Kopwe Tuppwol Ussun Ilaija?
“Nengeni, ngang upwe tinalo remi ewe soufos Ilaija me mwen ranin Jiowa epwe war, ewe ran mi lap o aniuaniu”—MALAKAI 4:5.
1. Menni fitikoko watte a fis mwirin an Israel nonnom lon ewe Fonu mi Pwonetiu 500 ier?
“EU FONU mi uroureta ren milik me chonun pulech.” (Ekistos 3:7, 8) Ina an Jiowa Kot liffang ngeni chon Israel mwirin an angaserelo seni fotek lon Isip lon ewe engol me awonuen senturi B.C.E. Nge nengeni! A fen lulo limepuku ier, iwe iei, ekkewe engol einang lon ewe muun Israel ra kuna lengita watte. A mmen weires ar repwe kuna fetil mi arauarau. Ekkewe man ra mammalo, me ese pwung ut lon ukukun ulungat me esopw ier. (1 King 18:5; Luk 4:25) Pwata a torir ena fansoun riaffou?
2. Met a efisata ewe fitikoko watte lon unusen Israel?
2 Ra riaffou pokiten ar tokolo seni Kot. King Ahap a puratiu allukun Kot ren an puluweni ewe finesamolun Kanaan itan Jesepel, me a mut ngeni an epwe atolonga lon Israel ewe lamalamen Paal. Nge ngau seni ena, a fen aueta eu imwen fel fan iten ena kot chofona lon ewe iolap, Sameria. Chon Israel ra michita pwe iwe ra luku nge ewe lamalamen Paal epwe achommonga uwaan ar atake. Iwe nge, ussun Jiowa a fen ourourer, mi tufich ar repwe ‘rosolo seni ewe fonu mi murinno.’—Tuteronomi 7:3, 4; 11:16, 17; 1 King 16:30-33.
Eu Sossot Watte fan iten Menni Kot a Enlet
3. Ifa ussun ewe soufos Ilaija a affata wesewesen ewe popun Israel a kuna fitikoko?
3 Lupwen a poputa ewe lengita, iei alon noun Kot soufos mi tuppwol Ilaija ngeni King Ahap: “Mwo manauen Jiowa ewe Koten Israel, ewe Kot ua angang ngeni, esap pwungutiu amurenipwin ika ut lon kkei ier tori upwe kapassefal!” (1 King 17:1) Mwirin an kuna pwungun ena kapas, ewe king a tipi ngeni Ilaija ren feiengauen Israel. Nge Ilaija a apasa pwe tipisin Ahap me chon le imwan kewe pokiten ar rikilo, iwe, rikiti ewe lamalamen Paal. Ren an epwe ffatolo pwungun ewe fitikoko, noun Jiowa we soufos a pesei King Ahap pwe epwe ionfengenni meinisin chon Israel won ewe Chuuk Karmel fitifengen me ekkewe 450 soufosun Paal pwal ekkewe 400 soufosun ewe urelap mi pin. Ahap me noun kewe aramas ra mwicheto ikewe ie, iwe, eli ra luku pwe ar chufengen epwe aukatiu ewe fansoun pwasapwas. Nge Ilaija a menlapei ewe mettoch mi kon chou seni ena. A eis, “Ifa ukukun fansoun ami oupwe tipemwaramwar won ruu ekiek? Are Jiowa, i ewe Kot mi enlet, oupwe fel ngeni, nge are Paal, i Kot, oupwe chok fel ngeni.” Ekkewe chon Israel rese silei met repwe poluen ngeni.—1 King 18:18-21.
4. Ren an epwe affata menni Kot a enlet, met Ilaija a ekiekieta?
4 Ren fite ier chon Israel ra fen sotuni le nofitifengenni ewe lamalamen Jiowa me ewe lamalamen Paal. Ren an epwe anneta ika menni Kot a enlet, Ilaija a ekiekieta eu sossot. Epwe ammolnata emon atemwanin kowu pwe epwe asoresini, me ekkewe soufosun Paal repwe pwal ina ussun. Iwe mwirin, Ilaija a apasa: “Oupwe iotek ngeni ami kot, nge ngang upwe iotek ngeni Jiowa. Iwe, ewe Kot mi polueni ren ekkei, i ewe Kot mi enlet.” (1 King 18:23, 24) Ekieki mwo amwararen an feitiu seni lang och ekkei fan iten poluen eu iotek!
