Ɔtɔblö

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗gɔ ˗dho ˈˈshiaŋ ˗sü ˗kë ka ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ee? ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö ˗gblüdë Davi ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗yö ˗bhɛɛ ˗Zlan ˗dhɛ ˈö˗ pö: «˗Bhö ˈwɔnman ü ˗ta ˗sü zuʋ̈ga nu n ˗dhɛ.» (Ps. 51:12) Zoova ˗dhɔ ˗kun Davi kë ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗sü ˗kun Davi ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˗Yö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˈpö kwa ˈka. ˈMën ˗kë? ˈPë ˗kë ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ kwa ˗bhɔ gɔɔgbɩɩdhɛ ˈka. ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ Sɔtraan ˗ya ˈˈslö ˗mɛɛn ˗kplawo kö ˈö kwa ˗blü ˗gban ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˗bha ꞊dhɛ ö ˈdhö. (2 Ko. 11:3) ˗A ˗yaaga ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˈpö ‹mɛn ˗nu ˈwo ˈˈkpʋng ya˗ ꞊taa ˈö ˈwaa ˗Zlan dɔ bhë ˗an ˗bha ˗tosɛa kë ˗kɔ› ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pa kwa ˈka. (Efɛ. 2:2) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈkozë ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈö kwa ˗bha, Sɔtraan waa ö ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˗an ˈka, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˈwɔnman Zoova waa mɛn ˗nu ˈö ˗an ˗ya ˗an ˗ta. w23.10 6 § 1.

˗Dhidha ˈö Yesu ˗ya ˗kë Kana bhë, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü ˗a ˈgü? ˗Yö kwa ꞊faanmën ˗dekëtɩtɩsü ˗bha. Yesu ˗yö ˈti ö ˈtɔ ˈkun ˗dhidha ˈö˗ ˗kë ˗a ˗wɔn ˈgü. ˗A ˗de ꞊ʒiaan ˈyaa ö ˈtɔ ˈkun toŋtoŋdhö ˈwɔn ˗nu ˈö ˗an ˗kë ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗Yö ö ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ, ˈö ˈtɔbhɔdhe ꞊gban ˈˈpɛpɛ nu ö Dë ˗dhɛ ˗kplawo. (Zan 5:​19, 30; 8:28) ˈKwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kwa ˗de ˈsü ˈˈtɩtɩ ˗kplawo, kwa ˈti ˗dho kwa ˗de ˈtɔ bhɔ pë ˗nu ˈkwa ˗an ˗kë ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗Kwa ˗Zlan ˈö yö ꞊bhlëësü dɔ kwa ˗kɔ ˈka bhë ˗a ˈtɔ bhɔ ꞊ʒiaan. (Jér. 9:​23, 24) ꞊Bhlëë ˈö Zoova dua ˈka, ˗kwaa ˗ya ˗a ˗bha. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Zoova ˈyii kwa ˗takun, ˈkwii ˗dho ˗mɔn pë ˗së ˈˈwɛɛ ˈbha kë ˗sü ˗bha. (1 Ko. 1:​26-31) ˈKwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ, kwa ˈti ˗dho kwa ˗de ˗gɔn pë ˗së ˗nu ˈkwa ˗an ˗kë mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗an ˗wɔn ˈgü. ˗A ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ Zoova ˗yö kwa këwɔn ˗nu ˗yö, ˈö ˗an sü ꞊bhlëësü bhë ˗yö kwa ˗dhɛ ˗së. (Mat. 6:​2-4; Ebl. 13:16) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈkwa ˈto Yesu ˗bha ˗dekëtɩtɩsü ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˗yö ˗kë Zoova ˗dhɛ ˗së.—1 Piɛ. 5:6. w23.04 4 § 9; 5 § 11-12.

