Mi Pwapwa Ekkewe Chon Kuno Fan Iten Ewe Kinamwe Seni Kot
“Chokewe Jiowa a angaser repwe liwinsefal o feiliti Saion fan mweirer me kol; pwapwa esemuch epwe nonnom rer.”—AISEA 35:10.
1. Met fonufan a wesewesen osupwang ren?
IKENAI, chon fonufan ra kon osupwang seni chon lom ren emon chon kunoon poraus allim. A wesewesen lamot an epwe wor emon mi esilefeili poraus enlet ussun Kot me an kewe kokkot, me emon chon pwarata mi pwora an epwe ouroura ekkewe mi ngau ussun ewe kapwung epwele war, iwe, epwe alisi aramas mi wenechar letiper pwe repwe kuna ewe kinamwe seni Kot.
2, 3. Ren porausen Israel, ifa ussun Jiowa a apwonueta an we pwon mi mak lon Amos 3:7?
2 Lon fansoun ewe Israel lom, Jiowa a pwonei pwe epwe awora ena sokkun chon kuno. Iei alon Amos le sopwolon ewe atiuen senturi B.C.E.: “Jiowa ewe Samol Lapalap esap fori och ika esap pwari mwo minne a ekiekieta ngeni noun chon angang ekkewe soufos.” (Amos 3:7) Lon ekkewe fitepuku ier mwirin an a katowu ena poraus, Jiowa a fori chommong manaman. Ren chok awewe, lon 607 B.C.E., a apwungu noun kewe aramas mi filita pun ra lukumach me ra tipisin nni manau. A pwal apwungu ekkewe muun lukun mi turunufasei Israel pokiten an riaffou. (Jeremaia, sopwun 46-49) Iwe, lon 539 B.C.E., Jiowa a efisata turutiuen ewe muu mi pochokkul seni meinisin, Papilon, iwe mwirin, lon 537 B.C.E., ekkoch lusun chon Israel ra liwiniti fonuer pwe repwe auetasefalli ewe imwen fel.—2 Kronika 36:22, 23.
3 Ekkena mettoch ra ussun ita achecha fonufan, me fan pwungun alon Amos, Jiowa a pwarirelo ngeni ekkewe soufos, nge ra ussun chon kuno, iwe, ra ouroura Israel ussun met epwe fis lon fansoun mwan. Le polen ewe awaluen senturi B.C.E., a nounou Aisea. Le polen ewe afisuen senturi B.C.E., a nounou Jeremaia. Iwe, arap ngeni le sopwolon ena senturi, a nounou Isikiel. Chokana me pwal fitemon soufos mi tuppwol ra unusen pwarochu an Jiowa kewe kokkot.
Ach Esissinata Noun Kot kewe Chon Kuno Ikenai
4. Met a pwarata pwe chon fonufan ra kan osupwang ren chon kunoon kinamwe?
4 Ifa ussun ikenai? Chommong aramas ra niuokkus lupwen ra kuna ngauoloon fonufan. Ekkewe chon tongei pwung ra letipechou lupwen ra kuna likotupotupun me ngauen Kristendom. Ussun Jiowa a oesini ren an nounou Isikiel, ra “letipeta o kechiu ren ekkewe foffor mi anioput ra fis lon.” (Isikiel 9:4) Iwe nge, chommong rese weweiti an Jiowa kewe kokkot. Mi lamot ngenir an epwe wor chon awewei.
5. Ifa ussun Jises a pwarata pwe epwe wor chon kuno lon ach ei fansoun?
5 Ikenai a ita wor aramas mi foffos fan pworaan Aisea, Jeremaia, me Isikiel? Jises a pwarata pwe epwe wor. Iei alon lupwen a oesini met epwe fis lon ei fansoun: “Iwe, ei kapas allim ussun ewe muu epwe esilefeil won unusen fonufan, pwe epwe pwar ngeni einang meinisin. Iwe, a ina sopwolon.” (Mattu 24:14) Ikenai io a kan akapwonueta ena oesini ren an wiseni wisen sou kuno me chon afalafala poraus allim? Ekkewe lapalap mi pwalo iei me pwal lon fansoun Israel lom repwe affata poluen ena kapas eis.
6. (a) Awewei mwo kunaen “ewe Israelin Kot” atun ewe aewin maunen fonufan. (b) Ifa ussun Isikiel 11:17 a pwonuta ngeni Israel lom?
