Yilwekelo ya Malongeso a Mukanda Wakuzachisa ha Kukunguluka cha Mwono Wetu ni Mulimo Wetu
4-10 JUNHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | MARKU 15-16
“Yesu Kamanunwine Uprofeto”
(Marku 15:3-5) Mba asasendote akwa lutwe amusumine yuma yinji. 4 Pilatu yamuhula cheka nawa ngwenyi, Kushi kukumbulula nichimwe, nyi? Ivwa yuma yipwa haha anakusumu. 5 Alioze Yesu kakumbulwile nichimwe; chocho Pilatu wakomokene.
(Marku 15:24) Yamuhachila ha kulusu, yalianyina mazalo jenyi hakachi ko, nikuta chela anyingike chize mweswe matambula.
(Marku 15:29, 30) Waze apalikile amutukile, nikuhunga mitwe yo ngwo, Woloo! Yena wakwonwona Tembele nikuyitunga ha matangwa atatu, 30 lilamwine yena mwene, sunuka ku kulusu.
nwtsty yikuma yakulilongesa ha Mar 15:24, 29
alitetele mazalo jenyi: Sango jili ha mukanda wa Yoano 9:23, 24 jinawezela yuma yize kakayitongwele kuli Mateu, Marku ni Luka: Maswalale A-Roma yata chela hanga alitetele mazalo ja Yesu ni chikuto. Maswalale yateta mazalo jenyi mu “yihanda yiwana, kuli swalale mweswe chihanda chimwe”; ayo te kazangile kulitetela chikuto, kashika atele chela hanga anyingike yoze te machitambula; ayo katele chela hanga amanunune maliji ali ha Sam 22:18 anahanjika hakutwala kuli Mesaya. Maswalale ja A-Roma kapwile ni ndako yakufunga mazalo ja mutu yoze te akushiha, yingulungulu te kakwaachiza mazalo eswe shimbu kanda achaashiha hanga aakolese sonyi.
kuhunga mitwe: Yitanga yino ya kuhunga mitwe hamwe ni maliji a luchoko, te kakuyilinga hanga alelese mutu, kumukekuna hamwe ni kumusosomba. Akwa-kukekuna jacho, chakuhona kunyingika te kanamanununa uprofeto uli ha Sam 22:7.
(Marku 15:43) Yosefwe wa ku Arimatea, mukwa kuyula, mutu mulemu, yoze nawa wapwile [ni kushimbwila] wanangana wa Zambi; yahamuka, yanjila kuli Pilatu, yeta mujimba wa Yesu.
(Marku 15:46) Iye walanjile hina lia linyu, ni muze hamusunwisa, yamuvunga ha hina lia linyu, yamusa mu fuka lia kutota mu liwe; iye walangumwinyine luliwe ku chikolo cha fuka.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Mar 15:43
Yosefwe: Kalisa wa akwa-kusoneka Evajelu kanasoloka ha yikuma yinji yize ayo asonekene hakutwala kuli Yosefwe. Mateu, mukwa-kufwetesa lijimu, kambile ngwenyi, Yosefwe kapwile “umwe pichi”; Marku, yoze wasonekenene A-Roma, kambile ngwenyi, iye kapwile ‘mutu mulemu wa ku Mbunga ya Ngaji ja A-Yunda’ yoze nawa wapwile ni kushimbwila Wanangana wa Zambi; Luka, umwe mbuki wa zango, kambile ngwenyi, Yosefwe kapwile lunga “mukwa ululi” yoze katayijile ku upatwilo wo ni chitanga cho cha kuhisa Yesu; Yoano wika mwe wasonekene ngwenyi, Yosefwe kapwile “kambaji ka Yesu, alioze ku tenga mumu ha woma wa A-Yunda.”—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Lu 23:50-53; Yo 19:38-42.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Marku 15:25) Chapwile ha ola yamuchitatu, muze amuhachilile ha kulusu.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Mar 15:25
ha ola yamuchitatu: Ola yacho muyihasa kupwa 9:00, ya chimene. Amwe kakwamba ngwo kota hali kalumbanganyishi ha sango jino ni jize jili ha Yo 19:14-16, hanambe ngwo, “chapwile ha ola yamuchisambano” ya chingoloshi muze Pilatu ahanyine Yesu hanga amushihe. Chipwe ngwe yisoneko kuyishi kulumbununa kalisa wacho, alioze tutalenu yino: Sango ja Evajelu jinatondekeza chinji ha yuma yize yalingiwile ha matangwa akasula a mulimo wa Yesu hano hashi. Sango jeswe jili mu Evajelu jinasolola ngwo, asasendote ni makulwana ja atu katwamine Yesu punga, nawa yamutwala kuli Nguvulu wa A-Roma, Ponshu Pilatu. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Lu 22:66–23:1; Yo 18:28) Mateu, Marku, ni Luka kanasolola ngwo muze Yesu te ali ha mutondo wa lamba, kwapwile milima hashi heswe “ha ola yamuchisambano . . . ndo ola yamuchilivwa.