Jerusalem—Ina Ewe Popun Om Pwapwa ‘Mwen Mettoch Meinisin’?
“Chon-mongoi epwe chok pach ngeni auei . . . are usap pwapwaesini Jerusalem mwen mettoch meinisin!”—KÖLFEL 137:6.
1. Ifa ewe ekiek chommong Chon Jus mi eolo ra eani ussun ewe telinimw Kot a filata?
ARAPAKAN fiik ier a fen lo seni fansoun ewe aewin mwichen Chon Jus mi eolo ra fen liwinlo Jerusalem lon 537 B.C.E. A fen kausefal an Kot we imwen fel nge, ewe telinimw a chuen tatakkis. Lon ena fansoun, eu minefoon tappin aramas a fen maarita nge ir mi chuen choisa. Ese mwaal meefien chommong leir a ussun ewe sou mak kol mi makkei: “Jerusalem, ika ua monukukulo, iwe, lon pelimuanen pei epwe chok pwaselo!” (Kol Fel 137:5) Ekkoch rese chok chechchemeni Jerusalem; nge ra anneta ren ar foffor pwe Jerusalem ewe popun ar pwapwa “mwen mettoch meinisin.”—Kol Fel 137:6.
2. Io ena Esra, me ifa ussun a kuna feioch?
2 Ren chok awewe, ekieki mwo ussun ewe samol fel itan Esra. Pwal mwo nge mwen an liwinlo ngeni fonuan we, a tinikken le alisata fel mi limoch lon Jerusalem. (Esra 7:6, 10) Esra a kuna feioch pokiten an tinikken. Jiowa Kot a amwokutu letipen ewe kingen Persia. Ewe king a mut ngeni Esra wiisan we wiisen chon emmweni ewe oruuen mwichen aramas lon ar liwinlo Jerusalem. Pwal och, ewe king a ngeniir kolt me silifer “pwe epwe alinga imwen ewe Samol mi Lapalap.”—Esra 7:21-27.
3. Ifa ussun Nehemaia a anneta pwe Jerusalem a lamot ngeni mwen mettoch meinisin?
3 Mwirin 12 ier, pwal emon Chon Jus, Nehemaia, a mwokutukut. Atewe a wiisen angang lon imwen ewe kingen Persia lon Shushan. Mi watte wiisan, a wiisen uwei an King Artaxerxes kap, nge sap ina ewe popun an Nehemaia pwapwa “mwen mettoch meinisin.” A mochen feilo me ausefallieta Jerusalem. Nehemaia a ikkiotek fitu maram, me Jiowa a efeiochu an iotek. Lupwen ewe kingen Persia a weweiti an Nehemaia osukosuk, a awora ngeni eu mwichen soufiu me taropween mumuta ngeni an epwe ausefallieta Jerusalem.—Nehemia 1:1–2:9.
4. Ifa ussun sipwe pwaralo pwe ach fel ngeni Jiowa a wewe ngeni ewe popun ach pwapwa mwen mettoch meinisin?
4 Ese mwaal, Esra, Nehemaia, me chommong Chon Jus mi angangfengen rer, ra anneta pwe ar fel ngeni Jiowa lon Jerusalem a lamot seni meinisin—pwe ina ar popun pwapwa ‘mwen mettoch meinisin,’ weween pwe, ina ewe a lamot lap seni mettoch meinisin mi apwapwaar. A ifa me watteen ewe pesepes ekkeei sokkun aramas ra awora ngeni meinisin mi eani ena esin ekiek ussun Jiowa, fel ngeni Jiowa, me an we mwicheich mi kuna emmwen seni ngunun! A ina ussum? En mi pwarata ren om likiitu lon foffor mi fich ngeni Kot pwe ewe popunlapen om pwapwa ina om tufichin fel ngeni Jiowa fengen me noun kewe aramas mi fen fangelo manauer ngeni? (2 Piter 3:11) Ren kaworen ena esin pesepes, sipwe ekieki mwiriloon an Esra sai ngeni Jerusalem.