6 Atun ewe fansoun rochopwak lon ewe Aewin Maunen fonufan, noun Jiowa kewe aramas, weween, lusun chon ewe “Israelin Kot,” mi kepit, ra fotekilo, ussun chok Israel lon Papilon. (Kalesia 6:16) Ra riaffou lon pekin ngun ren ar choisa lon Papilon mi Lapalap, nge iei mwicheichen ekkewe lamalam chofona won unusen fonufan, iwe, Kristendom a kon itefoulo me ngau leir. Iwe nge, alon Jiowa ngeni Isikiel a pwarata pwe rese tamepichilo. Iei alon: “Upwe aliwinikemito seni ekkewe muu o ochufengennikemi seni ekkewe fonu ia oua toropasfeil ie, upwe pwal ngenisefallikemi ewe fonu Israel.” (Isikiel 11:17) Ren an epwe apwonueta ena pwon fan iten Israel lom, Jiowa a seikata ewe re Persia Sirus, iwe, a akkufu ewe muun Papilon mi pochokkul, me a atufichi ekkewe lusun chon Israel ar repwe liwiniti fonuer. Nge ifa usun ikenai?
7. Met a fis lon 1919, nge ina e pwarata pwe Jises a fen apwungu Papilon mi Lapalap? Awewei mwo.
7 Mesemwan lon ei senturi, a wor pisekin annet mi lapalap pwe emon Sirus mi Lapalap a kan seikita. Io ena? Ina i Jises Kraist, ewe mi seikita king lon 1914 lon ewe Muun lang. Ena King mi lapalap a pwarata chen ngeni pwiin kewe mi kepit mi nonnom won fonufan lon 1919 lupwen ekkewe chon Kraist mi kepit ra ngaselo seni fotek lon pekin ngun, iwe, ra liwiniti “fonuer,” weween, wiser are leenier lon pekin ngun. (Aisea 66: 8; Pwarata 18:4) A ina ussun Isikiel 11:17 a pwonuta lon ei fansoun. Lon fansoun lom lom, ren turutiuen Papilon ekkewe chon Israel ra tufichin liwiniti fonuer. Lon ei fansoun, utasefallin ewe Israelin Kot eu pisekin annet pwe Papilon mi Lapalap a fen turutiu ren poun ewe Sirus mi Lapalap. Turutiuan a rongfeil ren ewe aruuemonun chonlang lon Pwarata sopwun 14, lupwen a kota: “A turutiu, a turutiu ewe telinimw mi lapalap, Papilon, ewe a fen aunu ngeni chon ekkewe muu meinisin ewe wainen an we mochenia mi ingau.” (Pwarata 14:8) A ifa watten sopwongauen Papilon mi Lapalap, akkaewin ren Christendom! Nge a ifa watten feiochun chon Kraist mi enlet!
8. Ifa ussun ewe puken Isikiel a awewei pwapwaan noun Kot kewe aramas mwirin ar ngaselo lon 1919?
8 Lon Isikiel 11:18-20, sia kuna an ewe soufos awewei pwapwaan noun Kot kewe aramas mwirin ar liwinsefal. Lupwen alon a pwonuta akkom, a wewe ngeni pwe Israel epwe limelim lon fansoun Esra me Nehemaia. A pwal ina ussun pwonutaan lon ei fansoun. Sipwe pi ifa ussun. Iei alon Jiowa: “Iwe, lupwen repwe liwinsefallito ikei, repwe poutalo seni lon ei fonu ekkewe ululun anumwaal mi ngau o anioput.” Ussun a fen oesini, poputa lon 1919, Jiowa a alimochu noun kewe aramas me a apochokkulasefallir pwe repwe angang ngeni. Ra poputa le limetawu seni leenier lon pekin ngun meinisin ekkewe foffor me afalafal seni Papilon mi alimengauer mwen mesan.
9. Ikkefa ekkewe feioch mi lapalap Jiowa a atoto ngeni noun kewe aramas, poputa lon 1919?
9 Iwe, iei alon Jiowa lon wokisin 19: “Upwe ngenir eu leluk mi fo, upwe pwal fangolong lor emon ngun mi fo. Upwe angei me leutur ewe leluk mi pochokkul ussun fau o ngenir eu leluk mi potete.” Fan pwungun alon na, lon 1919, Jiowa a atipeeufengenni noun kewe chon angang mi kepit, weween, a ngenir “eu leluk,” pwe repwe angang ngeni i “fan tipeeu.” (Sefanaia 3:9) Pwal och, Jiowa a ngeni noun kewe aramas ngun mi fel pwe repwe pochokkuleta lon ewe angangen pwarata me epwe efisata lor ekkewe uwa murinno lon Kalesia 5:22, 23. Iwe, sap minne ra eani eu letip mi tipekop are mi ussun fau, nge Jiowa a ngenir eu leluk mi potete me rongesich, weween, eu letip epwe pwapwa le fori letipan.