Zoova ˗yö ˗bɔ bɔmɛn Pɔdhö ˗ta ˈö kletiɛn ˗nu ꞊faanmën kö ˗wo wo ˗zota wo ˈko ˗nu ˗wɔn ˈgü. Kwa ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta? ˗A kë ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo to ˗wa ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈwo ˈwɔn ˗daa ˗nu kë. ˗Kwa kwa ˗zota ˈwɔn ˈö yö ˗a ˈgü: Kwaa kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu kwa ˈˈdoodɔ ˗ni ˈgü, kwa ˈwɔn ˗blɛɛ ꞊va ˈö ˈkwaa ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗an ˗dhɛ kö ˗wo wo ˗bha blɛɛˈˈ ˗ee? ˗Abin! Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˗wo ˈwɔn blɛɛˈˈ ˈpö. Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ꞊vadhɛ ˗wo ˈwɔn ˗daakë. Gagade ˈka, kwa ꞊dhegblü ˗nu ꞊faanmën ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗an ˗dhɛ ˗sü kö ˗wo wo ˗bha ˗zoyödhe ˗wɔn blɛɛˈˈ. (1 Ko. 10:24) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗kwa kwa ˗bha ˈwɔn ˗daa ˗nu kë ꞊klöö˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ꞊va ˈto mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɔ kö ˗wo dhiaŋzë ˈpö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˈwɔn ˗daa ꞊klöö˗ ˗kë, ˈkwa ˗dho pë ꞊va ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗a ˈgü. ˈWɔn ˗nu ˈwo ˗wo ˗bhüöö kpö do ˈgü ˈkwa ˗an ꞊gban blɛɛˈˈ, ˗a ˈbha ˈti ˗dho ˈto mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗gɔ. w23.04 22-23 § 11-13.

ˈWɔn ˗nu ˗wa ˈgo ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˗kwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun ˗zlanwopö ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. Kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈwɔn ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha kwa ˗bha ˗zlanwopösü ˈgü. Mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˗zlanwopö ˗an ˗dhɛ, ˗an ˈgodhɛ waa ˗an ˗bha wɔkɔ ˗nu ˈwaa do. Bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ö ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˗bho ˈˈgblʋʋ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈto ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. Yesu ˗yö Pɔdhö ˗ya bɔmɛn ˈka ‹ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgümɛn ˗nu kpö ˈgü.› (Wlɔ. 11:13) ˗A ˗wɔn ˈgü Pɔdhö ˗yö ˗zlanwopö Zuifö ˗nu, Glɛkö ˗nu, ˈsëëdhɛ dɔmɛn ˗nu, mɛn ˗nu ˈwo ˈpödhɛ ˗nu ˈgü, mɛn ˗nu ˈwo yökë ˈˈsɛgɔmɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ waa ˗gblüdë ˗nu ˗an ˗dhɛ. Pɔdhö ˗yö ö «˗dɩ ˗dhi mɛ ꞊gban ˈˈpɛpɛ suu ˗dhɛ.» (1 Ko. 9:​19-22) ˗Yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë mɛn ˗nu wɔkɔ, ˗an ˈgodhɛ waa ˗an ˗bha ˗zoyödhe ˗nu ˈgü, ˈö ö ˗bha dhiaŋ ˗nu ˗bɛ ˗an ˗bha. Kwa ˗de ˈpö ˈkwa kwa ˗bha ˗zlanwopö ˗kɔ ˗bɛ mɛn ˗nu ˗bha, ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˗takun ˗kɔ ˗së ꞊dede ˈgü, ˗yö ˗dho kë ˗së. w23.07 23 § 11-12.

Mɛn ˈö dhɔŋsü ˗a ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈyaa ˈˈtëëtë. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗ya nu kwa ˗ta, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha kö ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa. ˗Kë dhɔŋsüsü ˗yö ‹˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kë ˗yö do ˈka.› (Ga. 5:​22, 23) Glɛkö ˗wo ˈö ˗kë «dhɔngdhɔngsü» ˈka bhë, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗wa ˗zɔn ˈˈblü ˗wü ˈwo˗ ˗to ˗a ˈka. ˗Kwa kwa ˗zota wü suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha ˗kë dhɔŋsüsü ˈgü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗dhɔŋsü, ˗a ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. Kwa ˗de ˈpö kwa ˗dho kë dhɔŋsü ˈö kwa ˈgü ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗ ˗kplawo ˗kɔ ˗kë ˗dhɛ? Kwa ꞊dede ˈkwaa ˗mɔn ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗dhɛ ˗Zlan ˗gɔ kö ˗yö kwa ˗takun ˈˈklʋʋsë ˈö bhë ˗yö kë kwa ˗gɔ. Mɛn ꞊vadhɛ ˗wa ˗kë dhɔŋsüsü draanˈˈ. ˗Wa ˗gban kwa ꞊dhegblü ꞊vadhɛ ˗gɔ, ˗wo ˗de ˗kë dhɔŋsü ˈwo˗ ˗daa ˗së ˗kë. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗ya ˗kë ˈwo Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu yö ˗kɔ ˗së ˗kë.—2 Tim. 2:​24, 25. w23.09 15 § 3.

