Porausen An Noa Sai Mei Wor Lamotan Fan Itach?
LUPWEN Jises a awora ewe oesini ussun esissinnen an nonnom me sopwoloon ei otot, a apasa: “Pun usun chok ekkewe ranin Noa, epwe iei usun ren an ewe Noun-Aramas waroto.” (Mattu 24:3, 37) A ffat alon an Jises oesini pwe met a fiffis lon ach ei fansoun a ekis wewefengen me met a fen fisita lon ranin Noa we. Eu poraus mi lukuluk me pwung ussun met a fen fisita lon ranin Noa we epwe fokkun auchea ngenikich.
Mei wor aucheaan porausen an Noa we sai? Ena poraus a wewe ngeni uruwo mi pwung? Sipwe tongeni silei ineet ewe Nooter a fisita?
Ineet Ewe Nooter A Fisita?
Ewe Paipel a awora poraus mi atufichi ach alleaani ekkewe ier ngeni ewe fansoun aramas ra poputa le manau won fonufan. Lon Keneses 5:1-29, sia kuna eu tettelin iten aramas seni forutaan ewe aemonun mwan, Atam, tori uputiuen Noa. Ewe Nooter a poputa “lupwen Noa a ierini wonopuku.”—Keneses 7:11.
Ren ach sipwe allea ngeni ranin an ewe Nooter poputa, iwe, sipwe kutta eu fansoun are ran mi nuk. Weween pwe sipwe poputa le alleaani ekkewe ier seni eu ran mi titchik me pwung me ren uruwoon fonufan, eu ran mi pwal riri ngeni och mettoch lon ewe Paipel. Seni ena ran mi pwungulo me ren uruwo me Paipel, sia tongeni apacha ekkewe ier me kuna menni ier me ren ewe pwinin maram Gregorian sia nounou iei, a fen fisita ewe Nooter.
Eu fansoun mi titchik me nuk ina ewe ier 539 B.C.E., ewe ier King Sairos seni Persia a akkufu Papilon. Ekkewe pisekin annet seni uruwo mi affata ineet Sairos a nemenem ra kapachelong makkeien ekkewe chon Papilon me ekkewe taropwe Diodorus, Africanus, Eusebius, me Ptolemy ra makkei. Pokiten an Sairos alluk, ekkoch chon Jus ra likitalo Papilon me ra tori fonuer lon 537 B.C.E. Ena ier ewe muchuloon ekkewe 70 ier Juta epwe ponulo, me ekkena 70 ier ra poputa lon 607 B.C.E. Ren ach atittina ttamen ewe fansoun ekkewe sou kapwung me ekkewe kingen Israel ra nemenem, sia tongeni kaeo pwe an Israel towu seni Isip a fen fis lon 1513 B.C.E. Alleaan fansoun mi alongolong won ewe Paipel a alisikich ach sipwe allea pwal 430 ier tori forun ewe pwon lefilen Jiowa me Eperiam lon 1943 B.C.E. Iei sipwe apachalong uputiuen me ttamen manauen Tera, Nahor, Seruk, Reu, Pelek, Eper, me Shela, me Arpaksat, ewe a fen uputiu “ruu ier murin ewe noter.” (Keneses 11:10-32) Iei ussun sia tongeni kuna pwe ewe Nooter a fen poputa lon 2370 B.C.E.a
Konik A Pungutiu
Mwen sipwe enniwili porausen ranin Noa kewe, eli kopwe mochen alleaani Keneses sopwun 7 wokisin 11 ngeni sopwun 8 wokisin 4. Sia rongorong ei poraus ussun ewe ran watte a pungutiu: “Iwe, lupwen Noa a ierini wonopuku, lon engol me fisuen ranin ewe aruuen maram, ra mokula lenien kolukun failol pwe koluk a puacheta, ra pwal suk asammwachon lang.”—Keneses 7:11.
Mei wor 12 maram lon eu ier me 30 ran lon eu maram lon an Noa pwinin maram. Me loom, loom, ewe aewin maram a poputa nukanapen September lon ach we pwinin maram. Ewe konik a pungutiu lon ewe “engol me fisuen ranin ewe aruuen maram” me a pungutiu 40 ran me 40 pwin atun ekkewe maramen November me December 2370 B.C.E.
