Malongeso a Mukanda Wakuzachisa ha Kukunguluka cha Mwono ni Mulimo Wetu
6-12 JULHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | KUTUHUKA 6-7
“Haliapwila Mukamona chize Yami Mungukalinga kuli Falau”
(Kutuhuka 6:1) Yehova yamba kuli Mose, ngwenyi, Haliapwila mukamona chize yami mungukalinga kuli Falau, mumu ndo ni kwoko lia tachi mba makaecha; ewa, ni kwoko lia tachi iye makaahuma haze lia chifuchi chenyi.
(Kutuhuka 6:6, 7) Kashika amba kuli A-Izalele ngwe, Yehova Iye kumakanuchiza kushi lia yiteli ya A-Engitu; makanupulula ku upinji wo; makanukula ni kwoko lia kwolola ni yitanga yinene ya upatwilo. 7 Makanutambula nukapwe atu jenyi. Iye kumakapwa Zambi yenu. Enu kumunukanyingika ngwenu, Yehova Zambi yetu, iye mukwa kutuchiza kushi lia yiteli ya A-Engitu.
it-3 16 ¶7
Mose
Kwapwile nawa kwalumuka chinene kuli malunga a mu Izalele. Chitangu, ayo katayijile yize Mose aalwezele, alioze hanyima lia kwawezela milimo yinji kulita ni shimbi ya Falau, o yalinyenyeta kuli Mose, chocho Mose yevwa chinyengo yaya ni kuhanjika ni Yehova. (Kut 4:29-31; 5:19-23) Ha shimbu liacho, Mukwa-ndundo-Jeswe yamutakamisa ni kumulweza ngwenyi haliapwila te mamanununa yize Iye kakasolwele kuli Apalahama, Izake ni Yakomba, chekwamba ulumbunwiso wa jina lienyi, Yehova ha kutusula A-Izalele mu undungo ni kwatwala mu Chifuchi cha Chilakenyo. (Kut 6:1-8) Chipwe chocho, malunga a mu Izalele kakapanjikile Mose. Alioze, hanyima lia chilungo chamuchilivwa ayo yamukwasa ha kukalakala hamuwika hanga muze te mukulingiwa chilungo chamuchikumi, iye ahase kwalulieka ni kwasongwela atuhuke kanawa “mu mikana.”—Kut 13:18.
(Kutuhuka 7:4, 5) Hindu Falau kechi kapanjika kuli yena. Mungulamba chifuchi cha Engitu, ngukachizeko yizavu yami, e atu jami A-Izalele, ku chifuchi cha Engitu, nikulinga upatwilo weka ni weka unene. 5 Muze mungulamba chifuchi cha Engitu, ngukachize A-Izalele hakachi ko, mba A-Engitu kumakanyingika ngwo, Mwe Yehova.
it-3 16 ¶5-6
Mose
Kulutwe lia Falau wa mu Engitu. Haliapwila, Mose ni Arone te hapwa atu alemu mu ‘jita ya tuzambi.’ Kupalikila muli yimbanda jenyi, waze kota miata jo te avuluka ngwo, Yane ni Yambwe (2Ti 3:8), Falau yasanyika tuzambi two a mu Engitu hanga alimike ni ndundo ja Yehova. Chikomokeso chitangu chize Arone alingile kumeso ja Falau kupalikila mu usongwelo wa Mose, chasolwele ngwo Yehova kali ni ndundo jinji kuhiana tuzambi twa mu Engitu, chipwe ngwe Falau kakalishile mbunge yenyi. (Kut 7:8-13) Kulutwe, muze kwalingiwile chilungo chamuchitatu, chipwe yimbanda ene yatayiza ngwo: Au “munwe wa Zambi!” Nawa o kamwene lamba linji ha chilungo cha mahute, chize chaakinjile kusoloka kuli Falau hanga alimike ni Mose ha mashimbu jacho.—Kut 8:16-19; 9:10-12.
Yilungo yahwimishine mbunge ni kujikalisa. Mose ni Arone e ambulwile hita Chilungo cha ku yilungo Kumi. Yilungo yalingiwile ngwe chize ayambulwile ni kusolola ngwo Mose kapwile ni kumanyinako Yehova. Jina lia Yehova kaliambulwile, nawa atu anji mu Engitu kapwile ni kuhanjika hakutwala ku jina liacho, chino yichihwimisa ni kukalisa mbunge ja atu hamukunda wa jina liacho—yichihwimisa mbunge ja A-Izalele ni amwe A-Engitu; yichikalisa mbunge ya Falau ni akwa-yiyulo jenyi hamwe ni waze te akumukwasa. (Kut 9:16; 11:10; 12:29-39) Shimbu A-Engitu atayize ngwo katukile tuzambi two, ayo yanyingika ngwo Yehova mwe wahishile tuzambi two. Hanyima lia kulingiwa chilungo chamuchilivwa, Mose te hapwa nawa “munene chikolo mu chifuchi cha Engitu ni kumeso ja ngamba ja Falau ni kumeso ja e atu.”—Kut 11:3.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Kutuhuka 6:3) Nalisolwele kuli Apalahama ni kuli Izake ni kuli Yakomba ngwami, Yami Zambi Mukwa-ndundo-Jeswe. Alioze ku jina liami lia Yehova, o te kangunyingikine.
it-3 723 ¶6-7
Mukwa-Ndundo-Jeswe
Yehova kazachishile chisanyiko chino “Mukwa-Ndundo-Jeswe” (ʼEl Shad·daiʹ) muze alingile chilakenyo chenyi kuli Apalahama hakutwala ku kusemuka cha Izake. Chilakenyo chino, chatwalile Apalahama kusolola ufulielo ukolo hakutwala ku ndundo ja Zambi ha kumanununa chilakenyo chenyi. Kukatuka haze, jina liacho kalizachishile muze Zambi ambile ngwenyi te mawahisa Izake ni Yakomba ngwe swana a usendo uze alingile ni Apalahama.—Upu 17:1; 28:3; 35:11; 48:3.