Ekkewe Feioch me Wiis
5. Ikkefa ekkewe feioch a tori Chon Judah lon ranin Esra?
5 Ewe mwichen choisa, iteiter 6,000 som, ra liwinlo fengen me Esra, ra uwei asorun kolt me silifer fan iten an Jiowa imwen fel. Aucheaan ewe asor a tori 35 milion chala. Ena ukuukun moni a lap seni fan fisu aucheaan ewe kolt me silifer ewe aewin mwichen choisa ra tufichin uwei. A ifa me watteen ewe kilisou ngeni Jiowa Chon Jerusalem me Chon Juta ra meefi pokiten ewe mwichen aramas mi alisiir me ewe pisek! Nge, feioch seni Kot a pwal wato eu wiis.—Luk 12:48.
6. Met a fiffis lon fonuen Esra we me met a fori ussun?
6 Esra a muttir kuna pwe chommong Chon Jus, kapachelong ekkoch ekkewe samol fel me mwan mi asimau, ra fen tunalo an Kot Alluk ren ar puluweni fin ekis. (Tuteronomi 7:3, 4) Mei wor popun an lolileniesini ei alleasolap ngeni an Jiowa we Alluk. “Lupwen ua rongorong ei pworaus, ua kamwei ufei, . . . o mot fan ai letipeta.” (Esra 9:3) Iwe, fan mesen ekkewe Chon Israel mi lolilen, Esra a iotek ngeni Jiowa seni lon letipan. Fan meser meinisin, Esra a enniwili an Israel alleasolap loom me an Kot kapasen ourour ussun met epwe fis ika repwe puluweni aramasen ewe fonu mi fel ngeni Kot chofona. A amuchalo an iotek: “Ai Samol mi Lapalap Koten Israel, en ka pwung, nge ka mwut ngenikem pwe aia chuen manau. Am aia pwarata am tipis ngonuk. Esap tufich ngenikem pwe aipwe feito fan mesom.”—Esra 9:14, 15.
7. (a) Ifa ewe leenien appiru mi murinno Esra a isetiu lupwen a alisi chon tipis? (b) Met ekkewe chon tipis ra fori lon ranin Esra?
7 Esra a apasa “kich.” Ewer, a apachalong pwisin i lon ewe iotek, ikaamwo ika esap i emon lein ekkewe chon tipis. An Esra riaffou me an iotek fan tipetekison a achungu letipen ekkewe aramas me a amwokutuur ngeni ewe sokkun angang mi fich ngeni aier. Ra pwisin filata ifa ussun repwe pwakini ewe osukosuk ren eu mettoch mi eriaffour—meinisin mi tunalo an Kot we Alluk repwe tiinalo puluwer chon ekis ngeni weseten fonuer, fengen me nour kewe. Esra a tipeeu ngeni ena kokkot me a peseer le fori alon. Ren ewe pochokkulen nemenem a fen angei seni ewe Kingen Persia, Esra mi tongeni nnielo ekkewe chon atai alluk are atowuur seni Jerusalem me Juta. (Esra 7:12, 26) Nge a ussun ita esor lamoten an fori ina ussun. “Ewe mwichen aramas meinisin a palueni fan leuomong, ‘Mi pwung. Am aipwe fori usun mine ka apasa.’” Ra pwal apasa: “Am aia fokun pupungau lon ei fofor.” (Esra 10:11-13) Puken Esra sopwun 10 a eiteita iten ekkewe 111 mwan mi apwonueta alon ei poraus ren ar asulo puluwer fin ekis me nour kewe.
