Mga Imperyo Miatake sa Yutang Saad
ANG Samaria, nga kaulohan sa amihanang gingharian sa Israel, gipukan sa mga Asiryano niadtong 740 W.K.P. Busa ang mga Israelinhon nailalom sa gahom sa mapintas nga imperyo. Ang Asirya nahimutang sa amihanang tumoy sa kapatagan sa Mesopotamia, duol sa Tigris, nga usa sa dagkong mga suba sa Fertile Crescent. Si Nimrod nagtukod sa dagkong mga siyudad sa Asirya, ang Nineve ug ang Cala. (Gen 10:8-12) Panahon ni Salmaneser III, ang Asirya nahimong mas dako pakasadpan, nga nakaabot sa dagayag-tubig ug mabungahong mga rehiyon sa Sirya ug sa amihanang Israel.
Ubos ni Haring Tiglat-pileser III (Pul), nga ginganlan diha sa Bibliya, gisugdan sa Asirya ang pagdaogdaog sa Israel. Ang Juda naapektahan usab sa militaryong kalihokan niini sa dapit sa habagatan. (2Ha 15:19; 16:5-18) Ngadtongadto, ang nagbahang “katubigan” sa Asirya misalanap abot sa Juda, nga sa kataposan nakaabot sa kaulohan niini, ang Jerusalem.—Isa 8:5-8.
Ang Asiryano nga si Haring Senakerib misulong sa Juda niadtong 732 W.K.P. (2Ha 18:13, 14) Gibihag ug gikawatan niya ang 46 ka siyudad sa Juda, lakip ang Lakis, nga estratehikong pagkabutang diha sa Sepela. Sumala sa gipakita sa mapa, ang iyang kasundalohan milibot pagmartsa ug mipaingon sa habagatan-kasadpan sa Jerusalem, sa ingon niana giliyokan ang kaulohan sa Juda. Sa iyang talaan sa kasaysayan, nanghambog si Senakerib nga iyang ibutang si Ezequias “sa halwa nga samag langgam,” apan ang talaan sa Asirya wala maghisgot sa pagpanglaglag sa manulonda sa Diyos sa kasundalohan ni Senakerib.—2Ha 18:17-36; 19:35-37.
Inihap na lang ang mga adlaw sa Imperyo sa Asirya. Ang mga Medianhon, nga nagpuyo ilabina sa lisod nga kabungtoran sa dapit nga karon ginganlan ug Iran, misugod sa pagpakig-away sa nahibiling kasundalohan sa Asirya. Tungod niadto ang pagtagad sa Asirya napahilayo gikan sa mga lalawigan niini sa kasadpan, nga misugod na usab sa pagrebelde. Kasamtangan, nagkalig-on ang mga Babilonyanhon, nga nagbihag gani sa siyudad sa Asur. Sa 632 W.K.P., ang Nineve—usa ka “siyudad nga may pag-ula ug dugo”—gibihag ug gilaglag sa alyansa sa mga Babilonyanhon, mga Medianhon, ug mga Sityanhon, nga maoy makigubaton nga katawhan gikan sa amihanan sa Itom nga Dagat. Nagtuman kadto sa mga tagna ni Nahum ug Sofonias.—Nah 3:1; Sof 2:13.
Ang kalaglagan sa Asirya nahitabo sa Haran. Kay giatake sa determinadong kasundalohan sa Babilonya, ang mga Asiryano nanlimbasog sa pagsukol hangtod makaabot unta ang tabang gikan sa Ehipto. Apan sa iyang pagpaingon sa amihanan, nabalda si Paraon Neko didto sa Megido tungod sa pagsukol sa taga-Juda nga si Haring Josias. (2Ha 23:29) Sa dihang si Neko sa kataposan nakaabot sa Haran, kadto ulahi na kaayo—ang Imperyo sa Asirya napukan na.
Imperyo sa Babilonya
Unsang siyudara ang mosantop sa imong hunahuna sa pagkabati sa terminong “nagbitayng mga hardin”? Ang Babilonya, nga kaulohan sa gamhanang nasod sa kalibotan nga may samang ngalan ug gihulagway diha sa tagna ingong pak-ang leyon. (Dan 7:4) Ang siyudad ilado tungod sa bahandi, komersiyo, kaugmaran sa relihiyon ug astrolohiya niini. Ang imperyo nahimutang sa may kalasakan nga kapatagan sa habagatang Mesopotamia, tali sa mga suba sa Tigris ug Euprates. Ang Euprates anaa sa tunga sa siyudad, ug tungod sa mga paril niini, daw walay makaarang sa pagpukan niadto.