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Lu 23:44) Tutalenu chuma chize kota chinakalumbanganyisa ola yize ashihile Yesu: Atu amwe kakutayiza ngwo, ku mashimbu akunyima ha kushiha mutu chitangu te kakumulamba. Kanji-kanji te kakulamba chinji mutu ndo muze mafwa. Ni Yesu neye kamulambile chinji, kashika akwachile mutu mukwo hanga amukwase kumbata mutondo wa lamba, mba kulutwe mwene yaumbata. (Lu 23:26; Yo 19:17) Nyi kulamba mutu te we uputukilo wa kumushiha, chino chinasolola ngwo, te hikwapalika ma ola amwe shimbu Yesu te kanda achimuhata ha mutondo wa lamba. Sango jili ha Mat 27:26 ni Mar 15:15 jinatukwase, mumu jinahanjika hakutwala ku kulamba ni shikote, ni kumuhata ha mutondo wa lamba. Hachino, atu anji mahasa kwalula ma ola alisa hakutwala ku kushiha mutu, kulita ni chize akunyonga hakutwala ku ola ni chize yakuputuka. Yino muyihasa kusolola mumu liaka Pilatu akomokene ha kunyingika ngwenyi, Yesu kafwile ha shimbu lizeliene amuhachile ha mutondo wa lamba, mumu kuli Pilatu kushaha cha Yesu chaputukile muze amuhachile ha mutondo wa lamba. (Mar 15:44) Nawa, akwa-kusoneka Mbimbiliya kanji-kanji kakukaula ndako ja kuteta tangwa ha yihanda yiwana hita chihanda cha maola atatu, ngwe chize te akulinga ni ufuku. Ha mukunda wa kuteta tangwa mu yihanda yitatu, kashika kuli kalisa wa ola yamuchitatu ya chingoloshi, yamuchisambano ya chingoloshi, ni ola yamuchilivwa ya chimene, kuputuka ha kusemuka cha tangwa 6:00. (Mat 20:1-5; Yo 4:6; Yi 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Nawa, ha mashimbu jacho atu te keshi ni loloji, kashika, ola te kakuyalula ni liji ngwe lino, “chapwile ha,” kulita ni Yo 19:14. (Mat 27:46; Lu 23:44; Yo 4:6; Yi 10:3, 9) Chekwamba ngwo: Marku kota kasele maliji wano aali, kulamba ni shikote ni kuhata ha mutondo wa lamba. Alioze Yoano kahanjikile wika hakutwala ku kuhata ha mutondo wa lamba. Akwa-kusoneka Evajelu kota katetele maola a tangwa mu yihanda yitatu, nawa Yoano kazachishile liji “chapwile ha” muze atongwele maola jacho. Yikuma yino muyihasa kusolola mumu liaka hali kalisa wa maola. Chipwe ngwe, Yoano kasonekene sango jenyi muze te hikwapalika amwe mashimbu, ma ola waze asonekene kanalise ni waze Marku asonekene. Yino yinasolola ngwo Yoano kakasonekene sango jize Marku asonekene.
(Marku 16:8) O yatuhuka fuji, akachine ku fuka; mumu kuchikima ni kukomoka chaakwachile: o kambile nichimwe kuli niumwe; mumu evwile woma.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Mar 16:8
mumu evwile woma: Kulita ni yisoneko yikulu ya chihanda chakasula cha mukanda wa Marku, Evajelu yinahu ni maliji ali mu versu 8. Atu amwe kakwamba ngwo, maliji a kasula a mukanda wa Marku kakahwile kanawa ngwe chize apwile ha mukanda utangu. Alioze, kulita ni chize asonekene mukanda wa Marku, yuma yize atu akwamba kuyishi ni ulemu. Kulita ni Jerônimo ni Eusébio, akwa kuhengwola a ku sekulu yamuchiwana, kanasolola ngwo, mukanda wacho wahwile ni maliji akwamba ngwo, “mumu evwile woma.”
Kuli yisoneko yinji ya Ngregu, ni mikanda yikwo mu malimi amwe yize anawezela maliji anji akuhwisa no hanji akehe, ku songo lia versu 8 ya mukanda wa Marku. Maliji anji akuhwisa no (kanakawezelaho versu 12) kali ha Mbimbiliya jize akuvuluka ngwo, Códices Alexandrinus, Códices Ephraemi Syri rescriptus ni Códices Bezae Cantabrigiensis, ja ha sekulu yamuchitano M.J. Maliji jacho kakusoloka nawa ha Vulgata Latina, Curetonian Syriac ni ha Syriac Peshitta. Alioze, maliji wano te keshi kusoloka ha mikanda yaali ya yisoneko ya Ngregu, Códices Sinaiticus, ni Códices Vaticanus hanji Códices Sinaiticus Syriacus ya ha sekulu yamuchiwana hanji yamuchitano, chipwe ha yisoneko yaha ya Sahidic Coptic ya mukanda wa Marku ku sekulu yamuchitano. Chizechene nawa, maliji jacho te keshi kusoloka mu yisoneko yikulu ya Mukanda wa Marku mu limi lia Armênio ni Georgiano ha versu 8.
Yisoneko yimwe yikulu ya Ngregu ni yisoneko yaha ya malimi akwo yikwete maliji akehe akuhwisa no (kanasolola wika maliji akehe). Códices Regius ya ku sekulu yamuchinake M.J, neyo yili ni maliji jacho akuhwisa no, eswe aali, alioze, maliji akehe akuhwisa no e anasoloka chitangu. Nawa maliji jacho kali ni chikuma chinambe ngwo, maliji wano kanasoloka mu jimwe sango, chipwe ngwe mu yisoneko yitangu kakapwilemo.
MALIJI AKEHE AKUHWISA NO
Maliji akehe akuhwisa no waze ali ha mukanda wa Mar 16:8 ndo 20, keshi akuhwima kuli Zambi. Maliji jacho kanambe chino:
Ha yuma yeswe yize aatumine te yinatale hali waze te ali hakamwihi ni Petulu. Chikwo nawa, muze yuma yino te hiyapalika, Yesu mwene yaatuma ku chivumbiko ndo kuchitokelo hanga ambujole mulimo usandu wa ulamwino wa mutolo.