8. Pwata ar tiinalo puluwer kewe fin ekis a lamot ngeni aramas meinisin?
8 Ei foffor a lamot, esap chok ngeni Israel nge, pwal ngeni aramas meinisin. Ika rese fen fori och mettoch ren ar repwe pwakini ei osukosuk, ekkewe Chon Israel mi tongeni wiliiti kinikinin ekkewe fonu mi pwellifeiliir. Ika a ina ussun, ekkewe tappin aramas mi emmwen ngeni ewe Mwirimwir mi Pwonetiu epwe tongeni limengauolo. (Keneses 3:15; 22:18) Epwe weiresilo an aramas esinna ewe Mwirimwir mi Pwonetiu ussun mwirimwirin King Tafit seni ewe einangen Juta. Mwirin 12 ier, ra wiisen apwungusefalli ei mettoch mi lamot lupwen “ekewe chon Israel ra aimwurela seni ekewe chon ekis meinisin.”—Nehemia 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Ifa ewe fon mi murinno ewe Paipel a awora ngeni Chon Kraist mi puluweni chon lukun?
9 Ifa ewe mettoch noun Jiowa kewe chon angang ikenai repwe kaeo seni ei poraus? Iwe, Chon Kraist rese nom fan nemenemen ewe Alluk. (2 Korint 3:14) Nge ra alleasochisi “allukun Kraist.” (Kalesia 6:2) Iwe, ika puluwan esap emon chon luku, emon Chon Kraist epwe fori alon an Paul we fon: “Are emon pwich mi pulueni emon fefin mi sap luku, nge ewe fefin mi tipeeu pwe epwe nonnom chok ren, iwe, atewe esap asulo i.” (1 Korint 7:12) Pwal och, Chon Kraist mi puluweni emon esap luku ra eani wiis me ren ewe Paipel pwe repwe angang ngeni sopwuchun ar pupulu. (1 Piter 3:1, 2) Alleasochis ngeni ei fon a fen efisi ewe feiochun an ewe ese luku siwili an ekiek ussun fel mi enlet. Ekkoch ra fen wiliiti Chon Kraist mi papatais me tuppwol.—1 Korint 7:16.
10. Ifa ewe lesen Chon Kraist mi tongeni kaeo seni ekkewe 111 re Israel mi asulo puluwer kewe fin ekis?
10 Nge, porausen ekkewe Chon Israel mi asulo puluwer kewe fin ekis a awora eu lesen mi murinno ngeni Chon Kraist mi lipich. Resap kutta puluwer lein chon lukulukummang. Eli epwe weires, pwal mwo nge riaffou, ar asu seniir ei sokkun chiechi nge, ina ewe aal mi murinno ika emon epwe pwapwaeisini an Kot feioch. Iei ewe alluk ngeni Chon Kraist: “Ousap iokfengen me ekkewe aramas mi lukulukumang.” (2 Korint 6:14) Emon Chon Kraist mi lipich epwe ita ekiekin pulueni chok emon mi wesewesen luku.—1 Korint 7:39.
11. Ussun ekkewe re Israel, ifa ussun sipwe tongeni kuna sossot ren met a kon essenuku ach pwapwa?
11 Ren pwal chommong mettoch, Chon Kraist ra fen siwili lapalapen manauer lupwen a ffatelo pwe ra feil ngeni och mettoch mi sokkofesen me ewe Paipel. (Kalesia 6:1) Fan ekkoch mi mak lon ei chassi porausen och sokkun foffor mi tongeni pinei an aramas nonnom lon an Kot mwicheich. Awewe chok, lon 1973, noun Jiowa kewe aramas ra weweiti pwe an emon aea safeien opuchopuch me suupwa a wewe ngeni tipis watte. Ika sipwe kutta an Kot we aal, sipwe ita “alimelimochu pwisin kich seni sokkun limengauen fituk meinisin me limengauen ngun meinisin.” (2 Korint 7:1) Chommong ra lefareni ei fon seni Paipel; ra tipeeu ngeni ar meefi weiresin ar wes seni safei me suupwa fan iten ar repwe chuen nonnom lein noun Kot kewe aramas mi limelimoch. A pwal kawor fon mi ffat ussun mettoch mi weneiti foffor lefilen mwan me fefin, ufach, foutach, sokkun angang sipwe achocho ngeni, minen kunou, me kol. Ese lifilifil ewe kapasen emmwen seni Paipel a ffatelo ngenikich, amwo sipwe “unusochulo” ussun ekkewe 111 mwan Chon Israel. (2 Korint 13:11) Iei ussun epwe pwalo pwe ach tufichin fel ngeni Jiowa fengen me noun kewe aramas mi pin a wewe ngeni ewe popun ach pwapwa ‘mwen mettoch meinisin.’