Ang mga Babilonyanhon nakaugmad ug mga ruta sa patigayon latas sa batoong desyerto sa amihanang Arabia. Sa usa ka panahon, si Haring Nabonido mipuyo sa Tema, nga si Belsazar mao ang gipamando sa Babilonya.
Ang Babilonya katulo misulong sa Canaan. Human mapildi ni Nabucodonosor ang mga Ehiptohanon didto sa Carkemis, niadtong 625 W.K.P., ang mga Babilonyanhon mipahabagatan abot sa Hamat, diin ilang gipildi na usab ang nanibog nga mga Ehiptohanon. Unya ang mga Babilonyanhon mideretso ngadto sa baybayon ngadto sa bul-oganang walog sa Ehipto, nga naglaglag sa Askelon sa ilang pagpaingon didto. (2Ha 24:7; Jer 47:5-7) Panahon nianang militaryong kalihokan, ang Juda nahimong basalyo sa Babilonya.—2Ha 24:1.
Si Haring Jehoiakim sa Juda mirebelde niadtong 618 W.K.P. Unya gipadala sa Babilonya ang mga kasundalohan sa dug-ol nga kanasoran batok sa Juda, ug ang mga kasundalohan sa Babilonya miatake ug nagsakop sa Jerusalem. Sa wala madugay, tungod kay ang iyang gingharian nakig-alyansa sa Ehipto, napukaw ni Haring Zedekias ang grabeng kasuko sa mga Babilonyanhon batok sa Juda. Gisulong na usab nila ug gilaglag ang mga siyudad sa Juda. (Jer 34:7) Sa kataposan, gipunting ni Nabucodonosor ang pagtagad sa iyang kasundalohan sa Jerusalem, nga gipukan kana niadtong 607 W.K.P.—2Cr 36:17-21; Jer 39:10.
[Kahon sa panid 23]
MGA BASAHON SA BIBLIYA GIKAN NIINING YUGTOA:
Oseas
Isaias
Miqueas
Mga Proverbio (bahin)
Sofonias
Nahum
Habacuc
Lamentaciones
Abdias
Ezequiel
1 ug 2 Hari
Jeremias
[Mapa sa panid 23]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Imperyo sa Babilonya/Asirya
Imperyo sa Asirya
B4 Mempis (Nop)
B4 Zoan
B5 EHIPTO
C2 CIPRO (KITIM)
C3 Sidon
C3 Tiro
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Jerusalem
C4 Askelon
C4 Lakis
D2 Haran
D2 Carkemis
D2 Arpad
D2 Hamat
D3 Ribla
D3 SIRYA
D3 Damasco
E2 Gozan
E2 MESOPOTAMIA
F2 MINI
F2 ASIRYA
F2 Khorsabad
F2 Nineve
F2 Cala
F2 Asur
F3 BABILONYA
F3 Babilonya
F4 CALDEA
F4 Erek
F4 Ur
G3 Susan
G4 ELAM
Imperyo sa Babilonya
C3 Sidon
C3 Tiro
C3 Megido
C3 Samaria
C4 Jerusalem
C4 Ashkelon
C4 Lakis
D2 Haran
D2 Carkemis
D2 Arpad
D2 Hamat
D3 Ribla
D3 SIRIA
D3 Damasco
D5 Tema
E2 Gozan
E2 MESOPOTAMIA
E4 ARABIA
F2 MINI
F2 ASIRYA
F2 Khorsabad
F2 Nineve
F2 Cala
F2 Asur
F3 BABILONIA
F3 Babilonya
F4 CALDEA
F4 Erek
F4 Ur
G3 Susan
G4 ELAM
[Ubang lokasyon]
G2 MEDIA
Pangunang mga Dalan (Tan-awa ang Publikasyon)
[Kadagatan]
B3 Dagat Mediteranyo (Dakong Dagat)
C5 Pulang Dagat
H1 Dagat Caspian
H5 Gulpo sa Persia
[Suba]
B5 Nilo
E2 Euprates
F3 Tigris
[Hulagway sa panid 22]
Bukid sa Lakis
[Hulagway sa panid 22]
Gamayng hulagway sa karaang Megido
[Hulagway sa panid 23]
Ideya sa dibuhista sa nagbitayng mga hardin sa Babilonya