5. Ifa ussun a pwalo pwe mi lamot mwaal ewe lamalamen Paal?
5 Ilaija a ereni ekkewe soufosun Paal pwe repwe poputa. Ra ammolnata emon atemwanin kowu pwe repwe asoresini me ra wata won ewe rong. Iwe, ra pwelli ewe rong me ra iotek: “O Paal, kopwe poluenikem!” Ra ikina ussun “seni lesossor tori leoloken.” Ilaija a esiiter ren an apasa, “Oupwe leuwommong le kokko.” Ese mwaal Paal a osukosuk ren och mettoch mi lamot, are “eli a mour, nge ami oupwe apwoku.” Ekiselo nge ekkewe soufosun Paal ra kitipoppofeil. Nengeni mwo! Ra pwisin ekinaser ren sar, me chcha a kusutiu seni kinaser. Iwe, a fet akuranger lupwen ekkewe 450 meinisin ra puchoruta! Nge ese polu ar kokko.—1 King 18:26-29.
6. Ifa ussun Ilaija a ammolnata mettoch meinisin ren ewe sossot fan iten menni Kot a enlet?
6 Iwe iei, Ilaija a poputa. A forsefalli rongen Jiowa, a ttu eu warawar mi pwelli, me a forochu ewe asor won. Iwe, a ninatiu konik won ewe amuch me ewe asor, ra alolou ruanu watten leenien konik fan ulungat, iwe, ra ninatiu won ewe rong tori a pwal ur ewe warawar. Ese mwaal ekkewe aramas ra annefota Ilaija lupwen a eani ei iotek: “O Jiowa, Koten Eperiam Aisek me Jekop, kopwe pwari ikenai pwe en ewe Kot lon Israel, nge ngang noum chon angang. Kopwe pwal pwari pwe ua fori ekkeei mettoch fan alom. Kopwe polueniei, O Jiowa, kopwe polueniei, pwe ekkeei aramas repwe silei pwe en Jiowa, en ewe Kot mi enlet me ka okullusefalli leluker.”—1 King 18:30-37.
7, 8. (a) Ifa ussun Jiowa a polueni an Ilaija iotek? (b) Met a pwonuta ren ekkewe mettoch mi fis won Chuukun Karmel?
7 Ren poluen an Ilaija iotek, ‘Jiowa a tinatiu ekkei, a kenata ewe asor, ewe much, ekkewe fau, ewe ppwul. A pwal apwasata ewe konik mi nom lon ewe warawar.’ Ekkewe aramas ra chappelo me ra apasa: “Jiowa, i ewe Kot mi enlet! Jiowa, i ewe Kot mi enlet!” (1 King 18:38, 39) Iwe, Ilaija a muttir mokut. A apasa: “Oupwe turufi noun ewe anu Paal kewe soufos. Ousap mut ngeni emon pwe epwe su!” Mwirin ar nninniilo lon ewe lemolun chuukun Kison, kuchuchon a pwato fan lang. Iwe, a ukutiu ewe fansoun pwasapwas lupwen a pwung ut!—1 King 18:40-45; alollo ngeni Tuteronomi 13:1-5.
8 A ifa amwararen ena ran! Lon ena sossot fan iten menni Kot a enlet, a ffatolo pwe Jiowa chok a enlet. Pwal och, ekkena mettoch ra okullusefalli letipen chommong chon Israel ngeni Kot. Lon ena, me pwal lon fitu lapalap, Ilaija a pwarata pwe a tuppwol lon wisan, wisen soufos, me minne a fori eu oesini fan iten met epwe fis lon fansoun mwan.
“Ilaija ewe Soufos” Epwap Waroto?