ˈˈƝɛɛn do ˈbha ˈö bɔmɛn Zan ˗ya bho ˗a ˈgü, ˗yö ˗kpan mɛn zii 24 ˗bha kö ˗wo Zoova ˗dhɔkë ˗ni ˈgü dhaŋ˗ ˈgü. ˗Wo ˗kun ˗a pö ˗ni ˈgü ˗Zlan ˗dhɛ: «˗A ˗dhɛ ˗mü kö bhi ꞊në i ˈtɔ ˗yö bhɔ, kö ꞊bhlëë ˗yö ˗ya i ˗bha, kö ˈgügbɩɩdhɛ ˗yö kë i ˗gɔ.» (˗Dhɛ. 4:​10, 11) Zoova ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˈwo to ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha bhë, ˗a ˗dhɛ ˗mü ˈpö kö ˗wa ˈtɔ bhɔ, ˗wa ꞊bhlëë ˗ya. Waa Zoova ˗nu ˗wo dhaŋ˗ ˈgü, ˗a ˗wɔn ˈgü ˗wa ˗dɔ ˗së ˈka. ˗Wo ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈsuan˗ ˗bho ˈpö ˗a ˗dapë ˗nu ˗bha. ˈˈKiö ˗nu ˗wa Zoova këwɔn ˗nu ˗ga, ˗yö ˗an ˗blü ˗a ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha. (Job 38:​4-7) Kwa dua ˗mü ˈpö ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˈgü, kö ˗a ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu ˈwo kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo, ˈkwa˗ pö ˗a ˗dhɛ. Kwa Biblö ˗wo pö ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ kwa˗ draanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü kö ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo kwa ˗dhɛ ˗së ˈgbɛ, ˈkwa˗ yö. (Job 37:23; Wlɔ. 11:33) ˗Kɔ ˈö ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwo pa ˗a ˈka kwa zuʋ̈ˈˈ ˈka, ˗kwaa blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈkwa Zoova ˈtɔ bhɔ ˈwɔn ˗së ˗nu ˈö ˗an kë ni ˈgü kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa ˗dhɛ, ˗an ˗wɔn ˈgü.—1 Sam. 2:​1, 2. w23.05 3-4 § 6-7.

˗Kwɛ 1919 ˈgü, ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wo ˗go Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˗bha ꞊klaŋwo ˗nu ˗gɔ ˈˈgan ˈgü. ˗Kwɛ ꞊dede ˈö bhë ˗a ˈka, ˈyö «Gwëëmi ˗towotasü ˈö ꞊kpaɔsü» ˈö ˗ya ö ˗bha yökësü ˗bha, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö ö ˗kɔ ˗ya zuʋ̈puumɛn ˗nu ˗gɔ kö ˗wo ˗da «ˈˈSlʋ̈ʋ̈slʋ̈dhɛ ˗ʒian» ˈö ˗pʋ bhë, ˗a ˗ta. (Mat. 24:​45-47; Is. 35:8) Yö ˗së ˈö ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˈwo˗ ˗kë ˈkpa bhë, ˗yö mɛn ꞊vadhɛ ˈwo ˗da Zoova ˗dhɔkë ˗ʒian ˗ta ˗an ˗takun ˈö ˈwo˗ ˗zopiʋ̈wɔn ˗nu dɔ. (Prov. 4:18) ˗Ya ˗kë ˈzü ˈö ˈwo ˗mɔn wo ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ˗nu ˗bɛ ˗sü ˗bha Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗nu ˗bha. Zoova ˈti˗ pö ˈˈgbɩɩdhɛ ˈka ꞊dhɛ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗wo ˈto mü kö ˗wo wo ˗bha ˗tosɛta kë ˗kɔ ꞊gban bho ˈˈgblʋʋ. ˗Yö ˗an ˗takun ˈˈdhiʋ̈ ˈˈdhiʋ̈, kö ˗an ˗kɔ ˗yö ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö kwa ˗kɔ dho ˗mɔn Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗nu kë ˗sü ˗bha ˗a ˈka ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈgü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo. ˈKwa˗ pö ʒiaan ˗yö ˈto ˗së, kwa dua ˗mü ˈkwa˗ baaˈˈ ˗kplawo. ˈÖ sü ˗kwɛ 1919 ˗bha, «ˈˈSlʋ̈ʋ̈slʋ̈dhɛ ˗ʒian» ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗wa baaˈˈ ˗ni ˈgü ˈpö ˗kplawo. ˗Yö mɛn ꞊vadhɛ ˗takun ˗ni ˈgü kö ˗wo ˈgo Babidhɔnö ˗pö ˈkpii˗ ˈgü. w23.05 17 § 15; 19 § 16.