Hachino, kulutwe Yehova yalweza Mose ngwenyi: “Nalisolwele kuli Apalahama ni kuli Izake ni kuli Yakomba ngwami, Yami Zambi Mukwa-ndundo-Jeswe [beʼElʹ Shad·daiʹ]. Alioze ku jina liami lia Yehova, o te kangunyingikine.” (Kut 6:3) Chino kuchalumbunukine ngwo tulamba jacho te kanyingikine jina lia Yehova, mumu ayo ni atu akwo waze aliangile, te kakuzachisa chinji jina lia Yehova. (Upu 4:1, 26; 14:22; 27:27; 28:16) Kashika, mukanda wa Uputukilo uze wa kuhanjika hali tulamba jacho, liji “Mukwa-Ndundo-Jeswe” liakusoloka wika ha yisuho 6, alioze jina lienyi Yehova, kalisonekene yisuho 172 mu yisoneko yitangu ya Hepreu. Hachino, chipwe ngwe tulamba wano kanyingikine ulite ni utotombo wa Zambi hakutwala ku chisanyiko cha “Mukwa-Ndundo-Jeswe,” nihindu kakanyingikine ulumbunwiso wa jina lienyi, Yehova, ni yize jina liacho linachingi. Mukanda umwe unambe ngwo: “Chize alisolwele kunyima kuli tulamba jacho te chinatale ha yilakenyo ya kulutwe lia matangwa. Kashika afupiwile kwalweza ngwo Iye, Yahweh, kali Zambi (ʼel) yoze te mamanununa (shadday) yilakenyo yacho. (O Novo Dicionário da Bíblia Vol. 1, p. 411) Kulisolola mu chiputa cha mulengi wa kahia chahianyine ni kusolola usepa ukolo, mumu ndundo ni kusoloka cha Zambi ni kununga mukachiko, yakwachile ha jina Yahweh lize ayo te anyingika kulu.”—Editado por J. D. Douglas, 1966.
(Kutuhuka 7:1) Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Tala hinakupwisa ngwe Zambi kuli Falau. Yayenu Arone mapwa profeta ye.
it-3 16 ¶2
Mose
Mose kakechele kumuzachisa mumu ngwo keshi kuhanjika kanawa. Alioze, mwene kahonene kulijikijila hakwamba ngwenyi kanyingikine kuhanjika. Hano Mose te halumuka chinji kulisa ni chize apwile kunyima, muze mwene alihanyine hanga atusule A-Izalele ha mwaka 40 kunyima. Iye yanunga ni kuhangulula Yehova, chocho yeta hanga eche kumwaha chiteli chacho. Chipwe ngwe Zambi katenukine, nihindu kakechele kumuzachisa, chocho yamwaha yayo Arone hanga amukwase. Amu Mose apwile ni kumanyinako Zambi, chocho Mose neye yapwa “Zambi” kuli Arone, yoze wapwile ni kuhanjika mu chihela chenyi. Muze te akulikungulula ni makulwana a mu Izalele ni kulitakana ni Falau, kota Zambi te kakuhana usongwelo ni shimbi kuli Mose, mba Mose mayihana kuli Arone, chocho Arone maya ni kuhanjika ni Falau (chisalakanyi wa Falau yoze Mose achinyine ha miaka 40 kunyima). (Kut 2:23; 4:10-17) Kulutwe, Yehova yavuluka Arone ngwo “profeta” wa Mose, chekwamba, ngwe chize Mose apwile profeta wa Zambi ha kumusongwela kuli Zambi, chizechene nawa Arone te kakumusongwela kuli Mose. Chikwo nawa, yalweza Mose ngwenyi hinakupwisa “Zambi kuli Falau,” chekwamba, kamuhele ndundo ni wata hali Falau, kashika kakafupiwile kuvwila woma mwanangana wa mu Engitu.—Kut 7:1, 2.
Kutanga Mbimbiliya
(Kutuhuka 6:1-15) Yehova yamba kuli Mose, ngwenyi, Haliapwila mukamona chize yami mungukalinga kuli Falau, mumu ndo ni kwoko lia tachi mba makaecha; ewa, ni kwoko lia tachi iye makaahuma haze lia chifuchi chenyi. 2 Zambi yahanjika ni Mose, ngwenyi, Yami Yehova. 3 Nalisolwele kuli Apalahama, ni kuli Izake, ni kuli Yakomba ngwami, Yami Zambi Mukwa-Ndundo-Jeswe. Alioze ku jina liami lia Yehova, o te kangunyingikine. 4 Nakolesele no usendo wami mukwaaha chifuchi cha Kanana, chifuchi cha unjize wo kuze atwamine njize. 5 Chikwo nawa hinevwa mikuma ya A-Izalele hanaakase kuli A-Engitu mu upinji. Hinewuluka usendo wami. 6 Kashika amba kuli A-Izalele ngwe, Yehova Iye kumakanuchiza kushi lia yiteli ya A-Engitu; makanupulula ku upinji wo; makanukula ni kwoko lia kwolola ni yitanga yinene ya upatwilo. 7 Makanutambula nukapwe atu jenyi. Iye kumakapwa Zambi yenu. Enu kumunukanyingika ngwenu, Yehova Zambi yetu, iye mukwa kutuchiza kushi lia yiteli ya A-Engitu. 8 Kumakanuhetesa ku chifuchi chize alishingile ngwenyi, Mungukachihana kuli Apalahama, ni kuli Izake, ni kuli Yakomba. Mungukanwahacho chihinga. Yami Yehova. 9 Mose wahanjikile chocho ni A-Izalele alioze o kapanjikile kuli Mose mumu ha kupinda mu mbunge, ni mumu ha upinji wa uswi. 10 Yehova yahanjika ni Mose ngwenyi, 11 Yako uhanjike ni Falau mwanangana wa Engitu, akechi A-Izalele akakatuke mu chifuchi chenyi. 12 Alioze Mose yahanjika kumeso ja Yehova ngwenyi, Mwane, A-Izalele kapanjikile kuli yami, ngwe kuchi Falau mangwivwa, ni yami nguli mukwa chilimi? 13 Mba Yehova yahanjika ni Mose ni Arone nikwaaha shimbi hali A-Izalele ni hali Falau mwanangana wa Engitu, akachize A-Izalele ku chifuchi cha Engitu. 14 Miata ja majiko ja akako, wano: Rupene, mwana mutangu wa Izalele, ana jenyi a malunga akwa jiko lienyi, wano: ni Hanoke, ni Palu, ni Hezerone, ni Kame. 15 Ana a malunga a Simeone akwa jiko lienyi, wano: ni Yemule, ni Yamine, ni Ohate, ni Yakine, ni Zohare, ni Shalo, mwana wa umwe pwo mukwa Kanana.