10. Pwata Jiowa a fen ekefeiochu noun kewe aramas mi utasefal seni 1919?
10 Pwata a fori ena mettoch? Iei alon Jiowa lon Isikiel 11:20: “Mwirin repwe apwonueta ai kewe alluk o alleasochisi ai kewe pwung. Iwe, repwe nei aramas kana, nge ngang upwe ar Kot.” Ewe Israelin Kot a kaeo pwe epwe alleasochisi an Jiowa alluk, nge esap pwisin ar ekiek. Ra kaeo pwe repwe fori letipen Kot, nge resap niueiti aramas. Ina minne, ra sokko seni ekkewe chon Kraist mi chofona lon Christendom. Ir noun Jiowa kewe aramas. Ina popun, Jiowa a tufichin nounou ir lon ewe wis chon kuno, are noun “chon angang mi tuppwol me tipatchem.”—Mattu 24:45-47.
Pwapwaan Noun Kot kewe Chon Kuno
11. Ifa ussun ewe puken Aisea a awewei pwapwaan noun Jiowa kewe aramas?
11 Kopwe tongeni anchangei ar pwapwa lupwen ra weweiti ukukun watten ewe wis mi torir? Ena mwich a aloni alon Aisea 61:10: “Upwe fokkun pwapwa ren Jiowa. Nguni epwe mwanek ren ai Kot.” Ewe pwon lon Aisea 35:10 a pwonuta ngenir: “Iwe, chokewe Jiowa a angaser repwe liwinsefal o feiliti Jerusalem fan mweireir me kol. Pwapwa esemuch epwe nonnom rer. Pwapwa me mwanek epwe torir, nge lolilen me ngungu epwe su senir.” A ina ussun pwapwaan noun Jiowa kewe chon kunoon kinamwe lon 1919 lupwen ra poputa le afalafala ewe poraus allim ngeni chon fonufan meinisin. Seni ena ier tori ikenai, rese ukutiu seni ena angang, me ar pwapwa a fen lapalo. Iei alon Jises lon an Afalafal won ewe Chuuk: “Ra pwapwa, ir mi chon efisata kinamwe, pun repwe eiten ngenir ‘noun Kot.’” (Mattu 5:9, footnote) Lusun “noun Kot kewe” mi kepit ra fen kuna pwe mi enlet ena kapas seni 1919 tori ikenai.
12, 13. (a) Io a pacheri ewe Israelin Kot le angang ngeni Jiowa, me met ra achocho le fori? (b) Ifa ewe chengel mi lapalap noun Jiowa kewe chon angang mi kepit ra fen kuna?
12 Lupwen a lulo ekkewe ier, a chommongolo chon ewe Israelin Kot tori mwirin 1930 lupwen a arap ngeni an epwe wes ionien lusun ekkewe chon kepit. A ita ukutiu chommongoloon ekkewe chon afalafala ewe poraus allim? Aapw. Eu mwichen chon Kraist mi lapalap mi ekiekin kuna manau won fonufan a fen poputa le pwalo, iwe, chokana ra fiti pwiir kewe chon kepit lon ewe angangen afalafal. Lon eu langepwi ewe aposel Jon a kuna ena mwich mi lapalap, me a lamot minne a makkei ussur: “Ra nonnom mwen an Kot we leenien motun king, o ra angang ngeni i le ran me le pwin.” (Pwarata 7:15) Ewer, ewe mwich mi lapalap a poputa le angang ngeni Kot. Ina minne, lupwen ekkewe chon kepit ra kisikisilo mwirin 1935, chiener kana mi tuppwol ra sopweilo ewe angangen afalafal fan tiniken.