12. Met a fis lon 455 B.C.E.?
12 Mwirin an aporausakich ussun porausen ekkewe mwan mi puluweni ekkewe fin ekis, ewe Paipel ese affata met a fiffis lon Jerusalem lon ekkewe 12 ier mwirin. Ese mwaal, ekkewe aramas mi nom unukkun Jerusalem ra fokkun song pokiten wesfesenin ekkewe pupulu. Lon 455 B.C.E., Nehemaia me eu mwichen sounfiu ra tori Jerusalem. A fen seikita kepinan Jerusalem me a uwei taropwe seni ewe kingen Persia mi affata pwe a nom ren ewe pwuungun ausefallieta ewe telinimw.—Nehemia 2:9, 10; 5:14.
Chon Orur mi Lolowo Ra U Ngeniir
13. Ifa ekiekin ekkewe chon orun Chon Jus mi fiti lamalam chofona, me met Nehemaia a fori?
13 Chon orur mi fiti lamalam chofona ra u ngeni an Nehemaia angang. Ar kewe sou nemenem ra eani kapasen ammosok ren ar apasa: “Oua mochen u ngeni ewe king?” Nehemaia a pwaralo an luku Jiowa ren an apasa: “Ewe Koten lang epwe atufichikem lon ei angang. Am noun chon angang, aipwe popueta le senisefalieta ewe tit. Nge ami, esap wor wisemi, esap wor ami pwung ika ami uruwo lon Jerusalem.” (Nehemia 2:19, 20) Lupwen ra popueta ar senisefallieta ewe ttit, ekkena chon oput ra esiiteer: ‘Met ekei chon Juta mi fokun apwangapwang ra fori? Ifa usun, repwe tongeni ausefalieta ei telinimw? Ifa usun, ra ekieki pwe repwe tongeni fori ar asor o awesi ei angang lon eu chok ran? Ifa usun, repwe tongeni aeasefal ekewe fau mi karalo seni ewe ioien pipi?’ Nehemaia ese polueni nge a iotek: “Am Kot, kopwe auselingakem, pun am aia kuna turnufas. Kopwe ukun ngeniir ar takirin amangau.” (Nehemia 4:2-4) Nehemaia a ikkisetiu eu leenien appiru mi murinno ren an lukuluk won Jiowa!—Nehemia 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Met Nehemaia a fori lupwen chon oput ra ammosokur ren foffor mi mwanesol? (b) Ifa ussun Chon Pwarata Jiowa ra tufichin likiitu lon ar angang lon pekin ngun mi ussun forsefallin ttitin Jerusalem inaamwo ika chommong ra u ngeniir?
14 Ren ar repwe apwonueta ar angangen afalafal, Chon Pwarata Jiowa ra pwal eani lukuluk won Kot. Chon oput ra sotun eppeti ei angang ren ar esiita. Fan ekkoch, aramas mi saani porausen ewe Muu ra fangeta pokiten rese tongeni likiitu fan esiit. Ika ese pwonueta ar esiit, eli ekkewe chon oput repwe song me ammosokuur ren sokkun foffor mi mwanesol. A ina ussun met ekkewe chon fori ttitin Jerusalem ra kuna. Nge Nehemaia ese kaulo lon ewe angang pun ese niueitiir. A awora pisekin maun fan iten ekkewe chon fori ewe ttit me a apochokkuleereta ren an apasa: “Ousap nioukusiti ekkewe chon oputach. Oupwe chechemeni ewe Samol mi tekia, aramas ra nioukusiti. Oupwe maun fan iten pwimi kewe chon Juta fan iten noumi at me nengin, pwal fan iten pwuluemi me leniemi.”—Nehemia 4:13, 14.