13-19 JULHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | KUTUHUKA 8-9
“Chakuhona Kunyingika, Falau Yamanununa Upale wa Zambi”
(Kutuhuka 8:15) Alioze muze Falau hamona ngwenyi, Kuhwima chiliko, yakalisa mbunge yenyi, kapanjikile kuli ayo chizechene ngwe Yehova wambile.
it-3 117 ¶2
Kukalisa mbunge
Ha usepa wenyi ni atu, Yehova Zambi ni kulihumikiza cheswe kechele atu ni akwa-mavungu anunge ni mwono chipwe ngwe ayo te katela kufwa. (Upu 15:16; 2Pe 3:9) Amwe kalikehesele chocho yatambula chawana cha vumbi lienyi (Yos 2:8-14; 6:22, 23; 9:3-15), akwo kakalishile mbunge ha kulimika ni Yehova hamwe ni tuvumbi twenyi. (Shi 2:30-33; Yos 11:19, 20) Amu Yehova keshi kukwika atu hanga akalise mbunge jo, kashika amuvuluka ngwe yoze ‘wa kukalisa mbunge jo’ hanji ‘manyonga aku mbunge jo.’ Muze Yehova akuneha upatwilo hali waze akukalisa mbunge jo, chino chakusolola ndundo jenyi ni kufumanyisa jina lienyi.—Tala nawa Kut 4:21; Yo 12:40; Ro 9:14-18.
(Kutuhuka 8:18, 19) Yimbanda esekele kulinga chizechene ni umbanda wo kuneha yina, alioze kachihashile. Chocho kwapwile yina hali atu ni hali tushitu. 19 Henaho e yimbanda ambile kuli Falau ngwo, Uno we munwe wa Zambi. Mbunge ya Falau yakalile, kapanjikile kuli ayo, ngwe ambile Yehova.
(Kutuhuka 9:15-17) Mumu kachi nolola kwoko liami ni kulamba yena ni atu je ni chilungo, kachi munukakuwa hashi. 16 Alioze chamwenemwene mumu ha chikuma chino hinakwaha mwono, ngukakulweze tachi jami, hanga jina liami akaliambujole hashi heswe. 17 Yena hindu hiwalinangamisa mukulimika ni atu jami, kusolo kwaecha kuya, nyi?
it-2 397 ¶1-3
Ungulungulu
Chikwo nawa, Yehova Zambi kakwalumuna yuma hanga yingulungulu-ene chakuhona kunyingika alinge upale Wenyi. Chipwe ngwe o malimika ni Zambi, nihindu Iye mahasa kwakinda hanga afunge tuvumbi twenyi anunge ni kushishika, nawa mahasa kulingisa chipwe yitanga ya yingulungulu jacho hanga yisolole ululi Wenyi. (Ro 3:3-5, 23-26; 8:35-39; Sam 76:10) Nyonga lino kanalisolola ha Yishima 16:4 ngwo: “Yuma yeswe Yehova hayitengela milimo yayo; ewa chipwe yingulungulu haasela tangwa lia yipi.”
Chikuma chimwe chili cha Falau, yoze Yehova atowezele kupalikila muli Mose ni Arone hanga atusule A-Izalele mu undungo. Hi Zambi ko wapwishile nguvulu wa mu Engitu chingulungulu, alioze iye kamwechele hanga anunge ni mwono nawa yalinga yimwe yize yapwishile Falau chingulungulu ni kutela kufwa. Upale wa Yehova ha kulinga chino uli ha Kutuhuka 9:16 unambe ngwo: “Mumu ha chikuma chino hinakwaha mwono, ngukakulweze tachi jami hanga jina liami akaliambujole hashi heswe.”
Yilungo kumi yize yalingiwile mu Engitu, kuchingako ni kwonwona cha Falau ni tujita twenyi mu Kalunga-lwiji Muchila, chasolwele ndundo ja Yehova. (Kut 7:14–12:30; Sam 78:43-51; 136:15) Kukatuka haze, hakupalika cha miaka mavungu waze te asulangana ni Engitu yaputuka kuhanjika ha chikuma chacho, chocho jina lia Zambi yalinyingika hashi eswe. (Yos 2:10, 11; 1Sa 4:8) Nyi Yehova kashihile Falau hazehene, kachi mutapu uze asolwele ndundo Jenyi mumu lia uhenya Wenyi ni kutusula atu Jenyi te kuyichi kulingiwa.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Kutuhuka 8:21) Nyi kusolo kwecha atu jami aye, kumungukatuma mazaji a jiji hali yena, ni hali ngamba je, ni hali atu je, ni mu mazuwo je, mba mazuwo ja A-Engitu makazala to ni mazaji a jiji ni he hashi nawa haze o atwama.
it-3 33 ¶5-6
Mazaji a Jiji
Kukushi shindakenyo ya katutu anatongola mu limi lia Hepreu yitangu, yoze unasoloka mu Yisoneko hakutwala ku chilungo chamuchiwana chize chalingiwile mu Engitu, alioze kuchakahetele kuli A-Izalele ku Ngoshone. (Kut 8:21, 22, 24, 29, 31; Sam 78:45; 105:31) “Mazaji a jiji,” kanalumbunuka mutapu walisa wa tututu ngwe; “yenyi,” “jiji,” “yikefwe,” “tushilushilu” hanji “mbululu.”
Mu uchokwe liji “mazaji a jiji” mulihasa kuchinga mutapu walisa wa jiji ni yikefwe. Yihwo a yikefwe kakusuma tushitu ni atu hanga anwe manyinga. Jiji muze achili vuno, kakutwama mu mujimba wa tushitu hanji wa atu. Waze akunjila chinji mu mujimba wa atu kali ku yihela kuze kwakusasaminya chinji. Kashika, chilungo cha mazaji a jiji kota chanehene lamba linji kuli A-Engitu ni hali yimuna jo. Ha yisuho yimwe chanehene chipwe kufwa.