13 A ina ussun Aisea 60:3, 4 a pwonuta: “Iwe, chon ekkewe muu repwe feito ren saramom, nge ekkewe king repwe feito ren saramen tinom we mi ussun saramen mallen ran. Kopwe nennefeil o kuna minne a fis: Noum aramas ra chufengen pwe repwe feito reom. Noum mwan repwe feito seni towau, nge aramas repwe ekieto noum fefin.” Aisea 60:5 a awewei ewe pwapwa ekkena mettoch a atoto ngeni ewe Israelin Kot: “Iwe, lupwen kopwe kuna ei, kopwe wosaramaram, lelukom epwe pwapwa o mwanek. Pun feiochun le matau epwe toruk, kopwe pwal wouni woun ekkewe muu.”
An Jiowa Mwicheich a Sassa
14. (a) Isikiel a kuna met sokkun mettoch lon lang lon an langepwi, me ifa ewe alluk an angei? (b) Ifa ewe mettoch noun Jiowa kewe aramas lon ei fansoun ra mirititi, me ra mefi lamoten ar repwe apwonueta menni wis?
14 Lon 613 B.C.E., Isikiel a kuna lon eu langepwi, an Jiowa mwicheich mi ussun efoch woken mi sassa lon lang. (Isikiel 1:4-28) Mwirin, iei alon Jiowa ngeni: “Noun aramas, kopwe fokkun feilo ren chon Israel o urenir ai kewe kapas.” (Isikiel 3:4) Lon ei ier 1997, sia weweiti pwe an Jiowa mwicheich a sassa tori an epwe apwonueta an Kot kewe kokkot. Ina minne, sia chuen mefi lamoten ach sipwe ereni aramas ussun ekkena kokkot. Isikiel a uwawu ekkewe kapas Jiowa a aiti ngeni. Ikenai, sia eani ekkewe kapas seni Kapasen Jiowa we, ewe Paipel. Ifa ochchun ewe poraus ena puk a awora ngeni aramas! Inaamwo ika chommong ra lolilen ussun mwach kkan, nge ewe Paipel a pwarata pwe chommong mettoch ra ngau seni me pwal murinno seni minne ra ekieki.
15. Pwata lapalapen fonufan a kon ngau seni met chommong ra ekieki?
15 Mettoch ra ngau seni minne ra ekieki pun ussun sia fen kaeo lon ekkewe lesen mwan, Christendom me meinisin lukun lamalam chofona repwele katalo, ussun Jerusalem a talo lon 607 B.C.E. Pwal och, lon ewe puken Pwarata, emon manmocho mi wor fisu mokuran me engol mechan, a liosueta ekkewe muun fonufan meinisin, nge repwele katalo, ussun chok chommong muu unukkun Jerusalem ra talo. (Pwarata 13:1, 2; 19:19-21) Lon fansoun Isikiel, Jiowa a affataochu ewe niuokkus epwe fis ren arapotoon taloon Jerusalem. Nge epwe fokkun lapalo weween alon lupwen aramas repwe weweiti pwe epwele talo unusen ewe otot mi ngau won fonufan. Iei alon Jiowa ngeni Isikiel: “Iei minne, kopwe ngungu, noun aramas. Kopwe ngungu fan om letipeta ren weiresin letipom me fan meser meinisin. Iwe, lupwen repwe eisinuk, ‘Pwata ka ngungu?’ kopwe poluenir, ‘Pokiten a wor poraus amairu. Iwe, are epwe fis, leluken aramas meinisin epwe ur ren niuokkus, pour repwe chok ititiu, pworaan letiper epwe kisikisitiu, nge lepwosokur meinisin repwe chechech.’ ‘Nengeni, a war, epwe fokkun pwonuta,’ iei alon Jiowa, ewe Samol mi Lapalap.” (Isikiel 21:6, 7; Mattu 24:30) Mettoch mi aniuokkus repwele fis ekiselo chok. Ach tong ngeni chon oruch kewe epwe kan amwokutukich pwe sipwe ourourer, weween, sipwe esilei ngenir “porausen” warotoon songen Jiowa.
16. Ren ekkewe mi mosonoson, pwata ekkewe lapalap ra murinno seni minne chommong ra ekieki?
16 Nge ekkewe mettoch fan iten chon mosonoson ra fokkun murinno seni met aramas ra ekieki. Ifa ussun? Iwe, Jises Kraist a fen malo fan iten tipisich me a wisen King iei lon an Kot Muu. (1 Timoti 1:15; Pwarata 11:15) Ena Muu lon lang epwele pwakini ekkewe fitikoko watte aramas resap tufichin amoielo. Malo, samau, foffor mi ppwor, lengita, me ipweri alluk repwe morolo, me an Kot Muu epwe nemenalo ewe paratis won fonufan. (Pwarata 21:3, 4) Chon fonufan repwe pwapwaesini ewe kinamwe seni Kot, weween, epwe wor kinamwe lefiler me Jiowa Kot me pwal lefiler.—Kol Fel 72:7.