9. Met Malakai 4:5, 6 a oesini ussun?
9 Mwirin, Kot a uwawu ei oesini ren an nounou Malakai: “Nengeni, ngang upwe tinalo remi ewe soufos Ilaija me mwen ranin Jiowa epwe war, ewe ran mi lap o aniuaniu. Epwe okullu leluken ekkewe sam ngeni nour kewe. Nge ika esap fis ei, upwe feito o ataielo ewe fonu ren eu anumamau.” (Malakai 4:5, 6) Ilaija a manau ina epwe 500 ier mwen an a katowu ena kapas. Pokiten ina eu oesini, chon Jus lon ewe aewin senturi C.E. ra ekiekin kuna warotoon Ilaija pwe epwe apwonueta.—Mattu 17:10.
10. Ilaija a liosueta io, me pwata sia silei ena?
10 Iwe, io ena Ilaija epwe waroto? A pwalo ika io ena lupwen Jises a apasa: “Seni ekkewe ranin Jon Papatais tori ikenai, ewe muun lang, iei ewe mettoch aramas ra achocho ngeni, me ir mi achocho ngeni ra wesewesen tori. Iwe, ekkewe soufos, meinisin, pwal ewe Alluk, ra chok oesini tori waren Jon; nge are oua mochen etiwa ei kapas, ina i ewe ‘Ilaija epwe waroto.’” Ewer, lon pekin oesini, Ilaija a liosueta Jon Papatais. (Mattu 11:12-14; Mark 9:11-13) Emon chonlang a fen ereni semen Jon, Sekaraia, pwe Jon epwe eani “ngunun me manamanen Ilaija,” me epwe “ammolnata eu mwichen aramas fan iten Jiowa.” (Luk 1:17) Ewe angangen papatais Jon a eani eu esissinnen an aramas aier ren tipisir kewe ngeni ewe Alluk, nge ina ewe Alluk epwe emmwen ngeni Kraist ekkewe chon Jus. (Luk 3:3-6; Kalesia 3:24) Ina minne, an Jon angang a ‘ammolnata eu mwichen aramas fan iten Jiowa.’
11. Lon Pentecos, met Piter a apasa ussun ewe “ranin Jiowa,” me inet a fis ena?
11 Pokiten Jon Papatais a ussun “Ilaija” lon an angang, a pwarata pwe eu “ranin Jiowa” a arapoto. Kanotoon ena ran lupwen Kot epwe apwungu chon koputan me amanauata noun kewe aramas a pwal ffatolo ren ewe aposel Piter. A affata pwe ekkewe manaman mi fis lon ewe ranin Pentecos, 33 C.E., ina pwonutaan an Joel oesini ussun feitiuen ngunun Kot. Piter a pwarata pwe ena mettoch epwe fis mwen “fansoun ranin Jiowa epwe feito, ewe ran mi lapalap o aweitifengen.” (Fofor 2:16-21; Joel 2:28-32) Lon 70 C.E. Jiowa a apwonueta an Kapas ren an amokutu ekkewe sounfiun Rome pwe repwe efisata an apwung won ewe muu mi u ngeni Noun we.—Taniel 9:24-27; Jon 19:15.
12. (a) Met Paul me Piter ra apasa ussun waren eu “ranin Jiowa”? (b) Pwata och mettoch epwe wesewesen fis ussun an Ilaija angang a liosueta?
12 Iwe nge, pwal fitu mettoch epwe fis mwirin 70 C.E. Ewe aposel Paul a ririfengenni warotoon eu “ranin Jiowa” me waren Jises Kraist. Pwal och, ewe aposel Piter a kapas ussun ena ran fitifengen me warotoon ewe “lang sefo me eu fonufan sefo.” (2 Tesalonika 2:1, 2; 2 Piter 3:10-13) Chechemeni mwo pwe Jon Papatais a eani eu angang mi ussun angangen Ilaija mwen waren ewe “ranin Jiowa” lon 70 C.E. Ekkena mettoch meinisin ra pwarata pwe pwal eu mettoch epwe fis, nge mi liosutiu ren an Ilaija angang. Met ena?
Ir mi Eani Ngunun Ilaija
13, 14. (a) Ifa ussun a lollofengen angangen Ilaija me angangen chon Kraist mi kepit ikenai? (b) Mei fet fofforun ekkewe chon rikilo lon Kirisentom?