MALIJI ANJI AKUHWISA NO
Maliji anji akuhwisa no waze ali ha mukanda wa Mar 16:8 ndo 20, keshi akuhwima kuli Zambi. Maliji jacho kanambe chino:
9 Yesu, muze te hahinduka chimenemene ha tangwa litangu lia semana, wasolokele hatangu kuli Maria Ka-Mandala, yoze muli iye watuhwishile andemoniu shimbiali. 10 Iye wayile, wambulwile waze apwile hamwe nenyi, shimbu ananenganyana nikulila. 11 O muze evwile ngwo, Ni mwono ali, Maria hamumona, kachifulieleleko. 12 Kulutwe lia yino yuma walisolwele ni mujimba weka kuli aali a kuli ayo, shimbu anayi mu jila yo ya kuya ku minda. 13 O ayile, ambulwilile akwo: chipwe ayo kaafulieleleko. 14 Kulutwe walisolwele kuli e kumi ni kashi shimbu anatwama ku mesa; iye waambilile, mumu kafulielele, mumu ha kukala cha mbunge, mumu kafulileleko waze amumwene muze te hahinduka. 15 Iye wambile kuli ayo ngwenyi, Yeenu hashi heswe, nukambujole sango lipema kuli atu eswe. 16 Yoze mafuliela, mamupapachisa, kumakamulamwina; alioze yoze keshi kufuliela, kumakamuhisa. 17 Yino yilayi kumuyikakaula waze mafuliela: mu jina liami kumakatuhwisa andemoniu; kumakahanjika mu malimi aha. 18 O mahasa kukwata tupela, nyi kachi manwa chuma chimwe cha kufwa utende kuuchi kaalemeka nichimwe; kumakasayika moko jo hali mieji, o kumakahinduka.
19 Chocho Mwene Yesu, muze te hahanjika no, amutambwile mwilu, iye watwamine ku chindume cha Zambi. 20 O yatuhuka, yambujola kweswe, ni Mwene walingile hamwe no, nikukolesa liji lio ni yilayi yize yakawile. Amene.
Kutanga Mbimbiliya
(Marku 15:1-15) Ha chimenemene mbwi, asasendote akwa lutwe hamwe ni makulwana ni alongeshi a Shimbi ni akwa kuyula yatwama punga, yakasa Yesu, yamutwala, yamukunjika kuli Pilatu. 2 Pilatu yamuhula ngwenyi, Mwanangana wa A-Yunda yena nyi? Iye yamukumbulula ngwenyi, Yena wachamba. 3 Mba asasendote akwa lutwe amusumine yuma yinji. 4 Pilatu yamuhula cheka nawa ngwenyi, Kushi kukumbulula nichimwe, nyi? Ivwa yuma yipwa haha anakusumu. 5 Alioze Yesu kakumbulwile nichimwe; chocho Pilatu wakomokene. 6 Alioze ha chiwanyino wapwile ni ndako ya kutusula kuli ayo funge umuwika, mweswe mamwita. 7 Kwapwile umwe jina lienyi, Mbarapa, wa kukasa hamuwika ni waze akolemene hamwe nenyi, eno ashihile mutu ha kukolema cho. 8 Mba mbunga nikukololoka yaputuka kumwita alinge kuli ayo nikulita ni ndako yenyi. 9 Alioze Pilatu yaakumbulula ngwenyi, Nunazange ngunutuswile Mwanangana wa A-Yunda, nyi? 10 Mumu kananyingika asasendote akwa lutwe hamukunjika mumu ha lufwachinda. 11 Alioze asasendote akwa lutwe avundwile mbunga hanga aatuswile shinaho Mbarapa. 12 Pilatu yaakumbulula cheka nawa ngwenyi, Mba kuchi nunazange ngulinge ni yoze nunamuvuluka ngwenu, Mwanangana wa A-Yunda? 13 O akololokele cheka nawa ngwo, Muhachilenu ha kulusu. 14 Pilatu yamba kuli ayo ngwenyi, Kuchi te? Chipi chika anakalinga? Alioze akololokele kuhiana ngwo, Muhachilenu ha kulusu. 15 Mba Pilatu se wapalile kuhutula mbunga, yaatuswila Mbarapa, yakunjika Yesu, muze te hamulamba ni shikote, hanga akamuhachile ha kulusu.
11-17 JUNHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | LUKA 1
“Imbulula Kulikehesa cha Maria”
(Luka 1:38) Maria yamba ngwenyi, Nguli ndungo ya Mwene, chikapwe kuli yami nikulita ni liji lie. Mba mungelo yakatuka kuli iye.
ia 149 ¶12
“Nguli Ndungo ya [Yehova]!”
12 Maliji a akulikehesa nawa akwononoka a Maria, mahasa kupwa chilweza kuli atu eswe waze akufuliela. Iye kalwezele Gabriele ngwenyi: “Nguli Ndungo ya [Yehova], chikapwe kuli yami nikulita ni liji lie.” (Luka 1:38) Ndungo kapwile umwe kavumbi wakulikehesa; nawa mwono wenyi wapwile mu moko ja mwata wenyi. Chino che Maria te akwivwa hakutwala kuli Mwata wenyi, Yehova. Iye te kananyingika ngwenyi, Yehova mamufunga mu moko jenyi, nawa ngwenyi iye kashishika ni kuwahisa waze akulikolweza hanga alinge mulimo ukalu uze akwaaha.—Samu 18:25.