Kwa ˈˈdhiʋ̈ʒiöwomɛn ˗nu ˗kɔ ꞊loo ˗nu ˗de ˈpö ˗wo ˗an ˗kian. ˗An ˗kɔ ꞊loo ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo yö ꞊va ꞊dede kë ˗ni ˈgü Zoova ˗bha ˗kɔlokota ˈgü. ˗Wo ˗kian ˗sü ˈka ˗së ˈka kö ˗wo wo ˗zokë Klito ˗bha ˗tuëë ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˈˈKlʋʋbhɔdhe ˈkpii˗ ɲën ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ˈto ꞊klöö˗ ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗totaabhasü ˗nu ˗wa ˈdho dhaŋ˗ ˈgü, Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo dho ˈto ˈˈsɛ ˗ta yö ˗wo ˗dho ˗a ˗dhɔkë ˗kɔ ˗së kë ˗kplawo. Yesu ˗bha ˈˈdhiʋ̈sü kwa ˈka ˗sü ˈsaa˗ ˈgü, ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dho to ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha. Gagade ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, Gɔgö ˈö go Magɔgö ˈö ˗kë ˈˈsɛgɔ ˗nu ˗lokotasü ˈka bhë, ˗yö ˗dho nu kwa ˗gɔ. (Ézéch. 38:​18-20) ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˗nu kwa ˗gɔ ˗sü ˈö ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈnën ˈdɛdɛ ˈˈpiʋ̈ ˈˈdhʋ̈, ˈyi ˗dho ˈwɔn ˈkun. ˗Yö ˈti ˗dho ˗Zlan gbamɛn ˗nu kwa ˗kɔ bho ˗a ˗dhɔkësü ˈgü, Zoova ˗dho nu kwa ˗dhɛ. ˗Dhɛ ˈö bɔmɛn Zan ˈˈɲan ˈgü ˗yö ˗da, ˗yö ˗kpan «mɛ kpö ˗ziisü» ˈö ˗kë Klito ˗bha ˗tuëë ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka bhë, ˗a ˗bha. ˗Wa ˗pö Zan ˗dhɛ ꞊dhɛ «mɛn kpö ˗ziisü» ˈö ˈˈdhʋ̈, «ˈmɛ ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ꞊gban suu ˈdo ˈdo» ˗yö nu ˗an ˗ta wo ˗mü. (˗Dhɛ. 7:​9, 14) ꞊Ii, ˗wo ˗dho dha! w24.02 5-6 § 13-14.

ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊slɔɔ? Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗dhɛ Zoova ˗gɔ, ˈkwa ˗Zlan ˗Wo draanˈˈ, ˈkwa kpa ˗kɔlokota ˈö ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈˈdhiʋ̈sü ˗a ˈka ˗a ˗bha. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ‹˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kë ˗yö ˗nu› ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ. (Ga. 5:​22, 23) Mɛn ˈö ˗zotakɔ waa ˈˈtakɔ ˗së ˈdhö˗ ˗gɔ, ˈyö ˗Zlan ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ nu ˗a ˗dhɛ. Kwa ˗zotakɔ waa kwa ˈˈtakɔ ˗nu ˗wa kë ˈya˗, ˈyii ˗dho ö ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˈto kwa ˗ta ˗kplawo. (1 Tes. 4:​7, 8) ˈKwa˗ pö ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˗yö kë kwa ˗ta ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, kwa dua ˈyaa ˗mü ˈzü ˈkwa «˗ya ˗wʋ [ˈö ˗Zlan] ˗ya dɔ ö ˗wʋdhiʋ̈loomɛ [˗nu] ˈˈdhi bha˗ ˗san ˈka.» (1 Tes. 5:20) ‹˗Wʋ ˗nu› ˈö Biblö ˈˈɲan bhë ˈö ˗we ˗an ˈka ˈyö ˈwo ˗tɔ nɔɔn˗ ˗nu ˈö Zoova bɔ ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗ta ˈö ˗an pö kwa ˗dhɛ, ˈö ˈwo ˗gban ˗a ˗bha ˗dhɛkpaɔyi ˈö ˗ya yö kwa ˈka ꞊klöö˗ bhë, ˗a ˗bha. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗dhɛkpaɔyi ɛɛnˈˈ Aamagedɔn ˗gblü ˈti ˗dho nu kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü. ˗Kwaa ˗zɔn ꞊ʒiaan ꞊dhɛ ˗a ˗wɔn ˗yö kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈwɔn ˗së waa ‹ˈˈtakɔ ˗së ˈö pö ˈyaa˗ ˗bha› ˗an kë ˗sü ˈka.—2 Piɛ. 3:​11, 12. w23.06 12 § 13; 13 §14.

Mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ya ˗wo kwa ˗bha parɛ ˗ta kwa ˈtii ˈka, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˗Kwa ˈto mü ˈkwa kwa ˈˈɲan bho ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈKwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü kö kwa ˗zo ˗yö ˈto kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˈˈpiʋ̈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˈkwa˗ ˈsü ꞊dhɛ kwa ˗bha pë ˗wɔngbɩɩsü ꞊dede ˈdhö. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ pë ˈˈbin ˈbha ˗nu ˈwaa mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˈka, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔnyaakësü ˗dhɔ ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha? ˈYö sü ꞊dhɛ ˈkwaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈˈɲangüyaa kë ˗sü ˗dhɔ ˈˈtɩtɩ ˗de ˗yö ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈. (Mat. 5:​28, 29) Mɛn zii do ˈwo˗ ˗dhɛ Davi ˈö Tailandö ˗ya ˗pö: «ˈMan ˗püö pë ˈˈbin ˈbha ˗nu ˈö ˈwaa mɛn ˈkpee˗ ˗zɔn ˗an ˗ta, a n ˗de dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈa˗ pö: ‹ˈMan ˗an ˗ga, ˗yö ˗dho kë Zoova ˗dhɛ ˗së ˗ee?› Dhɛɛˈˈ ˈö bhë ˗yö n ˗takun ˈa ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊kpɔɔdhɛ ˈka.» Zoova ˗shiödhɛwɔn ˗nu kë ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗ya kwa kë, ˗yö ˗dho kwa ˗blü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha. ˗Suʋ̈ ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˈnën ˗tɔ «꞊kpɔɔdhɛ züdɔdhɛ.» w23.06 23 § 12-13.

Kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗kë kwa ˗bha ˈkɔ ‹꞊duudhɛ› ˈka. Zoova ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, kwaa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈkwa ˈto ö ˗dhɔkësü ˗bha kwa ˈkwëë˗, ˈyö dho kwa ˗takpa. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ꞊dɛɛ, ˗kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˈto, kö ˗an ˗dhɔ ˗yö kwa kë ꞊dedewo, ˈyo ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗bha dhasü ˗yö ˗gban ˗a ˗bha. «Zoova ˗bha ˗dhɛkpaɔyi ˈkpii˗» ˗dho kë ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈka mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˈka. (Soph. 1:​14, 15) Saanˈˈ ˗dho wɔ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗ta ˈpö. ˈˈKɛɛ ˈkwa kwa ˗de baaˈˈ ꞊dɛɛ, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗dho kë ˗saa, ˈkwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗takun. ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ suu ˈˈoo ˗su ˈö dho nu kwa ˗ta, kwa ˗dho ˗a bun zuʋ̈saadhɛ ˈka. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo saanˈˈ ˗ni ˈgü, ˗an ˗wëë ˗dho kwa kë ˈö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ ˗kë ˈkwa ˗an ˗takun. ˗An ˗dhɔ ˗ya kwa kë ꞊dɛɛ, kwa ˗dho ˗dhɔ ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ˈpö ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, Zoova ˗dho kwa gba ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ˈka ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ gbɛ˗ ˈyii ˗dho kë mü ˈzü, ˗a ˈgü. Kwa ˗zo ˗dho bhɔ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˈˈpɛpɛ ˈka mü.—Is. 65:17. w23.07 7 § 16-17.