(Kutuhuka 8:25-27) Falau yasanyika Mose ni Arone ngwenyi, Yenu nulambule yitapo kuli Zambi yenu, muno mwene mu chifuchi. 26 Mose yamba ngwenyi, Kuchatele kulinga chocho, mumu yetu mutulambula kuli Yehova Zambi yetu yitapo yize muyipihila A-Engitu. Nyi mutulambula kumeso ja A-Engitu yitapo yize yaapihila kumanyi o kechi kutwasa mawe nyi? 27 Etu mutuya mu puya, wenyi wa matangwa atatu, tukalambule kuli Yehova Zambi yetu yitapo chizechene ngwe iye matwamba.
w04 15/3 25 ¶9
Yikuma Yilemu ya Mukanda wa Kutuhuka
8:26, 27—Mumu liaka Mose ambile ngwenyi yitapo ya A-Izalele te “muyipihila A-Engitu”? Mu Engitu, te kakuwayilamo tushitu eka ni eka. Kashika, chikuma chakuhana yitapo chapwile ni ulemu nawa chahanyine shindakenyo ha yize Mose ambile ngwenyi, A-Izalele te katamba kweecha hanga aye ni kulambula yitapo kuli Yehova.
Kutanga Mbimbiliya
(Kutuhuka 8:1-19) Mba Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Heta kuli Falau, umwambulwile ngwe, Chocho anambe Yehova ngwenyi, Echa atu jami aye, akangulingile. 2 Nyi yena kusolo kwaecha, mungukalamba chifuchi che cheswe ni yula-ya-mbwota chize ku njiza yimwe ndo ku njiza yikwo. 3 Lwiji mweswe makatakana ni yula-ya-mbwota. Makakanduka akanjile mu zuwo lie, ni mu chipatulo che cha kupomba, ni ha muhela we, ni mu mazuwo ja ngamba je, ni mu mazuwo ja atu je, ni mu forno je, ni mu yingolongolo ye ya kuchikila mbolo. 4 E yula-ya-mbwota makanyina ni hali yena, ni hali atu je, ni hali ngamba je eswe. 5 Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Ambulwila Arone, ngwe, Olola kwoko lie ni mulumbu we ha njiji, ni ha tupila twa meya, ni ha yitende, ukandwise yula-ya-mbwota ha chifuchi cha Engitu. 6 Arone yolola kwoko lienyi ha meya eswe a mu Engitu mba yula-ya-mbwota yakanduka, yalianyiza kweswe ku chifuchi cha Engitu. 7 Yimbanda alingile chizechene ni umbanda wo, yakandwisa yula-ya-mbwota ha chifuchi cha Engitu. 8 Mba Falau yasanyika Mose ni Arone ngwenyi, Liumbenu kuli Yehova achize yula-ya-mbwota kuli yami, ni kuli atu jami, mba mungukecha e atu aye akalambule yitapo kuli Yehova. 9 Mose yamba kuli Falau ngwenyi, Yena munutumina. Hi yami ko. Tangwa lika munguliumba hali yenu, ni hali ngamba jenu, ni hali atu jenu, hanga yula-ya-mbwota akakuwe kuli yenu ni ku mazuwo jenu, akasale mu lwiji wika? 10 Yamba ngwenyi, Hamene. Mose yamba ngwenyi, Chocho chilite ni liji lienu hanga ukanyingike ngwe, Wakuhi niumwe wa kulifwa ni Yehova Zambi yetu. 11 E yula-ya-mbwota kumakakatuka kuli yenu, ni ku mazuwo jenu, ni kuli ngamba jenu, ni kuli atu jenu. Mu lwiji wika makasala. 12 Mose ni Arone yakatuka kuli Falau. Mose yateta kuli Yehova mumu ha yula-ya-mbwota aze iye te haneha kuli Falau. 13 Yehova yalinga nikulita ni liji lia Mose. E yula-ya-mbwota yafwa ni mu mazuwo, ni ha maze, ni mu yambu. 14 O aakongele milumba mba chifuchi chanukine. 15 Alioze muze Falau hamona ngwenyi, Kuhwima chiliko, yakalisa mbunge yenyi, kapanjikile kuli ayo chizechene ngwe Yehova wambile. 16 Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Ambulwila Arone ngwe, Zundula mulumbu we ulambe fufuta ya hashi hanga yialumuke yina ndusu mu chifuchi cheswe cha Engitu. 17 Chocho alingile, Arone yolola kwoko lienyi ni mulumbu wenyi, yalamba fufuta ya hashi, mba yina apwile hali atu, ni hali tushitu, fufuta yeswe ndusu mu chifuchi cha Engitu yiyialumuka yina. 18 Yimbanda esekele kulinga chizechene ni umbanda wo kuneha yina, alioze kachihashile. Chocho kwapwile yina hali atu ni hali tushitu. 19 Henaho e yimbanda ambile kuli Falau ngwo, Uno we munwe wa Zambi. Mbunge ya Falau yakalile, kapanjikile kuli ayo, ngwe ambile Yehova.
20-26 JULHO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | KUTUHUKA 10-11
“Mose ni Arone Kasolwele Hamu Linji”
(Kutuhuka 10:3-6) Mose ni Arone aheta kuli Falau, yamba kuli iye ngwo, Chocho anambe Yehova, Zambi ya A-Hepreu, ngwenyi, Ndo mwiji muka mukalilelesa kumeso jami? Echa atu jami aye, akangulingile. 4 Nyi kusolo kwecha atu jami kuya, hamene kumungukaneha makumbi mu chifuchi che. 5 O kumakafuka hashi heswe, chipwe mutu kechi kuhasa kumona he hashi, mba yize yalisalaho ku chiwe o kumakayilia, ni mitondo yenu yeswe ya kusoka mu yambu kumakayilia. 6 Mazuwo je eswe, ni mazuwo ja ngamba je eswe, ni mazuwo ja A-Engitu eswe, kumakazala too. Chipwe akakenu, chipwe tulamba twenu, kanda achimona kama, chize ku tangwa lize o apwile hashi ndo musono. Iye yatewuluka, yakatuka kuli Falau.
w09 15/7 20 ¶6
Imbulula Yesu ha Kwambujola ni Hamu
6 Nyonga nawa ha hamu lia Mose muze ahanjikile ni Falau, umwe mwanangana yoze te atu keshi kumona ngwe kakumanyinako tuzambi, alioze ngwe kazambi, mwana wa kazambi-tangwa yoze te avuluka ngwo Rá. Muchihasa kupwa ngwe, iye ni A-Falau akwo, te kakuliwayila-ene. Maliji a Falau kapwile alemu chinji; iye te kakuyula ni shimbi jize mwene akusa. Hamukunda wa ndundo, kulizata ni kukala cha mbunge yenyi, te keshi kuzanga kwivwa akwo amulweze yize malinga. Kuli lunga yono kwe Mose, umwe kafunga mapanga ayile ha yisuho yinji, chakuhona kumusanyika chipwe kumutambula kanawa. Yika Mose anakaprofeteza? Iye kanakaprofeteza hakutwala ku yilungo. Yika iye etele kuli Falau? Ketele hanga tununu twa ndungo a Falau atuhuke mu Engitu. Shina Mose kafupiwile hamu? Ewa kafupiwile lume hamu!—Kwa 12:3; Hep 11:27.