13 Sap minne angangen Ilaija a chok ussun angangen Jon Papatais, nge a pwal ussun angangen chon Kraist mi kepit lon ei fansoun weires mwen warotoon ewe “ranin Jiowa.” (2 Timoti 3:1-5) Fan ngunun me manamanen Ilaija, ra uppwos le peni ewe lamalam mi enlet. Iwe, a fokkun lamot ena! Mwirin maloon noun Kraist kewe aposel, a poputa eu fansoun rikilo seni ewe lamalamen Kraist mi enlet, ussun chok lapaloon ewe lamalamen Paal lon Israel lon fansoun Ilaija. (2 Piter 2:1) Ekkewe ita chon Kraist ra poputa le nofitifengenni ewe lamalamen Kraist me ekkewe afalafal me foffor seni lamalam chofona. Awewe chok, ra angei me luku ewe afalafal mi apasa pwe a nom lon inisin aramas och sokkun ngun mi manaufoch, nge ei afalafal a popu seni lamalamen lukun me ese mak lon Paipel. (Eklesiastis 9:5, 10; Isikiel 18:4) Chon rikilo lon ekkewe ita lamalamen Kraist rese chuen pani iten ewe emon chok Kot mi enlet, Jiowa. Nge ra fel ngeni eu Trinitas. Ra pwal appiru fofforun chon Paal ren ar chapetiu ngeni liosun Jises me inan we, Meri. (Rom 1:23; 1 Jon 5:21) Nge esap ina chok.
14 Seni ewe engol me atiuen senturi feffeilo, ir mi wisen emmweni ekkewe lamalamen Kirisentom ra poputa le pwarata ar tipemwaramwar ussun chommong masouen Paipel. Awewe chok, ra poutatiu ewe poraus lon Keneses ussun an Kot forata mettoch meinisin, me ra ussun ita chapetiu ngeni ewe afalafal itan evolution, pun me rer nge a tipeeu ngeni pekin science. Ena mettoch a u ngeni ekkewe afalafal seni Jises Kraist me noun kewe aposel. (Mattu 19:4, 5; 1 Korint 15:47) Iwe nge, ussun Jises me noun kewe popun chon kaeo, ikenai chon Kraist mi kepit ren ewe ngun ra luku porausen Paipel ussun an Kot forata mettoch meinisin.—Keneses 1:27.
15, 16. Io kewe ra mwaalfesen me Kirisentom pokiten ar kukkuna ener mongo lon pekin ngun, me a ifa ussun ar akangei?
15 Lupwen fonufan a tikeri “ewe fansoun sopwolon,” a wor lengita lon Kirisentom. (Taniel 12:4; Amos 8:11, 12) Nge ewe kukkun mwichen chon Kraist mi kepit ra pwapwaesini mongoon ngun mi kawor me ren Kot “lon fansoun mi fich,” ussun an Jiowa pippi pwe Ilaija epwe kunakun anan mongo atun ewe fansoun lengita. (Mattu 24:45; 1 King 17:6, 13-16) Me lom ra iteni International Bible Students, nge mwirin, ekkena chon angangen Kot mi tuppwol ra angei seni Paipel ewe it Chon Pwarata Jiowa.—Aisea 43:10.
16 Manauen Ilaija a tipeeu ngeni weween itan we, pwe a wewe ngeni “Ai Kot mi Jiowa.” Ewe Leenien Mas a pappani iten Kot we fansoun meinisin, nge iei ewe chassi mi wisen esilefeili poraus seni noun Jiowa kewe chon angang won fonufan. Pwungun pwe ewe oruuen chassi mi katowu (August 1879) a pwarata ewe lukuluk pwe Jiowa a peni ewe chassi. Ena chassi me ekkewe fitu puk seni ewe Watch Tower Society ra kan pwari ekkewe afalafal ese pwung lon Kirisentom me ekkewe lusun lamalam lon Papilon mi Lapalap, nge iei ewe mwicheichen lamalam mi chofona won unusen fonufan, me ra pwarata pwe mi enlet ewe Kapasen Kot, ewe Paipel.—2 Timoti 3:16, 17; Pwarata 18:1-5.
Tuppwol Fan Sossot
17, 18. Met Jesepel a fori lupwen a nninniilo ekkewe soufosun Paal, nge ifa ussun Ilaija a kuna alillis?
