Ang Ilalom-sa-Yuta nga Seksiyon sa Paris

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PRANSIYA

AKONG gidayal ang numero, nga mabalak-ong nanghinaot nga may motubag. “Hello! Hello!” ako miingon. “Ang akong mga yawi sa kotse nahulog sa imburnal! Ari intawon mo dayon!” Ang espesyal nga brigada sa mga obrero sa imburnal nangabot dayon. Ang trabaho nila mao ang pagkuha sa nakasampong sa mga imburnal, pagpaagay sa tubig sa gilunopan nga mga lawak sa ilalom sa yuta, ug pagkaplag sa mga yawi, mga antiyohos, mga pitaka, ug bisan sa mga binuhing hayop nga sigeng mahulog sa 18,000 ka awasanan sa Paris. Nakaplagan nila ang akong mga yawi, ug uban sa panghayhay sa kahupayan, tim-os ko silang gipasalamatan.

Pagkaugma mihukom ko sa pagtan-aw sa Musée des Égouts (Museyo sa mga Imburnal) sa Walang Tampi sa Suba sa Seine, atbang sa mga lantsa nga pangturista sa among bantog nga suba ug kanait sa Eiffel Tower. Sulod sa mga 130 ka tuig, ang Paris magarbohong magpasundayag sa ilalom-sa-yuta nga seksiyon niini. Nadiskobrehan ko ang hinungdan pinaagi sa pagsundog sa kapig 90,000 ka mausisaong mga tawo nga motan-aw matag tuig niining talagsaong museyo. Kuyogi ako samtang tan-awon ko sa duol ang gitawag sa bantog nga Pranses nga magsusulat sa ika-19ng siglo nga si Victor Hugo nga “tinai sa Leviatan”—ang mga imburnal sa Paris.

Masulod nga “Tinai”

Sa pagkanaog ug singko metros ilalom sa yuta, nakita ko ang unang eksibit sa museyo—usa ka preserbadong ilaga. Pagkangilngig! Giingon nga alang sa matag molupyo sa Paris, adunay tulo ka ilaga, nga katingad-ang mohilis bisan sa isog kaayong mga hilo. Pinakaon gayod silag maayo. Kada adlaw ang mga ilaga mokaon ug 100 ka tonelada, o un-tersiya, sa basura sa mga imburnal.

Ang mga bato, mga lansang, mga yawi, ug ubang bug-at nga mga butang masagol sa biya nga tubig ug sa ulan, nga mosampong sa mga imburnal. Nga ang tubig nagpatakpatak sa luyo, gisusi ko ang mga makina nga magahinlo sa 2,100 kilometros niining labihang dakoa nga “tinai.” Kada tuig, mga usa ka libong obrero sa imburnal maghakot ug 15,000 metro kubikong basura. Ang kalubog, mga pinisik sa hugawng tubig, danlog nga mga bungbong, ug kalit nga mga pagtaas sa lebel sa tubig makapalisod sa trabaho sa usa ka obrero sa imburnal.

Lain pay ato, nag-ekis-ekis ubay sa duol sa kisame sa mga imburnal mao ang mga pinakasandayong nga gisudlan sa dako kaayong sistema sa mga tubo sa tubig, mga alambre sa telepono, ug mga kable sa suga sa trapiko.

Mga Romano ang Nagsugod Niini

Mga Romano ang unang naghatag sa Paris ug mga imburnal. Mga 18 metros sa Romanhong mga imburnal anaa pa sa ilalom sa kagun-oban sa Romanhong init nga mga kaligoan sa Latinong Distrito. Apan pagkapukan sa Imperyo sa Roma, nahikalimtan ang panghinlo. Ang Paris nagpabiling hugaw ug dili-makapahimsog sa daghang siglo, uban sa paninugdan lamang nga mga imburnal (mga awasanan diha sa tunga sa kalye) o mga kanal nga nag-anod sa likidong basura. Nanimaho ang mga kanal ug maoy sanayanan sa impeksiyon. Sa 1131 ang kamagulangang anak lalaki ni Haring Louis VI namatay gumikan sa usa ka impeksiyon human mahulog sa way-tabon nga imburnal.

Ang way-tabon nga mga awasanan nagsilbi nga usa ka dapit nga laboganan ug basura, ug mao usab ang pila ka bag-ong gihimo nga tinakpang mga awasanan, nga daling nasampongan. Daotan pa, dihang motaas ang lebel sa tubig sa Suba sa Seine, ang mga imburnal mobugwak ug bahong lapok ug basura. Niadtong panahona, ang sistema sa awasanan sa Paris gamay kaayo. Sa 1636 ang gitas-on sa imburnal maoy 23 kilometros lamang ug nagsilbi sa populasyong 415,000. Usag tunga ka siglo sa ulahi, mitaas lang kanag tulo ka kilometros. Pag-abot sa panahon ni Napoléon, kana grabeng nasampongan.