(Luka 1:46-55) Maria yamba ngwenyi, Mbunge yami yinalemesa Mwene. 47 Spiritu yami hiyinalikwiza muli Zambi Chilamwina chami. 48 Mumu hanatale ulemu wa ndungo yenyi wa pwo; Mumu chize ku haliapwila ndo ku miaka, Yisemuko yeswe kumuyikanguvuluka ngwo, Kawaha. 49 Mumu mukwa ndundo hanangulingila yuma yinene; Jina lienyi lisandu. 50 Keke yenyi kuyili ku yisemuko ni yisemuko kuli waze akumuvwila woma. 51 Hanasolola ndundo ja kwoko lienyi; Akwa kulengumuka mu manyonga ja mbunge jo, hanamwange. 52 Hanapupu akwa kuyula ku nguja jo hananangamisa akwa kulilelesa. 53 Akwa zala hanaakuchisa ni yuma yipema; hanakatwisa pichi mokomoko. 54 Hanakwasa Izalele kavumbi kenyi, hanga akewuluke keke. 55 Kuli Apalahama, ni munyachi wenyi ndo ku miaka ya mutolo (chizechene ngwe ahanjikile kuli tulamba twetu).
ia 150-151 ¶15-16
“Nguli Ndungo ya [Yehova]!”
15 Mba, Maria yahanjika. Maliji waze ahanjikile kafungile mu Liji lia Zambi. (Tanga Luka 1:46-55.) Mu Mbimbiliya ha chisoneko chino, he hali maliji jenyi, nawa maliji jacho kanasolola yuma yinji hakutwala kuli Maria. Kanasolola chize anahalisa Yehova ha kumuwahisa ni chiteli chilemu cha kupwa naye ya Mesaya. Nawa kanasolola ufulielo wenyi, hakuhanjika chize Yehova akulelesa atu waze akulizata ni waze ali ni ndundo, ni kukwasa akwa-kulikehesa ni yiswale waze akufupa kumuwayila. Maliji jacho kanasolola nawa chinyingi chize Maria apwile nacho. Kulita ni akwa-kuhengwola, Maria katongwele maliji a mu Yisoneko ya Hepreu kuhiana 20 a yisuho!
16 Yino yinasolola pundu ngwo, Maria te kakupukuna ha Liji lia Zambi. Chipwe chocho, iye yanunga ni kulikehesa, ni kuhanjika kulita ni yize Yisoneko yakwamba, shimbu te ahanjike maliji a iye mwene. Ni mwana yoze te uli mu jimo lienyi, te mapwa ni ndako yizeyene, kashika ni neye kambile ngwenyi: “Longeso liami hi lia yami ko, alioze lia yoze wangutumine.” (Yoano 7:16) Kashika chili chipema kulihula ngwetu: Shina ni yami nakuvumbika ni kulemesa Liji lia Zambi? Nyi nakulemesa chinji manyonga ni malongeso a yami mwene? Maria kasolwele nyonga lialita ha chikuma chino.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Luka 1:69) Hanasolola mbinga ya ulamwino hali yetu mu zuwo lia Ndawichi kavumbi kenyi.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 1:69
mbinga ya ulamwino: Hanji “chilamwina wa ndundo.” Mu Mbimbiliya, mbinga ja tushitu kanji-kanji jinalumbunuka ndundo, ni kukumba. (1Sa 2:1; Sam 75:4, 5, 10; 148:14) Chikwo nawa, mbinga mujihasa kulumbunuka akwa-kuyula ni mianangana, apema ni api, nawa kukumba cho kakuchitesa ni kushinjika cha mbinga. (Shi 33:17; Da 7:24; 8:2-10, 20-24) Alioze, ha chisoneko chino, liji “mbinga ya ulamwino” linatale hali Mesaya, mumu kali ni ndundo ja kulamwina, iye mwe chilamwina wa ndundo.
(Luka 1:76) Ewa, ni yena mwana, kumakakuvuluka ngwo, profeta wa mwe Chitunda: mumu kumukaya kulutwe lia meso ja Mwene mukululika majila jenyi;
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 1:76
kumukaya kulutwe lia meso ja Mwene hanji Yehova: Yoano Chipapachisa te maya “kulutwe lia meso ja Mwene” ngwe tetekeli wa Yesu, yoze te masolola ngwenyi, kaneza mu jina lia Tato.—Yo 5:43; 8:29; tala chikuma chakulilongesa hakutwala kuli Yehova ha versu yino.
Kutanga Mbimbiliya
(Luka 1:46-66) Maria yamba ngwenyi, Mbunge yami yinalemesa Mwene. 47 Spiritu yami hiyinalikwiza muli Zambi Chilamwina chami. 48 Mumu hanatale ulemu wa ndungo yenyi wa pwo; Mumu chize ku haliapwila ndo ku miaka, Yisemuko yeswe kumuyikanguvuluka ngwo, Kawaha. 49 Mumu mukwa ndundo hanangulingila yuma yinene; Jina lienyi lisandu. 50 Keke yenyi kuyili ku yisemuko ni yisemuko kuli waze akumuvwila woma. 51 Hanasolola ndundo ja kwoko lienyi; Akwa kulengumuka mu manyonga ja mbunge jo, hanamwange. 52 Hanapupu akwa kuyula ku nguja jo hananangamisa akwa kulilelesa. 53 Akwa zala hanaakuchisa ni yuma yipema; hanakatwisa pichi mokomoko. 54 Hanakwasa Izalele kavumbi kenyi, hanga akewuluke keke. 55 Kuli Apalahama, ni munyachi wenyi ndo ku miaka ya mutolo (chizechene ngwe ahanjikile kuli tulamba twetu). 56 Maria yatwama hamwe nenyi ngwe tukweji atatu, mba yahiluka ku zuwo lienyi. 57 Mwaka wa kusema cha Izabele wamanunukine; iye yasema mwana-lunga. 58 Enyembo jenyi ni usoko wenyi yevwa ngwo, Mwene hokesa keke yenyi kuli iye, mba o yawahilila hamwe nenyi. 59 Mba ha tangwa liamuchinake yeza akapwise ngalami mwe mwana; o yamba kumuluka jina lia tato ngwo, Zakaria. 60 Alioze naye yamba ngwenyi, Hi chocho ko; alioze amuluke Yoano. 61 O yamba kuli iye ngwo, Niumwe hakachi ka usoko we uli ni jina lino, wakuhi. 62 O yalinga yilayi kuli tato, kuhula chize mazanga kumuluka. 63 Iye yeta mukanda, yasoneka ngwenyi, Jina lienyi, Yoano. O eswe yakomoka. 64 Kanwa lienyi yilipakuka hazehene, limi lienyi yilitusuka, mba yahanjika nikufumanyisa Zambi. 65 Woma wejile hali waze eswe atwamine ha kuajingilika; yahanjieka yino yuma mu chifuchi cheswe cha milundu ya Yundeya. 66 Mba waze eswe ayivwile, yayipachikila mu mbunge jo ngwo, Yono mwana kuchi makapwa? Mumu kwoko lia Mwene liapwile hali iye.