17 Fofforun ekkewe nouwisen lamalam lupwen a pwalo ngauer a ussun fofforun Jesepel lupwen a silei pwe Ilaija a akkota nninniiloon ekkewe soufosun Paal. A esilei ngeni noun Jiowa na soufos mi tuppwol pwe epwe nninniilo. Esap ina och chok kapasen amosok, pun Jesepel a fen nnielo chommong soufosun Kot. Ren an niuokkus, Ilaija a suri Persepa. A likitalo noun we chon alillis ikewe ie, iwe, a suri ewe fonu poon, me a iotek pwe epwe malo. Nge Jiowa ese likitalo noun we soufos. Emon chonlang a pwato ren Ilaija pwe epwe ammolna ngeni an epwe sai towau ngeni Chuukun Horep. A ina ussun an angei alillis ren an sai 190 mwail lon 40 ran. Me Horep, Kot a fos ngeni i mwirin an pwarata an manaman mi eingeing lon eu asapwal watte, eu chechchechin fonu, me eu ekkei. Jiowa ese nom lon ekkena manaman. Nge ra fis pokiten an ngun mi fel, are manaman. Iwe, Jiowa a fos ngeni noun na soufos. Ekieki mwo ifa ussun ena mettoch a apochokkula Ilaija. (1 King 19:1-12) Epwe ifa ussun ika kich, ussun Ilaija, sipwe niu lupwen chon oputa lamalam mi enlet repwe amosokukich? Minne a fis ngeni atewe epwe ita alisikich le mirititi pwe Jiowa esap likitalo noun kewe aramas.—1 Samuel 12:22.
18 Kot a affata pwe mi chuen wor angang Ilaija epwe fori lon wisan we, wisen soufos. Pwal och, ikaamwo Ilaija a ekieki pwe i chok a fel ngeni ewe Kot mi enlet lon Israel, nge Jiowa a pwari ngeni pwe 7,000 rese fel ngeni Paal. Iwe mwirin, Kot a tinisefalli Ilaija ngeni an angang. (1 King 19:13-18) Ussun Ilaija, eli chon oputa lamalam mi enlet repwe afitikoko ngenikich. Eli aramas repwe eriaffoukich, ussun Jises a oesini. (Jon 15:17-20) Eli fan ekkoch sipwe niu. Iwe nge, sipwe tongeni ach sipwe ussun Ilaija, pwe a angei kapasen alukuluk seni lang, iwe, a achocho le angang ngeni Jiowa fan tuppwol.
19. Met ekkewe chon Kraist mi kepit ra kuna atun ewe Aewin Maunen Fonufan?
19 Pokiten a watte koputer seni aramas atun ewe Aewin Maunen Fonufan, ekkoch chon Kraist mi kepit ra kkuf ren ar niuokkus me ra ukutiu le afalafal. A mwaal ar ekieki pwe a wes ar angang won fonufan. Nge Kot ese likitirelo. A alisir fan umoumoch, ussun an awora mongo fan iten Ilaija. Ussun Ilaija, chon kepit mi tuppwol ra tipemecheres ngeni fon seni lang, me ra poputasefal le angang. Meser a suuk ngeni ewe wis mi auchea, wisen ar repwe afalafala porausen ewe Muu.
20. Ikenai, ifa ewe wis mi auchea a suuk ngeni ir mi tuppwol ussun Ilaija?
20 Lon an oesini ussun an waroto, Jises a kapas ussun ewe angang epwe fis won unusen fonufan, nge epwe wes mwen sopwolon ei otot mi ngau. (Mattu 24:14) Ikenai ena angang a fiffis ren chon Kraist mi kepit me fite million chiener kewe mi aneanei ar repwe kuna manau lon eu paratis won fonufan. Ewe angangen afalafala ewe Muu eu wis auchea mi chok suuk ngeni ir mi tuppwol ussun Ilaija.
Sipwe Tuppwol Ussun Ilaija
21, 22. (a) Menni angang chon Kraist mi kepit ra wisen ekemmweni ikenai? (b) Ewe angangen afalafal a kan pwopwonuta fan menni alillis, me pwata a mmen lamot ena alillis?