Sa ika-19ng siglo, ang naglungtad nga mga imburnal detalyadong gisusi ug gipaila. Miresulta nga kana gilangkoban ug halos duha ka gatos ka tunel, nga ang daghan wala mahibaloi kaniadto. Giunsa pagkuha ang tonetoneladang lapok nga siglosiglo ang edad? Mikaylap ang hungihong nga may mga bahandi ilalom sa mga kalye sa Paris. Busa, panonpanon sa mahakogong mga tigpangitag bahandi misulod. Giubog nila ang kalapokan, nga nakakuhag mga salapi, alahas, ug mga armas.

Pag-organisar sa Sistema sa Imburnal

Ang mga imburnal sa kataposan giorganisar, gimoderno, gipatas-an, ug gikonektar sa matag balay. Gigamit ang mga tubo nga igo ang kadako sa pagsugakod sa wala-damhang pagbaha. Sa 1878, 650 kilometros sa manabigar nga mga kanal nag-agos ilalom sa dagkong mga simboryo. “Ang imburnal mahinlo, . . . gipanindot,” misulat si Victor Hugo.

Sulod sa ika-20ng siglo, ang sistema nadoble. Ug ang mga imburnal nahimong eksaktong banaag sa siyudad. Sa unsang paagi? Ang matag imburnal adunay ngalan sa kalyeng gisubay niini ug numero sa tinukod sa ibabaw. Ang mga kauswagan nagpadayon pinaagi sa $330-milyong proyekto sa pagreper nga gisugdan sa 1991. Ang napulo-ka-tuig nga pagreper sa maong bililhong pasilidad, nga magdumala sa 1.2 milyong metro kubikong tubig kada adlaw, maglakip sa pag-instalar ug awtomatikong kasangkapan sa paghinlo ug de-kompiyuter nga mga pangontrol.

Kay naghinamhinam nga makahanggab ug lab-as nga hangin sa ibabaw sa Paris, ako miabot sa kataposan sa pagtan-aw. Ugaling, ang ilalom-sa-yuta nakong pagsuroy wala pa mahuman. “Aron makakita sa kinahiladman sa Paris, adto sa ilalom-sa-yutang lubnganan,” mirekomendar ang usa ka tinderog sobenir. “Sa 20 ka metros [66 tiil] ilalom sa yuta anaa ang tapok sa mga bukog sa unom ka milyong tawo.” Diin ba kana gikan?

Mga Simbahan Naghilo sa Hangin

Ang ilalom-sa-yutang lubnganan sa Paris—sementeryo ilalom sa yuta—nagdawat sa ilang mga bukog niadtong ika-18ng siglo lamang. Sugod sa Edad Media, ang mga tawo gilubong sulod o duol sa mga simbahan. Ang simbahan niadto nakasapi apan kini labing dili makapahimsog, kay diha man sa tunga sa siyudad ang mga sementeryo. Mangil-ad nga kasinatian kadto alang sa mga silingan sa kinadak-ang sementeryo sa Paris, ang Saints-Innocents, kansang 7,000 metro kuwadrado nagdawat sa mga patay gikan sa mga 20 ka simbahan, ingon man sa wala-maiilhing mga patayng lawas ug mga biktima sa mga epidemya.

Sa 1418, ang Black Death o grabeng kamatay miamot ug mga 50,000 ka patayng lawas. Sa 1572, linibong biktima sa masaker sa Adlaw ni San Bartolomeo gidasok sa Saints-Innocents.a Ang mga publikong opinyon miawhag nga sirhan ang maong sementeryo. Duolag duha ka milyong lawas, nga gilut-od sa usahay diyes metros nga gihabogon, nagpataas sa lebel sa yuta sa kapig dos metros. Ang sementeryo maoy sanayanan sa impeksiyon, ug mihungaw ang baklag nga baho, nga giingong nagpaaslom sa gatas o bino. Ugaling, supak ang klero nga sirhan ang mga sementeryo sa siyudad.

Sa 1780 ang usa ka komong lubnganan nabuak ug gibugwak ang mga patayng lawas ngadto sa duol nga mga lawak ilalom sa yuta. Naupos ang pailob sa publiko! Gisirhan ang sementeryo; ug gidili ang paglubong sa Paris. Pakyawng gihaw-asan ang mga lubnganan ug gibutang sa wala-gamita nga Tombe-Issoire nga mga kinubkob. Matag gabii sulod sa 15 ka bulan, ang kahadlokang mga panon nagbalhin sa mga bukog. Kadto gilugwayan aron malakip ang laing 17 ka sementeryo ug 300 ka simbahan. Ang mga bukog gihulog agi sa 17.5-metros pahirig nga lungag, diin ang usa ka hagdanan karon mosangko ngadto sa ilalom-sa-yuta nga lubnganan gikan sa kalye.