18-24 JUNHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | LUKA 2–3
“Akweze—Shina Nunakolo ku Ufulielo?”
(Luka 2:41, 42) Yisemi jenyi apwile nikuyaya mwaka ha mwaka ku Yerusaleme ha chiwanyino cha Chizomboka. 42 Muze hapwa ni kumi ni miaka yiali, yakanduka ku Yerusaleme nikulita ni ndako ya chiwanyino.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 2:41
Yisemi jenyi apwile nikuyaya: Shimbi te kuyishi kushinjila mapwo hanga aye ku chiwanyino cha Chizomboka. Alioze, Maria te kakuyaya ni Yosefwe mwaka ha mwaka ku Yerusaleme ku chiwanyino cha Chizomboka. (Kut 23:17; 34:23) Hita mwaka ayo ni usoko wo te kakulinga wenyi wa tando 300.
(Luka 2:46, 47) Kulutwe lia matangwa atatu, amuwanyine mu Tembele, kanatwama mukachi ka longeshi, kanapanjika, kanahula yihula. 47 Waze eswe amuvwile, alishikishilile ha malinjekela jenyi ni makumbululo jenyi.
nwtsty yikuma yakulilongesa ha Lu 2:46, 47
kanahula yihula: Yihula ya Yesu, kuyakapwile ngwe ya kanuke, alioze yapwile yilemu chinji, kashika atu waze amupanjikile ashimwokene. (Lu 2:47) Liji lia Ngregu lize anavuluka ngwo ‘kuhula yihula’ mulihasa kulumbunuka yihula yamutapu weswe ngwe yize akuzachisa muze anakumika mutu. (Mat 27:11; Mar 14:60, 61; 15:2, 4; Yi 5:27) Akwa kuhengwola sango kakwamba ngwo, muze Chizomboka te chakuhwa amwe mangana a yingeleja te kakusala mu tembele hanga alongese atu. Nawa atu kapwile ni kutwama no hanga aahule ni kwapanjika.
alishikishilile: Liji lino lia Ngregu “kulishikishila” kota mulihasa kulumbunuka kununga ni kukomoka.
(Luka 2:51, 52) Iye yapalumuka hamwe no ku Nazare, yazeya kuli ayo; mba naye yafunga maliji ano eswe mu mbunge yenyi. 52 Yesu chocho wasenyene kulutwe ni mana ni chizundamo, nikuwana vumbi kumeso ja Zambi ni atu.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 2:51, 52
yazeya kuli ayo: Hanji “yanunga ni kwazeyela, ni kwononokena.” Liji lino lia Ngregu linasolola ngwo, muze Yesu te hakomwesa alongeshi mu tembele ni yinyingi ya Liji lia Zambi yize apwile nayo, iye yafuna ni yisemi jenyi ku zuwo, nawa ni kulikehesa cheswe yononokena yisemi jenyi. Kwononoka chenyi chapwile ni ulemu unji kuhiana kwononoka cha mwana mweswawo, mumu te kanamanununa mu yimako Shimbi ja Mose.—Kut 20:12; Nga 4:4.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Luka 2:14) Uhenya kuli Zambi mwilu mwahiana, Hano hashi sambukila hakachi ka atu akumuwahila.
nwtsty yikuma yakulilongesa ha Lu 2:14
Hano hashi sambukila hakachi ka atu akumuwahila: Mu yisoneko yimwe maliji wano kanalumbununa ngwo, “hano hashi sambukila hakachi ka atu eswe akumuwahila,” ulumbunwiso uno we uli mu Mbimbiliya jimwe. Alioze, Mbimbiliya Tradução do Novo Mundo yinalumbununa kanawa maliji wano. Maliji wano a angelo te keshi kulumbunuka upale wa Zambi hali atu eswe, kulita ni ndako hanji yitanga ya mutu. Alioze, maliji jacho te kanatale kuli atu waze makalinga upale wenyi, ha kupwa ni ufulielo ukolo muli iye ni kukaula ngano ja Mwanenyi.—Tala chikuma chakulilongesa hakutwala kuli atu akumuwahila ha versu yino.