15 Ussun chok lon ranin Nehemaia we, Chon Pwarata Jiowa ra fen mmonleta fan iten ar angang a pwal ussun ita ewe forsefallin ttitin Jerusalem, inaamwo a pochokkul ekkewe chon u ngeniir. “Ewe chon angang mi tuppwel o tipatchem” a fen awora mongo lon pekin ngun mi apochokkuleereta, ewe mongo mi atufichi ar uwaoch pwal mwo nge lon ekkewe fonu mi pinei ewe angang. (Mattu 24:45) Iwe, an Jiowa feioch a pwalo ren chommongoloon noun kewe aramas won unusen fonufan.—Aisea 60:22.
Osukosuk Lefiler
16. Ifa ewe osukosuk lefiler a tongeni efeiengaua tinikkenin ewe chon fori ttitin Jerusalm?
16 A weiresilo ewe angang won ewe ttitin Jerusalem lupwen a tekiata ewe ttit. Ina ewe fansoun a fen piita eu osukosuk a tongeni ataielo achochoon ekkewe chon angang mi angang weires. Pokiten nafangauen mongo, ekkoch Chon Jus ra weiresin awora nafochun mongo fan iten ar kewe famili me awora ewe monien takises ra wiisen moonatiu ngeni muun Persia. Ra kutta alillis seni ekkewe Chon Jus mi wouoch seniir lon pekin mongo me moni. Iwe nge, lon eu lapalap mi u ngeni Allukun Kot, ekkewe Chon Israel mi woungau ra wiisen pwon pwe fonuer me nour kewe epwe siwili ewe liwinimmang fiti manawan. (Ekistos 22:25; Lifitikos 25:35-37; Nehemia 4:6, 10; 5:1-5) Iei, ekkewe aramas ra fen liwinimmang seni ra mochen angei fonuer me erianiir le amomolo nour kewe ussun slave. Nehemaia a fokkun song pokiten ei sokkun ekiek mi pwarata nafangauen tong me tongen pisek. A muttir mwokutukut pwe an Jiowa we feioch epwe sopweilo won ewe angangen ausefallieta ttitin Jerusalem.
17. Met Nehemaia a fori ren an epwe pi pwe esap wor och mettoch epwe tongeni eppeti an Jiowa efeiochu ewe angang, me met mwiriloon?
17 Nehemaia a akkota pwe epwe fis “eu mwichemmongun aramas” me a affata pwe minne ekkewe Chon Israel mi wouoch ra fori a fen asonga Jiowa. Mwirin, a tingor ngeni ekkewe chon tipis, pwal mwo nge ekkoch lein ekkewe samol fel, pwe repwe eniwili ewe moni me ekkewe fonu ra fen angei seni ekkewe mi woungau, minne ra fen tufichin angei pokiten ar atai alluk. A murinno alon ekkewe chon tipis: “Am aipwe aliwini ngeniir ekei mettoch, nge aisap chuen angei och seniir. Am aipwe fori meinisin mine ka ura.” Ar kapas esap poon chok pun, alon ewe Paipel: “Ekewe nouwis ra fori usun mine ra eani pwon.” Me unusen ewe mwichefel a mwareiti Jiowa.—Nehemia 5:7-13.