(Kutuhuka 10:24-26) Falau yasanyika Mose, yamba ngwenyi, Yeenu nukalingile Yehova, alioze yimuna jenu ni ngombe jenu asale. Twanuke twenu nawa akaye ni yenu. 25 Mose yamba ngwenyi, Chanutamba kutwaha mu moko jetu yitapo ni milambu ya kulumba, tukalambule yitapo kuli Yehova Zambi yetu. 26 Yimuna jetu kumaya hamwe ni yetu nawa. Kukuchi kasala kunyima chipwe lusende umuwika; mumu chatamba kuatwala tukalingile no Yehova Zambi yetu. Mumu kutwanyingikine chize mutukalingila nacho Yehova ndo mutukahetako.
(Kutuhuka 10:28) Falau yamba kuli iye ngwenyi, Katuka kuli yami. Ukanyame kanda umona meso jami cheka nawa, mumu tangwa lize mumona meso jami, kumukafwa.
(Kutuhuka 11:4-8) Mose yamba ngwenyi, Chocho anambe Yehova ngwenyi, Ha muchima ufuku mungukapalika mukachi ka chifuchi cha Engitu, 5 mba tupala-majimo a mu chifuchi cha Engitu kumafwa chize kuli kapula-jimo wa Falau watwama ha ngunja yenyi ndo kuli kapula-jimo wa ngamba wa pwo wakutwatwa wunga; ni tupula-majimo twa yimuna nawa. 6 Kumukukapwa muteto unene ndusu mu chifuchi cha Engitu. Kanda kupwa muteto ukwo unene ngwe uno, chipwe kulutwe kukuchi kapwa. 7 Alioze chipwe kawa kechi kakenanyina niumwe wa kuli A-Izalele, chipwe kukenanyina mutu, chipwe kashitu, ka, hanga nukanyingike ngwenu, Yehova hanahandununa hakachi ka A-Engitu ni A-Izalele. 8 Wano eswe ngamba jenu kumakapalumuka kuli yami, kumakafukama kuli yami, nikwamba ngwo, Katukenu, yenu ni atu eswe akunukaula. Mba kulutwe lia yino yami mungukakatuka. Chocho yakatuka kuli Falau ni utenu wunji.
it-3 17 ¶1
Mose
Kafupiwile hamu ni ufulielo mba aye kuli Falau. Mose ni Arone kahashile kulinga mulimo uze Yehova aehele hamukunda wa tachi ni spiritu yenyi. Achinyonga ku zuwo lia wanangana lia Falau, mwanangana wa ndundo hashi eswe ha mashimbu jacho. Kwapwile kupema chinji, Falau te kakulinangamisa, kota mwene te kakulimona ngwe kazambi, kwapwile akwa-kuhana yiyulo, maswalale, tufunga ni ngamba. Chikwo nawa, kwapwile mangana, yimbanda ni waze te akumika chinji ni Mose. Atu jacho, kuchizako, Falau mwene, no kapwile ni ndundo jinji. Atu wano eswe kakalakalile hamuwika hanga akwase Falau kupalikila muli tuzambi twa mu Engitu. Mose ni Arone kayile kuli Falau, hi ha chisuho chimuwika ko, alioze ha yisuho yinji, chocho Falau yakalisa mbunge yenyi, mumu kakazangile kutusula ndungo jenyi A-Hepreu waze te akutumina. Hachino, muze Mose ni Arone ambulwile chilungo chamuchinake, yaahanga kumeso ja Falau, hanyima lia chilungo chamuchilivwa, Falau yaalweza ngwenyi nyi o mamona nawa meso jenyi kumakafwa.—Kut 10:11, 28.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Kutuhuka 10:1, 2) Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Heta kuli Falau mumu hinakalisa mbunge yenyi, ni mbunge ja ngamba jenyi, hanga ngukalinge yino yilayi yami hakachi ko. 2 Hanga ukambulwile mu matwi ja ana je, ni ja ajikulu je, yuma yize nalingile mu Engitu, ni yilayi yami yize nalingile hakachi ko, nukanyingike ngwenu, Yami Yehova.
w95 1/9 11 ¶11
Upatwilo kuli Tuzambi a Mahuza
11 Muze te achili mu Engitu, Yehova yatuma Mose kuli Falau ni kumulweza ngwenyi: “Heta kuli Falau mumu hinakalisa mbunge yenyi, ni mbunge ja ngamba jenyi, hanga ngukalinge yino yilayi yami hakachi ko. Hanga ukambulwile mu matwi ja ana je, ni ja ajikulu je, yuma yize nalingile mu Engitu, ni yilayi yami yize nalingile hakachi ko, nukanyingike ngwenu, Yami Yehova.” (Kut 10:1, 2) A-Izalele waze akwononoka te malweza ana jo yitanga ya ndundo ja Yehova. Ana jacho no te mayilweza kuli ana jo, yino te mayilinga kuli hita chisemuko. Hachino, yitanga ya ndundo ya Yehova te manunga ni kuyewuluka. Ni musono nawa, yisemi kali ni chiteli chakulongesa ana jo hakutwala kuli Yehova.—Shi 6:4-7; Yis 22:6.