atu akumuwahila: Liji “akumuwahila” lize lili ha chisoneko chino linatale hali Zambi, hi hali atu ko. Liji lia Ngregu eu·do·kiʹa mulihasa kulumbunuka “utayizo hanji kupemena.” Liji eu·do·keʹo kanalizachisa ha Mat 3:17; Mar 1:11; ni Lu 3:22 (tala yikuma yakulilongesa ha Mat 3:17; Mar 1:11), haze tunawana maliji a Zambi muze achichimiekene Mwanenyi ha mashimbu waze amupapachishile. Maliji wano mahasa kulumbunuka nawa, “kutayiza; kakumupemena; ni kusolola ngwo, kakuwahilila hali iye.” Kashika, liji “atu akumuwahila” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) linatale hali atu waze ali ni utayizo wa Zambi, mulihasa kutala nawa hali “atu waze iye akutayiza, ni waze akumuwahila.” Maliji wano a angelo te kaso kulumbunuka upale wa Zambi hali atu eswe, alioze te kanatale hali atu waze te malinga upale wenyi, mapwa ni ufulielo ukolo muli iye ni kukaula ngano ja Mwanenyi. Chipwe ngwe ha mashimbu amwe liji lia Ngregu eu·do·kiʹa mulihasa kulumbunuka kuwahilila cha atu (Ro 10:1; Fwp 1:15), alioze, kanji-kanji kakulizachisa ha upale wa Zambi, utayizo wa Zambi, hanji yize iye akutayiza (Mat 11:26; Lu 10:21; Efw 1:5, 9; Fwp 2:13; 2Te 1:11). Mu Septuaginta ha Sam 51:18 [50:20, LXX], liji liacho kakulizachisa ngwo “upale” wa Zambi.
(Luka 3:23) Ni Yesu mwene, muze aputukile uvumbikilo wenyi, wapwile ngwe ni makumi atatu a miaka, mwana (chocho anyongene) wa Yosefwe, ni Yosefwe mwana Heli,
wp16.3 9 ¶1-3
Unachinyingika Nyi?
Tato ya Yosefwe te Iye?
Yosefwe, karpinteru wa ku Nazare, mwe walelele Yesu ngwe mwanenyi wa katumba. Mba tato ya Yosefwe te iya? Kulita ni chisemuko cha Yesu, mu Evajelu ya Mateu, kanasolola ngwo, tato ya Yosefwe jina lienyi te Yakomba, alioze Luka aye kasonekene ngwenyi, Yosefwe kali mwana wa “Heli.” Mumu liaka hali kalisa yono?—Luka 3:23; Mateu 1:16.
Mukanda wa Mateu unambe ngwo: “Yakomba yasema Yosefwe,” liji lia Ngregu lize anazachisa hano linasolola ngwo, Yakomba mwe wasemene Yosefwe. Yino yinasolola ngwo Mateu kasonekene chisemuko cha Yosefwe, kupalikila mu chisemuko cha Ndawichi. Chisemuko chino, che chahanyine ulite wa kuhinga ngunja kuli Yesu mwana katumba wa Yosefwe.
Chikwo nawa, mukanda wa Luka unambe chino: ‘Yosefwe mwana wa Heli.’ Liji ‘mwana wa’ mulihasa nawa kulumbunuka “tato-weno ya.” Chizechene nawa, ha Luka 3:27 tunawaneho chikuma hakutwala kuli Salatieli, mwana wa Yoanane, yoze anasolola ngwe “mwana Neri.” (1 Sango ja Mianangana 3:17; Mateu 1:12) Kota Salatieli kambachile umwe mwana wa Neri, yoze jina lienyi kakalivulukile, hachino yapwa tato-weno ya Neri. Chizechene nawa, Yosefwe kali “mwana” Heli, mumu kalimbachile ni Maria mwana wa Heli. Kashika, hano Luka kasonekene chisemuko cha Yesu “nikulita ni musunya,” kupalikila muli naye, Maria. (A-Roma 1:3) Mu Mbimbiliya muli yisemuko yaali ya Yesu yize yili yilemu kuli yetu.
Kutanga Mbimbiliya
(Luka 2:1-20) Ha matangwa aze, kwakatukile shimbi kuli Sesare Augustu, akasoneke yifuchi yeswe ya hashi 2 (Mba kusoneka chino chitangu achilingile muze Kirinu apwile nguvulu ya Seria). 3 Atu eswe yaya akaasoneke, mutu ni mutu ku chijima chenyi. 4 Yosefwe nawa yakatuka ku Ngalileya, ku limbo lia Nazare, yakanduka ku Yundeya, ku limbo lia Ndawichi, jina lialio, Mbeteleme, mumu iye mukwa zuwo ni mukwa munyachi wa Ndawichi: 5 hanga akamusoneke hamwe ni Maria, pwo lienyi, te kali ni ufumba. 6 Mba shimbu apwileko, matangwa a kusema chenyi yamanunuka. 7 Iye yasema mwanenyi mutangu wa lunga, yamuvunga mu mahina, yamupombesa mu chililo; mumu te kumwapwile muhela hali ayo mu zuwo lia kuzeka ngeji. 8 Kwapwile tufunga mu chifuchi chize te anafungu mapanga jo haze ha ufuku. 9 Mba, mungelo wa Mwene yamana ku meso jo, ni uhenya wa Mwene yiutemuka ha kuajingilika; o yevwa woma wunji. 10 Mungelo yamba kuli ayo ngwenyi, Kanda nwivwa woma; mumu ngunanwambulwila sango lipema lia uwahililo unene, lize kumulikapwa kuli atu eswe. 11 Mumu musono, mu limbo lia Ndawichi, Chilamwina kanasemuka kuli yenu, iye Kristu mwe Mwene. 12 Chino che chilayi kuli yenu; kumunukawana mwe mwana-kemba wa kuvunga mu mahina, kanambombo mu chililo. 13 Mba susumuku yikupwa hamwe ni mungelo, yizavu ya tujita twa mwilu kanahalisa Zambi, ngwo, 14 Uhenya kuli Zambi mwilu mwahiana, Hano hashi sambukila hakachi ka atu akumuwahila. 15 Muze angelo hakatuka kuli ayo, haya mwilu, tufunga yaliamba umwe kuli mukwo ngwo, Tuyenu haliapwila ndo ku Mbeteleme, tukatale chino chuma chize hichipwa, chize Mwene hatunyingikisa. 16 O yeza kapupushi, yawana Maria ni Yosefwe, ni mwe mwana-kemba kanapombo mu chililo. 17 Muze hamumona, yalumbununa liji lize hevwa lia kutwala kuli yono mwana. 18 Waze eswe hachivwa, yakomoka ha yuma yize tufunga aambulwilile. 19 Alioze Maria yafunga maliji ano eswe nikuazewula mu mbunge yenyi. 20 Mba tufunga yahiluka, nikuchichimieka nikuhalisa Zambi ha yuma yize yeswe hanavu, ni yize hanamono, chizechene ngwe achihanjikile kuli ayo.