18. Chon Pwarata Jiowa ra sinnelo ren menni lapalap?
18 Ifa ussun lon ach ei fansoun? Rese churi aramas nge, Chon Pwarata Jiowa ra silelo ren ar kisaseu ngeni chiener chon luku me ekkewe ekkoch lupwen a wor fansoun feiengau. Ussun chok lon ranin Nehemaia we, ei kisaseu a fen efisi an chommong mwareiti Jiowa. Iwe nge, “ewe chon angang mi tuppwol o tipatchem” a chuen wiisen awora fon seni ewe Paipel ussun porausen business me ifa ussun sipwe ti senikich ach otupu aramas fan iten ach sipwe pisekisekilo. Lon ekkoch fonu chommong ra tingor eu liwin watte fan iten ewe fin apupulu, nge a ffat an Paipel ourourakich pwe aramas mi tipemmong me ekkewe mi otupu aramas resap alemwiri Muun Kot. (1 Korint 6:9, 10) A lape ngeni an ekkewe Chon Kraist fori alon ei fon a achema ngenikich ekkewe Chon Jus mi kuna pwe ra fen tipisin otupu chiener kewe chon luku mi woungau.
A Wesilo Ttitin Jerusalem
19, 20. (a) Ifa ussun wesiloon ttitin Jerusalem a kku ekkewe chon u ngeniir? (b) Ifa ussun Chon Pwarata Jiowa ra fen win lon chommong fonu?
19 Ikaamwo a wor angangen ekkewe chon u ngeni nge, a fen wes ttitin Jerusalem lon 52 ran. Ifa ussun ei angang a kku ekkewe chon u ngeni? Nehemaia a apasa: “Lupwen ekewe chon oputakem ra rongorong usun, nge chon ekewe mwu unukum ra kuna ei, ra fokun saw, pun ra mefi pwe ei angang a fis ren an Kot alilis ngenikem.”—Nehemia 6:16.
20 Ikenai, a chuen fiffis an aramas u ngeni an Kot angang lon sokkopaten lapalap me leeni. Iwe nge, fite milion aramas re fen kuna pwe ar u ngeni Chon Pwarata Jiowa a lamot mwaal. Ren chok awewe, ekieki mwo met a fen fis me loom fan iten eppetin ewe angangen afalafal lon Tois fan ewe muun Nazi, Iurop Otiu, me lon chommong fonuen Afrika. Meinisin ekkewe angangen eppet a kkuf me chommong aramas ra wiisen apasa pwe ‘ar we angang a pop seni Kot.’ A ifa me watteen ewe feioch ngeni pwiich kewe lon ekkena fonu mi fen likiitu fite, fite ier, me eani ewe ekiek pwe ar fel ngeni Jiowa ina ewe popun ar pwapwa ‘mwen mettoch meinisin’!
21. Menni ekkewe foffor mi lamot sipwe ekieki ussun lon ewe lesen mwirin ei?
21 Lon ewe lesen mwirin ei, sipwe enniwili ekkoch foffor mi lamot a fis mwen eu foffor mi chengel, efiinuunen ewe ttitin Jerusalem. Sipwe pwal ekieki ifa ussun wesiloon eu telinimw fan iten feiochun aramas meinisin, nge mi lap seni Jerusalem, a chok kanoto.
En mi Chechchemeni?
◻ Ifa ussun Esra me ekkewe ekkoch ra pwapwaeisini Jerusalem?
◻ Ikkefa ekkewe tipis Esra me Nehemaia ra alisi chommong Chon Jus le angang won?
◻ Ikkefa ekkewe lesen sipwe kaeo seni porausen Esra me Nehemaia?
[Sasing lón pekin taropwe 11]
Jerusalem, nge esap wiisan mi watte lon Shushan, ina met a kon lamot ngeni Nehemaia
[Ekkewe sasing lón pekin taropwe 12, 13]
Ussun Nehemaia, sia wiisen iotek fan iten an Jiowa emmwen me pochokkul ika sipwe likiitu lon ach angangen afalafal mi fokkun lamot