(Kutuhuka 11:7) Alioze chipwe kawa kechi kakenanyina niumwe wa kuli A-Izalele, chipwe kukenanyina mutu, chipwe kashitu, ka, hanga nukanyingike ngwenu, Yehova hanahandununa hakachi ka A-Engitu ni A-Izalele.
it-2 79 ¶2
Kutuhuka
Kupalikila mu ndundo jenyi jahiana, Yehova yanangamisa jina lienyi ni kutusula A-Izalele mu undungo. Hanyima lia kwalamwina ha Kalunga-lwiji Muchila, Mose yasongwela A-Izalele hakwimba mwaso, ndumbwenyi Miriame, profeta wa pwo yanda kamukupiela ni kusongwela mapwo eswe ni tumikupiela ha kuhangana mwaso uze malunga te anembi. (Kut 15:1, 20, 21) Chino chasolwele kulihandununa chinene hakachi ka A-Izalele ni akwa-kole jo. Muze te anatuhuka mu Engitu, kwakalingiwile upi niumwe kuli atu hanji kuli yimuna chipwe kawa kakakenanyinyine A-Izalele hanji kwapozela. (Kut 11:7) Chipwe ngwe mukanda wa Kutuhuka kuushi kwamba ngwo Falau kafwile hamwe ni maswalale jenyi ha kalunga-lwiji, alioze mukanda wa Samu 136:15 unahanjika hali Yehova ngwo: ‘Wanungwine Falau ni maswalale jenyi mu Kalunga-lwiji Muchila.’
Kutanga Mbimbiliya
(Kutuhuka 10:1-15) Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Heta kuli Falau mumu hinakalisa mbunge yenyi, ni mbunge ja ngamba jenyi, hanga ngukalinge yino yilayi yami hakachi ko. 2 Hanga ukambulwile mu matwi ja ana je, ni ja ajikulu je, yuma yize nalingile mu Engitu, ni yilayi yami yize nalingile hakachi ko, nukanyingike ngwenu, Yami Yehova. 3 Mose ni Arone aheta kuli Falau, yamba kuli iye ngwo, Chocho anambe Yehova, Zambi ya A-Hepreu, ngwenyi, Ndo mwiji muka mukalilelesa kumeso jami? Echa atu jami aye, akangulingile. 4 Nyi kusolo kwecha atu jami kuya, hamene kumungukaneha makumbi mu chifuchi che. 5 O kumakafuka hashi heswe, chipwe mutu kechi kuhasa kumona he hashi, mba yize yalisalaho ku chiwe o kumakayilia, ni mitondo yenu yeswe ya kusoka mu yambu kumakayilia. 6 Mazuwo je eswe, ni mazuwo ja ngamba je eswe, ni mazuwo ja A-Engitu eswe, kumakazala too. Chipwe akakenu, chipwe tulamba twenu, kanda achimona kama, chize ku tangwa lize o apwile hashi ndo musono. Iye yatewuluka, yakatuka kuli Falau. 7 Ngamba ja Falau ambile kuli iye ngwo, Ndo mwiji muka yono lunga mapwa kambwila kuli yetu? Echa malunga aye, akalingile Yehova Zambi yo. Kanda uchinyingika ngwe chifuchi cha Engitu kuchafwa? 8 Ahetesele Mose ni Arone cheka nawa kuli Falau. Iye yamba kuli ayo ngwenyi, Yenu nukalingile Yehova Zambi yenu, alioze waze maya aya? 9 Mose yamba ngwenyi, Etu kumutukaya ni twanuke twetu, ni makulwana jetu, ni ana jetu a malunga, ni ana jetu a mapwo, ni yimuna jetu, ni ngombe jetu, kumutukaya no, mumu chatutamba kulingila Yehova chiwanyino. 10 Iye yamba kuli ayo ngwenyi, Nyi mungwiza kunwecha kuya hamwe ni twanuke twenu, Yehova apwe ni yenu. Kanyamenu! Mumu kumeso jenu yipi yiliko. 11 Hi chocho ko, yenu malunga wika munuya, nukalingile Yehova mumu chocho nunafupu. Mba yaahuma kumeso ja Falau. 12 Yehova yamba kuli Mose ngwenyi, Olola kwoko lie ha chifuchi cha Engitu ukanehe makumbi akakanduke mu chifuchi cha Engitu, akalie yeswe ya kusoka mu chifuchi, te yeswe yasala ku chiwe. 13 Mose yazundula mulumbu wenyi ha chifuchi cha Engitu, mba tangwa lize lieswe, ni ufuku uze weswe, Yehova yatuma ha chifuchi fuji yimwe ya ku Chivumbuko. Mba muze kwachile ye fuji ya ku Chivumbuko yanehene makumbi. 14 E makumbi akandukile mu chifuchi cheswe cha Engitu. Yapwile ha njiza jeswe ja Engitu mazaji anene chikolo. Chipwe kunyima kukwapwile makumbi niamwe ngwe waze, chipwe kulutwe kukuchi kapwa niamwe ngwe waze, ka. 15 Mumu afukile hashi heswe, chocho chifuchi yichilaa pwi. Chocho yalia yeswe ya kusoka mu yambu ni mihuko ya mitondo yize yalisalileho ku chiwe. Kukwasalile chuma cha kusoka nichimwe, chipwe mutondo, chipwe chize cha mu yambu, ka, ndusu chifuchi cheswe cha Engitu.
27 JULHO–2 AGOSTO
YIKUMA YILEMU YA MU LIJI LIA ZAMBI | KUTUHUKA 12
“Chizomboka Yika Chinalumbunuka kuli Akwa-Kristu”
(Kutuhuka 12:5-7) Mwana-panga wenu akapwe keshi chipa, musamba wa kuji, nukamuchize ku mapanga chipwe ku pembe. 6 Nukamukuchike ndo tangwa kumi ni liamuchiwana lia kakweji yoze mwene, mba chikungulwila cheswe cha A-Izalele akamushihe ha chingoloshi. 7 O akachize amwe manyinga, akaasapwile ha yipamba ya yikolo ku mazuwo muze makamulila, ni ha chikuli cha helu.
w07 1/1 20 ¶4
‘Nukawahilile Wika’
4 Yesu kafwile ha tangwa 14 lia Nisane ha mwaka 33 M.J. Mu Izalele, tangwa 14 lia Nisane te liapwa tangwa lia uwahililo lize te akulinga chiwanyino cha Chizomboka. Hita mwaka, ha tangwa liacho asoko kapwile ni kulia hamuwika kulia chize te chakuchinga yifwo ya mwana-panga yoze mupema. Hachino, ayo te kakwiwuluka mulimo uze manyinga a mwana-panga alingile ha kulamwina tupula-majimo ja A-Izalele, muze mungelo wa Zambi ashihile tupula-majimo ja A-Engitu ha tangwa 14 lia Nisane ha mwaka 1513 K.M.J. (Kut 12:1-14) Mwana-panga wa Chizomboka kapwile chilayi cha Yesu, yoze postolo Paulu ambile ngwenyi: “Mulambu wetu wa Chizomboka, iye Kristu, hanamulambula chitapo.” (1Ko 5:7) Ngwe manyinga a mwana-panga wa Chizomboka, manyinga a Yesu waze amwanganyine kanalamwina atu anji.—Yo 3:16, 36.