Sia kaeo ussun ewe Nooter: “Nge ewe koluk a nonomola won fanufan lon ukukun ipuku lime ran. . . . Iwe, ewe koluk a chok kisikisitiu, nge murin ipuku lime ran a morotiu. Nge lon engol me fisuen ranin ewe afisuen maram ewe waimw a faneta won eu chukun Ararat.” (Keneses 7:24–8:4) Iwe, ukuukun ewe fansoun ewe konik a pwoluelo fonufan, 150 ran, are limu maram. Ewe waaimw a faneta won ekkewe chukun Ararat fan April, 2369 B.C.E.
Iei kopwe tongeni alleaani Keneses 8:5-17. Ungen ekkewe chuuk ra pwa mwirin arapakan ruu esop maram (73 ran), “lon ewe aeuin ranin ewe aengolun maram [June].” (Keneses 8:5)b Ulungat maram (90 ran) mwirin, “lupwen Noa a ierini wonopuku eu, lon aeuin ranin ewe aeuin maram,” are nukanapen September, 2369 B.C.E.—Noa a atowumwaalo osun ewe waaimw. Noa a tongeni kuna pwe “a ekis pwas won fanu.” (Keneses 8:13) Eu maram me 27 ran (57 ran) mwirin, “lon rue mi fisuen ranin ewe aruuen maram [lukanapen November, 2369 B.C.E.] a wesewesen pwas fanu.” Iwe, Noa me aramasan kewe ra tongeni towu seni ewe waaimw me nonnomsefal won ewe fonu. Iwe, Noa me an famili ra fen nonnom lon ewe waaimw eu ier, ttaman mi alongolong won mwokutukutun maram, me engol ran (370 ran).—Keneses 8:14.
Met a fen netelo ren ei poraus mi titchik ussun fofforun aramas, ineet mettoch ra poputa me wes, me ttamer? Ra anneta pwe ewe chon Ipru soufos, Moses a makkei ewe puken Keneses me a makkei me ren porausen uruwo a fen angei. A makkei poraus mi enlet, sap eu tutunlap. Ina popun porausen ewe Nooter a wor lamotan ngenikich ikenai.
Ifa Ekiekin Ekkewe Ekkoch Sou Makkei Paipel Ussun Ewe Nooter?
Mei wor chommong porausen Noa are ewe Nooter lon ewe Paipel. Ren chok awewe:
(1) Ewe sou uruwo Esra a apachalong iten Noa me noun kewe (Sem, Ham, Jafet) lon ewe tettelin aramasen muun Israel.—1 Kronika 1:4-17.
(2) Ewe tokter me sou makkei eu puken Kapas Allim itan Luk a apachalong iten Noa lupwen a makkei iten samasamen Jises kewe.—Luk 3:36.
(3) Ewe aposel Piter a fos fan chommong ussun ewe Nooter lupwen a mak taropwe ngeni chiechian chon Kraist.—2 Piter 2:5; 3:5, 6.
(4) Ewe aposel Paul a fos ussun watteen an Noa luku mi pwalo ren an falei ewe waaimw ren an epwe amanaua chon le imwan.—Ipru 11:7.
Sia tongeni tipemwaramwareiti pwe ekkeei soumakkei Paipel ra luku pwe ewe poraus lon puken Keneses ussun ewe Nooter a wesewesen pwung? Ra luku pwe ewe porausen Nooter poraus mi enlet.
Jises Me Ewe Nooter
Jises Kraist a fen manau mwen an uputiu won fonufan. (An Salomon Fos 8:30, 31) Jises emon ngun lon lang atun ewe Nooter. Pokiten Jises a kuna met a fen fisita, a tongeni alukuluku pwungun ewe porausen Noa me ewe Nooter. Jises a apasa: “Pun usun chok ekkewe ranin Noa, epwe iei usun ren an ewe Noun-Aramas waroto. Pun usun chok ar fofor lon ekkewe ran mwen ewe noter, ra momongo o ukkun, ra pwal pupulufengen, tori ewe chok ran Noa a tolong lon ewe waim. Nge rese meefi och, tori fansoun ewe noter a fis, o a uweiirelo meinisin.”—Mattu 24:37-39.
Jises epwe nounou eu tutunlap ren an epwe ourourakich ussun ewe sopwoloon ei otot? Aapwi! Sia luku pwe Jises a aloni alon porausen eu an Kot kapwung won aramas mi wesewesan. Ewer, chommong ra malo, nge ach silei pwe Noa me an we famili ra manau seni ewe Nooter epwe auruurukich.