˗Ya kë ꞊shiöŋ Biblö ˗yö ˗klu ˗Zlan ˗bha -mɛn ˗nu ˗zɔn ˈgügbɩɩmɛn ˗nu ˈka. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈbha ˈö˗ ˈgü ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyaa ö ˗de yö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka ꞊dhɛ ˈgügbɩɩmɛn ˈdhö. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗dhɛ ˈbha ˗nu ˈgü, Davi ˗kun ö ˗de yö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈö˗ ˈgü ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dhɛ «˗tɔn ˗dhö,» ˗a ˈdhö. ˈˈKɛɛ ˗dhɛ ˈbha ˗nu ˈgü ˈzü, ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈö ꞊faan ˗yaa ˈgü, «ˈö ˈˈsuʋ̈ ˈdhö˗ ˈgü» ˗a ˈdhö. (Ps. 30:7) ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗yö Sansɔn ˗gba ꞊faan ˈkpii˗ ˈka ˈpö. ˈˈKɛɛ Sansɔn ˗yö ˗kun ˗a ˈwɔn dɔ ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˗Zlan ˈti ö gba ꞊faan ˈka, «ö ˗dho kë ˈˈtëëtë ˈö ˗kë ꞊dhɛ gɔɔn˗ ˗nu ˈwo ˗to ˗an ˈdhö.» (Juges 14:​5, 6; 16:17) Zoova dosɛnŋ ˈnën ꞊faan nu ˗a ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha, ˗an ˗dhɛ. Bɔmɛn Pɔdhö ˗de ˈpö ˗ya ˗yö ꞊dhɛ ö ˗bhawɔn ˗yö ꞊faan ˈö go Zoova ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗bha. (2 Ko. 12:​9, 10) ˈYö sü ꞊dhɛ ˈˈyua ˗kun Pɔdhö ˗bha. (Ga. 4:​13, 14) ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗kë ˗a ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. (Wlɔ. 7:​18, 19) ˗Ya kë ꞊shiöŋ ˈˈsuʋ̈ ˗ya ˗kë pë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo kë ˗a ˈka, ˗an ˗wɔn ˈgü. (2 Ko. 1:​8, 9) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Pɔdhö ˗kun ˈˈtëëtë, ˗a ˈgü ˗kun ˈˈgbɩɩ˗. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Zoova ˗ya ˗gba ꞊faan ˈö˗ ˗bhawɔn kun ˗a ˗bha ˗a ˈka ˈö˗ ˈgü ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. w23.10 12 § 1-2.

ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗ya kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˈyaa ˈdhö, kwa ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ Zoova yöö ꞊dede ˈnën kwa ꞊ɲɔɔn ö ˗bha. (Zan 6:44) ˗Yö kwa ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗yö ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa ꞊dede kwa ˗ta, ˈö ˈpë kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˈö˗ dɔ. (1 Sam. 16:7; 2 Chron. 6:30) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ꞊yaa˗ pö kwa ꞊bhlëë ˗yö ꞊va, ˗kwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. (1 Zn. 3:​19, 20) ˈˈSanni ˈkwa gagade draanˈˈ, mɛn ˈbha ˗nu ˈwo kwa kpö ˈgü ˗wo ˈwɔn ˗nu ˗kë, ˈwo˗ pö wo ˗de ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˗mü wo ˈka. (1 Piɛ. 4:3) Kletiɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗ʒiaanwo ˗wo ˈkozë wo ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˈka. Kwa ˗de ˈpö ꞊wɛ, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kwa ˗zë za ˈka ˗ee? ˗Ya kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈, kö ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˗klu Zoova ˗bha ˗mɛn ˗nu ˗wo ˗bɔ ˈwɔn suu do ˈö bhë ˗a ˈgü, ˗dho kwa ˗zogban. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈdhɛ bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ö ˗zota ö ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˈgü, ˗yö ˗kë ö ˗de ˈgü ˈya˗. (Wlɔ. 7:24) Pɔdhö ˗yö ˗go ö ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü ˈö bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗yö ö ˗de ˗yö ꞊dhɛ «bɔmɛn ˗nu tɔɔ ˈdhö,» ˈö ö ˗de yö ˈzü ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛ ˗nu [ˈö Klito ˗yö ˗an] dha ˗a «mɛ ˗blɛɛsü» ˈdhö.—1 Ko. 15:​9, NTBL; 1 Tim. 1:15. w24.03 27 § 5-6.