Pagtan-aw sa Ilalom-sa-Yuta nga Lubnganan sa Paris

Gikan sa Denfert-Rochereau Square, nga habagatan lamang sa Latinong Distrito sa Paris, mikanaog ako sa 91 ka ang-ang paingon sa lubnganan sa ilalom sa yuta. Sa 1787 ang hamiling mga babaye sa palasyo sa hari nahilakip niadtong unang mitan-aw niining ilalom-sa-yuta nga lubnganan nga gihayagan sa mga sulo. Karong adlawa, 160,000 ka tumatan-aw ang moanha matag tuig.

Sunod sa hagdan anaa ang daw way-kataposang mga lawak nga gisudlan sa mga patayng lawas. Maampingon akong naglakaw, nga namalandong sa kamatuorang ang lubnganan sa ilalom sa yuta nag-okupar sa kapig 11,000 metro kuwadrado. Usa ka lalaki nga ginganlag Philibert Aspairt nakabaton sa wala-tinguhaang dungog sa dihang misulay siya pagsubay sa iyang agi latas nianang ginatos nga kilometrong mga lawak. Sa 1793 siya nasalaag nianang nag-ekis-ekis nga dalan. Ang iyang kalabera nakaplagan 11 ka tuig sa ulahi, nga nailhan pinaagi sa iyang mga yawi ug sinina.

Mga 30 porsiyento sa dapit ilalom sa Paris ang gikubkob. Sulod sa hataas nga panahon, ang pagkubkob wala makontrolar. Sa 1774, hinunoa, 300 metros sa rue d’Enfer (Hell Street, karon Denfert-Rochereau) nalumpag ngadto sa bung-aw nga 30 metros ang giladmon. Nameligrong malumpag ang Paris. Ang mga estrukturang bato nga “makita nato sa ibabaw,” mipatugbaw ang usa ka magsusulat, “wala na sa ilalom sa atong mga tiil.” Sa pagsuportar sa ilalom-sa-yuta nga mga galeriya, gitukod ang nindot kaayong mga arko.

“Anugon nga wala nila sementoha ang yuta samtang sila nagtukod sa mga arko,” ako mimulo, nga nagtan-aw sa akong nagkalapok nga sapatos. Sa pagkadigyas sa usa ka lim-aw, ako nakahawid sa usa ka bagang bronseng pultahan. Luyo sa pultahan dihay usa ka koridor nga may mga bungbong nga ginama sa mga bukog sa tawo. Ang mug-ot nga dagway sa mga kalabera ug gabok nga mga bukog sa paa ug bitiis nga gilumbay ug sa pormang mga krus ug mga lukong nagpadayag sa kahadlokang talan-awon. Ang mga papan gikulitan sa mga bersikulo sa Bibliya ug sa mga garay nga nagbanaag sa pagpalandong sa tawo bahin sa kahulogan sa kinabuhi ug kamatayon.

Sa pagbiya sa ilalom-sa-yuta nga lubnganan, gikiskis ko ang lapok gikan sa akong sapatos diha sa kanal sa daplin sa kalye, nga gipanegurong ang akong mga yawi dili na mahulog sa mga imburnal sa Paris! Ang akong pagsuroy sa makalingawng ilalom-sa-yuta nga seksiyon sa Paris maoy talagsaong kasinatian nga dili nako daling hikalimtan. Sa walay duhaduha, adunay labaw pa sa Paris kay sa makita sa gawas.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 25]

Ang buksanan sa usa ka seksiyon sa mga imburnal sa Paris

[Credit Line]

Valentin, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la Ville de Paris/Cliché: Giet

[Hulagway sa panid 25]

Pagtan-aw sa mga imburnal

[Credit Line]

J. Pelcoq, The Boat, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la Ville de Paris/Cliché: Giet

[Hulagway sa panid 25]

Usa ka bahin sa mga imburnal sa Paris

[Credit Line]

Ferat, Musée Carnavalet, © Photothèque des Musées de la ille de Paris/Cliché: Briant

[Hulagway sa panid 26]

Mug-ot nga dagway sa mga kalabera ug gabok nga mga bukog sa bitiis nga gilumbay ug sa pormang mga krus ug mga lukong

[Hulagway sa panid 26]

Usa ka kinulit sa dayon na sa gawasanan: “Ang ikot sa kamatayon mao ang sala.”—1 Corinto 15:56, “King James Version”

[Hulagway sa panid 26]

Mga makina sa paghinlo sa mga imburnal

[Picture Credit Line sa panid 24]

Paluyong mapa sa mga panid 24-7: Encyclopædia Britannica/9th Edition (1899)