Porausen “ranin Noa kewe” a lamot ngeni aramas mi manau ikenai, atun warotoon “ewe Noun-Aramas,” Jises Kraist. Lupwen sia alleaani poraus mi titchik ussun ewe Nooter, poraus a pop seni minne Noa a makkei, sia tongeni luku pwe ena porausen uruwo mi enlet. Ewe poraus lon Keneses ussun ewe Nooter mi pop seni ngunun Kot a wesewesen lamot ngenikich. Sia tongeni nonnom fan an Jiowa tumun pokiten ach eani lukuluk won an Jises moon kepichilo, ussun chok Noa me an famili ra eani lukuluk won an Jiowa minen amanaueer. (Mattu 20:28) Pwal och, sia tongeni nonnom lein ekkewe aramas mi manau seni sopwoloon ei otot mi ngau ussun chok ewe porausen an Noa sai a affata pwe Noa me an famili ra manau seni ewe Nooter a fen awesalo ewe fonufan mi towau seni Kot lon ena fansoun loom.
[Footnotes]
a Ren poraus mi titchik ren alleaan ranin ewe Nooter, nengeni Insight on the Scriptures, Volume 1, pekin taropwe 458-60, forien Chon Pwarata Jiowa.
b Keil-Delitzsch Commentary on the Old Testament, Volume 1, pekin taropwe 148, a apasa: “Neman 73 ran mwirin ewe waaimw a fan, ungen ekkewe chuuk ra pwa, ungen ekkewe chuuk lon Armenia mi pwelli ewe waaimw.”
[Box on Page 5]
Ir Mi Wesewesen Manauattam?
EWE Paipel a apasa: “Nge ukukun ierin manauen Noa tiwepuku lime. Murin a malo.” (Keneses 9:29) Semen, semen Noa itan Metusela a manau 969 ier—ewe mwan mi manauattam lap seni meinisin. Aramas ra kan manau lap seni 850 ier atun ekkewe engol tettelin aramas lefilen Adam me Noa. (Keneses 5:5-31) A ina wesewesen ttamen manauen aramas me loom?
Akkom, letipen Kot pwe aramas repwe manau tori feilfeilo chok. Ewe mwan akkom, Atam, a fforuta ren ewe tufichin pwapwaiti eu manauan an esap muchulo ika epwe alleasochisi Kot. (Keneses 2:15-17) Nge Atam a alleasolap me a poutalo ena tufich. Mwirin 930 ier, atun a ekis me ekis mammalo, Atam a liwiniiti ewe ppwul a fen ffor seni. (Keneses 3:19; 5:5) Mwirimwirin Atam meinisin ra alemwiri tipis me malo seni semer we.—Rom 5:12.
Iwe nge, aramasen ena fansoun ra ekis kan ngeni an Atam unusoch me a ina ewe popun repwe tongeni manauattam lap seni chokkewe mwirin. Iwe, ttamen manauen aramas a arapakan 1,000 ier mwen ewe Nooter, me a muttir mochomocholo mwirin ewe Nooter. Ren chok awewe, Eperiam a tori 175 ier chok. (Keneses 25:7) Me 400 som ier mwirin maloon Eperiam, ewe soufos Moses a makkei: “Ekkewe ierin am manau mi fiik, are pokiten chok am pochokkul, walik; nge am ier meinisin ra ur ren angang o riaffou; ra muttir feilo, o am aua asilo.” (Kol Fel 90:10) A fokkun ussun chok ikenai.
[Chart/Pictures on Page 6, 7]
Alleaan Ekkewe Ier Seni An Sairos Alluk Mi Mut Ngeni Chon Jus Ar Repwe Liwinlo Fonuer Ngeni Ewe Nooter Lon Ranin Noa
537 An Sairos Allukc
539 An Sairos seni Persia akkufu Papilon
68 ier
607 Poputan ewe 70-ier Juta a tatakkis me pon
Ekkewe 906 ier
atun sou emmwen,
sou kapwung,
me King ra
nemeni Israel
1513 An Israel towu seni Isip
430 ier Ekkewe 430-ier lupwen noun Israel
kewe ra nonnom lon Isip me Kenaan
(Ekistos 12:40, 41)
1943 Pwunguloon ewe pwon ngeni Eperiam
205 ier
2148 Uputiuen Tira
222 ier
2370 Poputaan ewe Nooter
[Footnote]
c An Sairos esilesil mi angasalo ekkewe chon Jus a fis lon “ewe aewin ierin an Sairos nemeni Persia,” eli lon ewe ier 538 B.C.E. are le poputaan 537 B.C.E.