25 JUNHO–1 JULHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | LUKA 4-5
“Kumba Yeseko ngwe Chize Yesu Alingile”
(Luka 4:1-4) Yesu yakatuka ku Yordau wa too ni Spiritu Musandu, mwe Spiritu yamutwala ku puya. 2 Ha shimbu lia makumi awana a matangwa, amwesekele kuli Ndiapu, kalile nichimwe ha matangwa aze: ni muze amanunukine wevwile zala. 3 Mba Ndiapu yamba kuli iye ngwenyi, Nyi yena uli mwe Mwana Zambi, amba liwe lino, lialumuke mbolo. 4 Yesu yamukumbulula ngwenyi, Chinasonewa ngwo, Hi ku mbolo wika ko mutu matwama ni mwono, alioze ku maliji eswe a Zambi.
w13 15/8 25 ¶8
Mutu wa Mutapu Uka Unazange Kupwa
8 Chipwe ha matangwa wano Satana kakuzachisa muheto uzewene esekele nawo Yesu mu puya. Muze Yesu te halitwamina kulia ha 40 a matangwa ni 40 a ufuku, Satana yamweseka kupalikila mu kulia, mumu Yesu te kanevu zala. Satana yamba kuli Yesu ngwenyi, “Nyi yena uli mwe Mwana Zambi, amba liwe lino, lialumuke mbolo.” (Luka 4:1-3) Yesu te kali ni uhashi wa kusakula yuma yaali: Iye te mahasa kusakula kuzachisa ndundo jenyi hanga alinge yikomokeso ya kuliyukisa mwene apwe ni kulia, hanji kulitwamina kuchilinga. Alioze iye kakachilingile, mumu te kananyingika ngwenyi, katambile kuzachisa ndundo jacho hanga alinge upale wa iye mwene. Chipwe ngwe kapwile ni zala, alioze kuhwisa zala yenyi te kuchishi ni ulemu kuhiana usepa wenyi ni Yehova. Yesu yamukumbulula ngwenyi, “Chinasonewa ngwo, Hi ku mbolo wika ko mutu matwama ni mwono, alioze ku maliji eswe a Zambi.”—Luka 4:4.
(Luka 4:5-8) Ndiapu yamutwala helu lia mulundu usuku, yamulweza mawanangana eswe a yifuchi ya hashi ha kashimbu kamuwika. 6 Ndiapu yamba kuli iye ngwenyi, Mungukwaha chiyulo chino cheswe ni uhenya wacho, mumu hanangukunjikacho; mba kuli mweswawo mungupala, mungumwahacho. 7 Kashika nyi kachi munguwayila, kachi cheswe muchipwa niche. 8 Yesu yamukumbulula ngwenyi, Yako kunyima yami, Satana, mumu chinasonewa ngwo, Ukawayile Mwene Zambi ye, iye wika ukamulingile.
w13 15/8 25 ¶10
Mutu wa Mutapu Uka Unazange Kupwa
10 Tutalenu yize yalingiwile kuli Yesu. Satana ‘yalweza [Yesu] mawanangana eswe a yifuchi ya hashi ha kashimbu kamuwika.’ “Ndiapu yamba kuli iye ngwenyi, Mungukwaha chiyulo chino cheswe ni uhenya wacho.” (Luka 4:5, 6) Yesu kakamwene ni meso jenyi a musunya ma wanangana eswe waze Ndiapu amulwezele ha kashimbu kamuwika, alioze Satana kota kanyongene ngwenyi, natamba kusolola uhenya wa mawanangana jacho mu usolwelo, mba te Yesu aazange. Satana yamba ngwenyi: “Nyi kachi munguwayila, kachi cheswe muchipwa niche.” (Luka 4:7) Yesu te kazangile kupwa mutu wa mutapu uze Satana te anazange hanga apwe. Iye yamukumbulula hazehene. Yesu yamukumbulula ngwenyi: “Chinasonewa ngwo, Ukawayile [Yehova] Zambi ye, iye wika ukamulingile.”—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Iye yamutwala ku Yerusaleme, yamusa ha kasonga ka tembele ngwenyi, Nyi uli mwe Mwana Zambi, limbile hashi; 10 mumu chinasonewa ngwo, Kumakahana shimbi kuli angelo jenyi ha kutwala kuli yena ya kukufunga kawape: 11 ha moko jo kumakakumbata, kuchina muhukana chiliato che ku liwe. 12 Yesu yamukumbulula ngwenyi, Kanachambe ngwo, Kanda ukeseka Mwene Zambi ye.
nwtsty chinema
Kasonga ka Tembele
Satana kota katwalile Yesu ku chikalakala chisuku cha tembele hanji ku “kasonga ka tembele” mba yamulweza hanga alimbile hashi, alioze kutwanyingikine sali lize Yesu te anamana. Liji “tembele” anazachisa hano, mulihasa kulumbunuka tembele yeswe, Yesu kota te kanamana sali lia chindume (1) lia Tembele, hanji sali likwo lia kasonga ka tembele. Sali lieswalio te mapwa nyi te malimbila hashi te mafwa, nyi Yehova kamupulwile.