(Kutuhuka 12:12, 13) Mumu te ha ufuku mungukapalika ndusu chifuchi cha Engitu, mungulamba e tupula-majimo eswe a mu chifuchi cha Engitu, ni a kuli atu, ni a kuli tushitu. Mungukapatwila tuzambi tweswe twa Engitu. Yehova yami. 13 Mumu e manyinga kumakapwa chilayi kuli yenu ku mazuwo kuze nuli. Muze mungukamona e manyinga mungukanuzomboka, mba kukuchi kapwa kuli yenu chilungo nichimwe cha kunwenyeka muze mungukalamba chifuchi cha Engitu.
it-3 181 ¶5
Chizomboka
Yuma yimwe ya chiwanyino cha Chizomboka yamanunukine hali Yesu. Kumanunuka chimwe chinatale ha manyinga waze asele ha yipamba ya yikolo mu Engitu. Muze alamwinyine tupula-majimo ja A-Izalele kuli mungelo yoze washihile tupula-majimo ja A-Engitu. Paulu kahanjikile hali akwa-Kristu akuwayisa ngwe chikungulwila cha tupula-majimo (Hep 12:23), ni Kristu ngwe mukwa-kwapulwila kupalikila mu manyinga jenyi. (1Te 1:10; Efw 1:7) Mwana-panga wa Chizomboka te keshi kumumakuna chifwaha nichimwe. Uprofeto wambile ngwo, Yesu te kechi kumumakuna chifwaha, yino yamanunukine ha kufwa chenyi. (Sam 34:20; Yo 19:36) Hachino, Chizomboka chize te A-Yunda akulinga ha sekulu jinji, chapwile chimwe chuma chize Shimbi yahanyine hakutwala ku yuma ya kulutwe lia matangwa yize te yinatale hali Yesu Kristu, “Mwana-panga wa Zambi.”—Hep 10:1; Yo 1:29.
(Kutuhuka 12:24-27) Nukafunge chino chuma; chikapwe shimbi kuli yenu ni kuli ana jenu ndo ku miaka ya mutolo. 25 Mba kumuchikapwa muze hinwaheta ku chifuchi chize Yehova makanwaha ngwe iye hanalakenya, nukalinge uvumbiko uno. 26 Muze ana jenu makamba kuli yenu ngwo, Uvumbiko uno kuchi unalumbunuka? 27 Nukambe ngwenu, Chino che chitapo cha Chizomboka cha Yehova mumu te iye wazombokele mazuwo ja A-Izalele mu chifuchi cha Engitu muze alambile A-Engitu, yapulula atu jetu. E atu yahetamisa mitwe, yawayila.
w13 15/12 20 ¶13-14
“Lino Tangwa Likapwe kuli Yenu Chiwulwiso”
13 Muze te kwakupwa yisemuko yaha, tata te kakulongesa yuma yilemu kuli mwanenyi. Chimwe cha ku yuma yacho, chapwile kwalongesa ngwo Yehova kakufunga tuvumbi twenyi. Ana te kakulilongesa ngwo iye keshi ngwe Zambi yoze katwamineko hanji wangwaza. Yehova kali Zambi wamwenemwene yoze wakulihulumba ni kukwasa atu jenyi. Iye kachisolwele “muze alambile A-Engitu” ni kulamwina tupula-majimo ja A-Izalele.
14 Musono, hita mwaka yisemi akwa-Kristu keshi kulweza ana jo ulumbunwiso wa Chizomboka chacho. Alioze, shina wakulongesa ana je ngwo Yehova kakufunga tuvumbi twenyi? Kutala wa kwalweza ufulielo we ukolo ngwo, Yehova kananungu ni kufunga tuvumbi twenyi? (Sam 27:11; Iza 12:2) Watamba kuchilinga ha kuhanjika no kanawa, chakuhona kuhanjika no yuma yikalu. Sako tachi uzachise longeso liacho hanga ukwase asoko je akole ku ufulielo.
Kuhengwola Yikuma Yilemu ya mu Mbimbiliya
(Kutuhuka 12:12) Mumu te ha ufuku uze mungukapalika ndusu chifuchi cha Engitu, mungulamba e tupula-majimo eswe a mu chifuchi cha Engitu, ni a kuli atu, ni a kuli tushitu. Mungukapatwila tuzambi tweswe twa Engitu. Yehova yami.
it-3 180 ¶1
Chizomboka
Yilungo Kumi yize yejile hali A-Engitu yasolwele upatwilo kuli tuzambi eswe mu Engitu, chipi-chipi chilungo chamuchikumi chize chashihile tupula-majimo. (Kut 12:12) Mwana-panga kapwile musandu kuli kazambi yoze te avuluka ngwo Rá, kashika kukwita manyinga a mwana-panga wa Chizomboka ha yipamba ya yikolo, kumeso ja A-Engitu chapwile kushililika. Chikwo nawa, kuli ayo ngombe kapwile musandu, kashika kushiha tupula-majimo a ngombe chapwile kwenyeka chinene kuli kazambi yoze te avuluka ngwo Osíris. Falau mwene te kakumuwayila ngwe mwana wa kazambi Rá. Hachino, kufwa cha mwana mutangu wa Falau te muchisolola ngwo zambi Rá ni Falau keshi ni ndundo.