17. Met sokkun uwa mi murinno a kan atoto chengel ngeni letipen chon kunoon ewe kinamwe seni Kot?
17 Lon ekkoch fonu, chommong chon mosonoson ra kan etiwa ei porausen ewe kinamwe seni Kot. Awewe chok, lon ewe ier, ekkewe chon afalafal lon Ukraine ra lapalo won 17 percent. Ra lapalo won 17 percent lon Mozambique, me 29 percent lon Lithuania. Ra lapalo won 31 percent lon Russia, me 52 percent lon Albania. Weween pwe fitu kit ngeroun aramas mi wenechar letiper ra mochen pwapwaesini ewe kinamwe seni Kot me ra fen uta fan iten minne mi pwung. Chommongoloon ekkena chon afalafal a kan atoto pwapwa ngeni unusen ewe mwicheichen chon Kraist.
18. Inaamwo ika aramas repwe rong are resap rong, nge ifa ewe ekiek sipwe eani?
18 A kan ina ussun chon fonuom? Ika ina, sia eti om pwapwa. Iwe nge, lon ekkoch leeni, sipwap kuna emon chon auseling mwirin fitu awan ach angang weires. Ekkewe mi angang lon ekkena leeni ra kan ita chipwang are tipekop? Aapw. Chon Pwarata Jiowa ra kan chechemeni alon Kot ngeni Isikiel lupwen a keran aewin awisa ngeni ena soufos pwe epwe afalafal ngeni chienan kewe chon Jus: “Inaamwo ika repwe rong ika resap rong, pun ir eu tappin aramas mi lukumach o u ngeniei, nge repwe chok fokkun mefi pwe mi wor emon soufos lefiler.” (Isikiel 2:5) Ussun Isikiel, sia ekereni aramas ussun ewe kinamwe seni Kot ika repwe rong are resap rong. Ika repwe rong, sia pwapwa. Ika repwe sapelo senikich, esiitakich, are eriaffoukich, sia kan likiitu. Sia tongei Jiowa, me iei alon Paipel: “Tong . . . a likiitu fan mettoch meinisin.” (1 Korint 13:4, 7) Pokiten sia likiitu le afalafal, aramas ra sissilei Chon Pwarata Jiowa. Ra kan silei ewe poraus sia uwei. Lupwen ewe sopwolon epwe war, repwe silei pwe Chon Pwarata Jiowa ra fen sotuni le alisir pwe repwe pwapwaesini ewe kinamwe seni Kot.
19. Pokiten kich chon angangen ewe Kot mi enlet, ifa ewe wis mi lapalap sia kan aucheani?
19 A ita wor pwal eu wis mi lap seni ach angang ngeni Jiowa? Aapw! Ach pwapwa mi lapalap a popu seni ach riri ngeni Kot me ach silei pwe sia foffori letipan. “Mi pwapwa ekkewe aramas mi silei pupuchorun chengel. Ir mi feffetal, Jiowa, lon saramen wonmesom.” (Kol Fel 89:15) Amwo sipwe aucheani fansoun meinisin chengelin ach wiseni ewe wis noun Kot chon kunoon kinamwe ngeni chon fonufan. Amwo sipwe tiniken le apwonueta wisach lon ena angang tori ewe fansoun Jiowa epwe apasa pwe a wes.
En mi Chechemeni?
◻ Io noun Kot kewe chon kunoon kinamwe ikenai?
◻ Pwata sia silei pwe Papilon mi Lapalap a turutiu lon 1919?
◻ Ifa ewe mettoch ewe “mwich mi lapalap” a akkaewin achocho ngeni?
◻ Pwata minne epwe fis lon mwach kkan a ngau seni minne chommong aramas ikenai ra ekieki?
◻ Ren ekkewe mi wenechar letiper, pwata minne epwe fis lon mwach kkan epwe tongeni an epwe murinno seni minne ra ekieki?
[Ekkewe sasing lón pekin taropwe 28]
Lupwen ra kuna ngauoloon nonnomun aramas, chommong ra mefi niuokkus
[Ekkewe sasing lón pekin taropwe 31]
Ekkewe chon kunoon kinamwe seni Kot, ir ekkewe aramas mi pwapwa seni meinisin won fonufan ikenai