa atop wala makasulbad sa suliran.” Ngano? “Siya nasamok pag-ayo sa usa ka bag-ong hugpong sa mga kalangas, lakip na ang mga pito sa sakayan sa suba ug sa tren”!

Usa ka Kaylap Modernong Tighugaw

Karon ang mga tigprotesta sa kalangas nagpunting sa mga landingan sanglit ang mga kompaniya sa ayroplano kusganong misupak sa pagsulay sa paghimog balaod batok sa polusyon sa kalangas. Sa dihang ang landingan sa Manchester sa Inglaterra nagpahamtang ug awtomatikong mga multa matag panahong molupad ang supersonic nga Concorde, epektibo ba kini? Dili. Usa ka kapitan sa Concorde miangkon nga banha ang ayroplano apan kon kini molupad nga diyutay rag kargang gasolina aron mamenosan ang kalangas, dili kini makaabot sa Toronto o sa New York nga deretso.

Ang pagsanta sa kalangas sa mga sakyanan diha sa dalan ingon usab niana ka dakong problema. Sa Alemanya, pananglitan, ang pagtuon nagbutyag nga kining matanga sa polusyon nakatugaw sa 64 porsiyento sa populasyon. Ug usa kini ka nagdakong problema, nga gitahong usa ka libo ka pilong mas dako kay sa panahong ang katilingban wala pa mogamit ug sakyanang de-motor. Usa ka taho gikan sa Gresya nag-ingon nga “ang Atenas maoy usa sa kinalangasang mga siyudad sa Uropa ug ang kusog nagpadayong kalangas hilabihan kaayo nga kini nagadaot sa panglawas sa mga taga-Atenas.” Sa ingon usab, ang Environmental Agency sa Hapon nakamatikod ug nagkagrabeng kiling sa kalangas sa mga sakyanan ug nagpasangil niini sa nagpadayong pag-usbaw sa paggamit ug mga awto. Sa hinayng dagan ang makina sa awto ang pangunang tinubdan sa kalangas, apan inigdagan ug kapin sa 60 kilometros matag oras, ang mga ligid ang mas dakong tinubdan sa kalangas.

Ang kinadak-ang tinubdan sa mga reklamo sa kalangas sa Britanya mao ang kalangas sa balay. Sa 1996, ang Chartered Institute of Environmental Health sa Britanya nagtala ug 10-porsiyentong pag-usbaw sa mga reklamo bahin sa banhang mga silingan. Usa ka tigpamaba nga babaye sa maong institusyon mikomento: “Malisod nga ipatin-aw. Usa ka katarongan tingali mao ang kapuliki sa mga tawo diha sa trabahoan ang nagtultol kanila sa pagkinahanglan ug mas dugang kalinaw ug kahilom diha sa balay.” Dos-tersiya sa tanang reklamo nga gisang-at sa korte sa Britanya sa 1994 nalangkit sa musika sa halawom nga kagabhion ug banhang mga makina, mga alarma, ug mga busina sa kotse. Apan komosta ang gibanabanang 70 porsiyento sa mga biktima sa polusyon sa kalangas nga wala moreklamo tungod sa kahadlok nga panimaslan? Ang suliran sa pagkatinuod kaylap.

Ingong resulta sa kaylap nga nagasamok nga kalangas, ang mga ahensiya nga ang tumong mao ang pagpanalipod sa kalikopan nangusog nga maghimog balaod aron masanta ang polusyon sa kalangas. Sa Tinipong Bansa, pananglitan, ang pipila ka komunidad misagop ug lokal nga mga regulasyon sa paglimite sa paggamit ug de-koryenteng mga himan sa pagpamutol ug sagbot. Sa Britanya, usa ka bag-ong Balaod Bahin sa Kalangas nagpuntirya sa banhang mga silingan ug nag-awtorisar sa dihadihang mga multa gumikan sa mga paglapas tali sa alas 11:​00 s.g. ug alas 7:00 s.b. Ang lokal nga mga awtoridad may gahom gani sa pag-embargo sa gipatokar nga mga stereo. Bisan pa niana, nagpadayon gihapon ang kalangas.

Sanglit ang polusyon sa kalangas sa pagkatinuod usa ka nagdakong problema, ikaw tingali maghunahuna gayod kon unsay imong mahimo ingong usa ka biktima. Apan, usab, unsaon nimo paglikay nga makapahinabog kalangas? Aduna ba gayod unyay dumalayong kalinaw ug kahilom? Basaha ang mosunod nga mga artikulo alang sa mga tubag.