(Kutuhuka 12:14-16) Lino tangwa likapwe kuli yenu chiwulwiso, lia kufunga chiwanyino cha Yehova. Ndusu yisemuko yenu munufunga chiwanyino chikapwe shimbi ya mutolo. 15 Ha matangwa shimbiali munukalia mbolo kuyishi futunwiso. Ha tangwa lia kuputuka chizenu futunwiso mu mazuwo jenu. Mumu mweswawo malia mbolo ya futunwiso chize ku tangwa lia kuputuka ndo ku tangwa liamuchishimbiali, akamutete hakachi ka Izalele. 16 Ha tangwa lia kuputuka hakapwe kulikungulula chisandu ni ha tangwa liamuchishimbiali kulikungulula chisandu nawa. Kanda nukalingaho milimo niyeyimwe, shina chize malia mutu mweswe. Chize wika nukalinge.
it-1 543 ¶7
Kulikungulula
Chuma chilemu chize chapwile ni kulingiwa ha “kulikungulula chisandu” chapwile ngwo, ha mashimbu jacho atu katambile kulinga milimo niyeyimwe. Chakutalilaho, ha tangwa litangu ni liamuchishimbiali, Chiwanyino cha Mbolo Kuyishi Futunwiso chapwile “kulikungulula chisandu,” chize Yehova ambile ngwenyi: “Kanda nukalingaho milimo niyeyimwe, shina chize malia mutu mweswe. Chize wika nukalinge.” (Kut 12:15, 16) Ha mashimbu a “kulikungulula chisandu,” asasendote te kakulambula yitapo kuli Yehova (Lev 23:37, 38), mulimo wacho kuwakapwile ni kulimika ni shimbi yize te yakukanjisa kukalakala ha tangwa liacho. Mashimbu jacho kakapwile ni kutwala atu hanga apwe yileya, alioze kapwile ni kwayukisa ku ufulielo. Ha Sambata ya poso, atu te kakulikungulula hanga awayile Yehova ni kwalongesa. Kutanga ni kulumbununa Liji lia Zambi ha mbunga te chakwayukisa ngwe chize kulutwe te akulinga mu masunangonga. (Yi 15:21) Hachino, chipwe ngwe atu te keshi kulinga milimo ya tachi ha tangwa lia Sambata hanji ha mashimbu akwo a “kulikungulula chisandu,” nihindu o te kakusa mashimbu hanga alembe ni kupukuna hali Sakatanga wo ni ha upale wenyi.—Tala chikuma ASSEMBLÉIA.
Kutanga Mbimbiliya
(Kutuhuka 12:1-20) Yehova yamba kuli Mose ni Arone mu chifuchi cha Engitu ngwenyi, 2 Kakweji yono makapwa kakweji wa kuputuka kuli yenu. Makapwa mutangu wa mwaka kuli yenu. 3 Hanjikenu ni chikungulwila cheswe cha A-Izalele ngwenu, Ha tangwa liamuchikumi lia kakweji yono lunga mweswe akalianjile mwana-panga, jiko lieswe mwana-panga, nikulita ni majiko ja atato. 4 Nyi akwa jiko limwe mapwa akepe naye ha mwana-panga mba iye ni mwenyembo wenyi yoze walisulangana ni zuwo lienyi akatambule umwe nikulita ni kwalula cha atu jo, nukeseke ha mwana-panga nikulita ni chize mutu ha mutu malia. 5 Mwana-panga wenu akapwe keshi chipa, musamba wa kuji, nukamuchize ku mapanga chipwe ku pembe. 6 Nukamukuchike ndo tangwa kumi ni liamuchiwana lia kakweji yoze mwene, mba chikungulwila cheswe cha A-Izalele akamushihe ha chingoloshi. 7 O akachize amwe manyinga, akaasapwile ha yipamba ya yikolo ku mazuwo muze makamulila, ni ha chikuli cha helu. 8 Ufuku uze akalie ye yifwo ya kwocha ha kahia hamwe ni mbolo kuyishi futunwiso. Akayilie hamwe ni yilimalima yisasu. 9 Kanda nuyilia ya wisu, chipwe ya kuteleka mu meya, ka, shina ya kwocha ha kahia, ni mutwe wenyi ni yilio yenyi ni yingambiangambia yenyi ya muchima. 10 Kanda nuhichika yifwo niyimwe ndo mu kucha, alioze yize muyilisalaho ndo ha kucha nukayimbile mu kahia. 11 Nukamulie chino: miya yenu ya kulijichika mu zalilo, nikuzala haku jenu, nikukwata milumbu yenu mu moko jenu, nukamulie ni kapupushi. Che Chizomboka cha Yehova. 12 Mumu te ha ufuku uze mungukapalika ndusu chifuchi cha Engitu, mungulamba e tupula-majimo eswe a mu chifuchi cha Engitu, ni a kuli atu, ni a kuli tushitu. Mungukapatwila tuzambi tweswe twa Engitu. Yehova yami. 13 Mumu e manyinga kumakapwa chilayi kuli yenu ku mazuwo kuze nuli. Muze mungukamona e manyinga mungukanuzomboka, mba kukuchi kapwa kuli yenu chilungo nichimwe cha kunwenyeka muze mungukalamba chifuchi cha Engitu. 14 Lino tangwa likapwe kuli yenu chiwulwiso, lia kufunga chiwanyino cha Yehova. Ndusu yisemuko yenu munufunga chiwanyino chikapwe shimbi ya mutolo. 15 Ha matangwa shimbiali munukalia mbolo kuyishi futunwiso. Ha tangwa lia kuputuka chizenu futunwiso mu mazuwo jenu. Mumu mweswawo malia mbolo ya futunwiso chize ku tangwa lia kuputuka ndo ku tangwa liamuchishimbiali, akamutete hakachi ka Izalele. 16 Ha tangwa lia kuputuka hakapwe kulikungulula chisandu ni ha tangwa liamuchishimbiali kulikungulula chisandu nawa. Kanda nukalingaho milimo niyeyimwe, shina chize malia mutu mweswe. Chize wika nukalinge. 17 Nukafunge chiwanyino cha mbolo kuyishi futunwiso mumu te ha tangwa lioliene hinachiza yizavu yenu ku chifuchi cha Engitu, kashika nukafunge lino tangwa ni shimbi ya mutolo ndusu yisemuko yenu. 18 Ha kakweji mutangu ha tangwa kumi ni liamuchiwana ha chingoloshi nukalie mbolo kuyishi futunwiso ndo ku chingoloshi cha tangwa makumi aali ni litangu lia mwe kakweji. 19 Ha matangwa shimbiali kanda awana mu mazuwo jenu futunwiso niyimwe, mumu te mweswawo malia mbolo ya futunwiso, akamutete hakachi ka chikungulwila cha Izalele, apwe njize, apwe mukwa chifuchi. 20 Kanda nukalia nichimwe cha futunwiso. Munukalia mbolo kuyishi futunwiso mu mazuwo jenu eswe.