w13 15/8 26 ¶12
Mutu wa Mutapu Uka Unazange Kupwa
12 Kulisa ni Eva, Yesu kahanyine chilweza chipema cha kulikehesa! Satana yeseka nawa Yesu mu jila yikwo, alioze Yesu yakumba yeseko yacho, yalituna nawa kulinga chuma chize te muchihasa kusa Zambi mu cheseko. Nyi Yesu te kalingile chino, kachi kasolwele ngwo, kali mukwa-kuzo! Alioze, shimbu alinge chino iye yamba kuli Satana ngwenyi: “Kanachambe ngwo, Kanda ukeseka Mwene Zambi ye.”—Tanga Luka 4:9-12.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Luka 4:17) Mba yawana mukanda wa profeta Izaia, iye yapakula mukanda yawana kuze asonekene ngwo,
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 4:17
mukanda wa profeta Izaia: Mukanda wa Izaia uze anjile mu Mar Morto wapwile chivungo cha mafwo 17 akununga ku limwe ni likwo. Ha chino, chivungo chacho yichipwa ni metro 7.3, ni yihanda 54. Yivungo yize te akuzachisa mu sunangonga ya ku Nazare neyo kota yapwile ni utohwe uzewene. Chipwe ngwe ku sekulu yitangu yivungu yacho kuyakapwile ni tupitulu ni versu, nihindu Yesu yawana chisoneko chize te anafupu kutanga. Amu Yesu awanyine haze asonekene maliji a uprofeto, chino chinasolola ngwo, iye te kananyingika kanawa Liji lia Zambi.
(Luka 4:25) Alioze chamwenemwene ngwami, Mwapwile twamishi anji mu Izalele ha matangwa ja Eliya, muze ajilile lilu ha miaka yitatu ni tukweji asambano, chocho kapunga munene wejile mu chifuchi cheswe.
nwtsty chikuma chakulilongesa ha Lu 4:25
ha miaka yitatu ni tukweji asambano: Kulita ni mukanda wa 1Mi 18:1, Eliya kambile hakutwala ku kuhwa cha changa “ha mwaka wamuchitatu.” Nihindu amwe kakwamba ngwo, yize Yesu ambile yinalise ni maliji waze ali ha mukanda 1 Mianangana. Alioze, Yisoneko ya Hepreu yakwamba ngwo, changa chalingile miaka yinji kuhiana miaka yitatu. Liji “ha mwaka wamuchitatu” kota linasolola mashimbu waze Eliya ahanjikile ha chisuho chitangu kuli Ahabe hakutwala ku changa. (1Mi 17:1) Eliya kambile maliji wano muze changa te hichaputuka kulu. Changa chacho te chakulinga tukweji asambano. Alioze ha shimbu liacho chalingile tukweji anji kuhiana asambano. Chikwo nawa, changa kuchakahwile muze Eliya ayile nawa kuli Ahabe, “ha mwaka wamuchitatu,” alioze chahwile muze te chikomokeso cha kahia ku Mulundu Karmela hichapalika. (1Mi 18:18-45) Kashika, maliji a Yesu hakutwala ku chikuma chino, ni waze mwana-kwo Tiangu asonekene ali ha Tia 5:17, kanalite kanawa ni waze ali mu mukanda 1Mi 18:1.
Kutanga Mbimbiliya
(Luka 4:31-44) Iye wapalumukine ku Kafwanaume, limbo lia mu Ngalileya, yaalongesa ha masambata. 32 O yalishimwoka ha longeso lienyi; mumu liji lienyi te lia chiyulo. 33 Mba mu sunangonga mwapwile mutu ni spiritu ya ndemoniu ya luchisa, iye yakololoka ni liji linene 34 ngwenyi, Kuchi yetu ni yena Yesu Ka-Nazare? Hiuneza mukutwonona, nyi? Ngunakunyingika; yena mwe Musandu wa Zambi. 35 Yesu yamwambila ngwenyi, Hola, tuhuka muli iye, mba muze te ndemoniu hamulimbwila hashi mukachi ko, watuhukile muli iye, kamulemekene nichimwe. 36 Mba eswe akomokene, ambile umwe kuli mukwo ngwo, Liji lino lika, mumu ni chiyulo ni tachi mamba maspiritu a luchisa, o matuhuka? 37 Ndundumwino yino yayile kweswe ku chifuchi cha kujingilika. 38 Yesu yakatuka ku sunangonga, yanjila mu zuwo lia Semone; alioze naye-weno ya Semone te kanayiji ni kachiki munji; o yaliumba kuli iye, amuhindwise. 39 Iye yamuzulamina, yakanjisa kachiki, mba kachiki yamwecha, hazehene yahinduka, yaavumbika. 40 Shimbu tangwa mulichinjila, waze eswe apwile ni mieji anayiji ni misongo yeka ni yeka, aanehene kuli iye; iye wasayikile moko jenyi hali heswe, waawukile. 41 Andemoniu nawa atuhukile muli anji, nikukololoka, ngwo, mwe Kristu yena, mwe Mwana Zambi. Iye nikuakanjisa, kaatayijile kuhanjika, mumu anyingikine ngwo, Iye Kristu. 42 Muze te hi kwapwa mwalwa, yakatuka, yaya ku puya. Mbunga yamufupa, yeza kuli iye, yamukwata, hanga kechi kakatuka kuli ayo. 43 Alioze yamba kuli ayo ngwenyi, Changutamba kwambujola sango lipema lia wanangana wa Zambi ku membo akwo nawa: mumu angutumine ha chino. 44 Iye wapwile nikwambujola mu masunangonga a mu Ngalileya.