21 Fan tinikenin Ilaija, ewe kukkun mwichen chon Kraist mi kepit ra fen apwonueta wiser, wisen ar repwe tumunu met a auchea won fonufan ngeni ewe King mi nennemenem, Jises Kraist. (Mattu 24:47) Iwe, ren lap seni 60 ier, Kot a fen nounou chokana mi kepit pwe repwe wisen emmweni ewe angangen foralo chon kaeo, nge Kot a ngenir ewe apilukulukun ar repwe kuna manau esemuch lon paratis won fonufan (Mattu 28:19, 20) Ekkena fitu million repwe tongeni meefi kilisou pwe ekkena ekkoch chok lusun chon kepit ra tiniken me tuppwol le apwonueta wiser!
22 Aramas rese unusoch ra akapwonueta ei angangen afalafala ewe Muu ren chok ewe pochokkul Jiowa a kan awora ngeni ir mi kutta alillis seni i ren iotek. Ewe chon kaeo Jemes a makkei pwe “Ilaija emon aramas ussun chok kich” lupwen a mak ussun an ewe soufos iotek ren an epwe affata manamanen iotekin emon mi pwung. (Jemes 5:16-18) Sap minne Ilaija a oesini me fori manaman fansoun meinisin. An kewe memmeef me apwangapwang a ussun ach kewe, nge a angang ngeni Kot fan tuppwol. Pokiten a pwal nom rech an Kot alillis me a kan apochokkulakich, epwe tufich ach sipwe tuppwol ussun Ilaija.
23. Pwata a wor popun sipwe tuppwol me apilukoch?
23 A wor popun sipwe tuppwol me eani apilukoch. Chechemeni pwe angangen Jon Papatais a ussun angangen Ilaija mwen waren ewe “ranin Jiowa” lon 70 C.E. Fan ngunun me manamanen Ilaija, chon Kraist mi kepit ra fen fori won unusen fonufan ena chok sokkun angang Kot a ngenir. Iwe, a anneta pwe ewe ran mi lap, “ranin Jiowa,” a arapoto.
Ifa Ussun Kopwe Polueni?
◻ Ifa ussun a letelo pwe Jiowa ewe Kot mi enlet won Chuukun Karmel?
◻ Io ewe ‘Ilaija epwe feito,’ me met a fori?
◻ Ifa ussun chon Kraist mi kepit ikenai ra pwarata pwe a nom rer ngunun Ilaija?
◻ Pwata epwe tufich ach sipwe tuppwol ussun Ilaija?
[Pwóór lón pekin taropwe 14]
Ilaija a Feita Ngeni Menni Lang?
“LUPWEN RA [Ilaija me Ilaisa] chuen mwinelo o kapasfengen, nengeni, efoch woken mi pulopulen ekkei me oris mi pulopulen ekkei ra aimufeseni ekkewe ruuemon, nge Ilaija a feita lang lon eu auwiniar.”—2 King 2:11.
Ifa weween ewe kapas “lang” lon ena poraus? Fan ekkoch a wewe ngeni ewe leenien ngun Kot me noun kewe chonlang ra nonnom lon. (Mattu 6:9; 18:10) “Lang” epwe pwal tongeni wewe ngeni leenien ekkewe fuu. (Tuteronomi 4:19) Paipel a pwal nounou ena kapas fan iten ewe leenien asapwal mi pwelli fonufan, ikewe ekkewe mansusu ra akkas ie me ewe asapwal a enien ie—Kol Fel 78:26; Mattu 6:26.
Ewe soufos Ilaija a feita ngeni menni lein ekkena lang? A pwalo pwe a kekilo lon asapwalin fonufan me a sotiu lon pwal eu leeni. Ilaija a chuen nom won fonufan fitu ier mwirin, pun a makkei echo taropwe ngeni King Jehoram lon Juta. (2 Chronicles 21:1, 12-15) Lo, lo, Jises Kraist a affata pwe Ilaija ese feita ngeni ewe leenien ngun Jiowa Kot a nonnom lon pwe iei alon: “Esor emon a feita lang, pwe ewe chok emon mi feitiu seni lang, ewe Noun aramas,” weween, Jises. (Jon 3:13) Ewe al ngeni manau lon lang a akkom suuk ngeni aramas rese unusoch mwirin an Jises Kraist malo, manausefal, me feita lang.—Jon 14:2, 3; Ipru 9:24; 10:19, 20.