˗Gleŋ do ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü ˗gbludë Ʒoasö ˗bha ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta ˗sü ˈgü ˈyö ˗tɔ kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈwo dho kwa ˗blü ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha, ˗an ˈka. Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˈnën ˈkwa dho ꞊nënŋ ˗an ˗bha. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun dosɛnŋ mɛn ˗nu ˈö kwaa˗ ˗nu kwa ˗kwɛ ˈdhö do ˗an ˈka. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ꞊dhɛ Ʒoadö ˗yö ˗bhɔ ö ˈˈtɔŋdë Ʒoasö ˗gɔ ꞊gblɛɛn. ˈKa˗ pö ˈka ˈˈtɔŋdhɛ ˈkun mɛn ˗nu ˈka, ˗ka ka ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ ˈka˗ pö: «˗Wo ˗dho n ˗takun kö n ˗man ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗yö ˗gban ˗ee? ˗Wo ˗dho n ꞊faanmën kö ˈa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗ee? ˗Wo Zoova waa ö ˗bha gagade ˗wɔn ˗blɛɛ ˗ee? ˗Wo ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗sü ꞊dhɛ pë ꞊bhlëësü ˗nu ˈdhö ˗ee? ˈPë ˈa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈa˗ man ˈnën ˈwo˗ pö n ˗dhɛ, ɛɛnˈˈ ˈman ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta ˗wo n ˗dɔɔ ˗ee?» (Prov. 27:​5, 6, 17) Gagade ˈka, ꞊ya kë ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔ ˈyaa ka ˈˈtɔŋdhɛ kë, kö ka ˗bhawɔn ˈyaa ˗an ˗bha. ˈˈKɛɛ kö ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë, ˗wo ˗dho ka ˗takun ˗kplawo.—Prov. 13:20. w23.09 9-10 § 6-7.

Glɛkö ˗nu ˗bha ˈsëëdhɛ ˈˈɲanga ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ Alüfa ˈö˗ ˗totaabhasü ˗kë Omega ˈka. ˗A pö ˈö Zoova ˗ya wo ꞊dhɛ yö ˈnën ˗tɔ «Alüfa waa Omega» bhë, ˗ya ˗pö ˈˈdhʋ̈ kö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈya ˈwɔn ˈbha züdɔ, ö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö ˈö˗ ˈˈdhiʋ̈ta. ˈDhɛ Zoova ˗yö ö bo Adan waa Ɛvö ˗an ˗da ˗sü ˈka,˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: ‹ˈKpɔ ˗sü ˗yö dhi ka ˗gɔ kö ˈka pa. ˗Ka ˈˈkpʋngtaadhɛ bho, ˗kaa ˗yë kë, ka ˗kɔ ˗yö ziö [ . . . ] ˗gɔ.» (ˈWun. 1:28) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö bhë ˗a ˈka, ˗yö ˗kun ꞊dhɛ pë ˈö Zoova ˗ya pö «Alüfa» ˗a ˈdhö. Yi do ˈka, Adan waa Ɛvö ˗an suugünën ˗nu ˗wo ˗dho ˈwɔnman ˗Zlan ˗ta ˈwo ˈˈsɛtadhɛ pa, ˈwo˗ ˗kë ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˈka. ˈˈTʋ̈ŋ ˈö ˈˈdhʋ̈ -a ˈka, Zoova ˗dho ˗a pö «Omega.» ˈDhɛ Zoova ˗yö ö bo «ˈˈsɛ waa˗ dhang˗, waa˗ ˗nu ˈgü ˗pë ꞊gban» ˗da ˗sü ˈka, ˗yö pë ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗zopiʋ̈wɔn ˗dho yökodhiʋ̈ ˗a ˗pö. ˗Ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗zopiʋ̈wɔn ˈö ˗gban ˈˈsɛ waa mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ˗yö ˗dho kë ꞊dedewo ˗dhɛkpaɔyi ˈˈsɔɔplɛ ˗bha ˗naan ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü.—ˈWun. 2:​1-3. w23.11 5 § 13-14.

ˈˈSu ˗yiishiö ˈnën ˈwo dho ˗a kë ˈˈtasü ˗sü ˈgü kö ˗wo ˈgo Babidhɔnö ˗wo ˈdho Izraɛdhö. ˈYaa kun ˈˈta ˈˈplëëplë ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ˗ya ˈˈplüün ˗bho ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö yö ˗an ˗gɔ ʒiaan˗ ˈˈta ˈö bhë ˗a ˈsü ˗sü ˈgü, ö ˗dho ˗a bho ˗an ˈwëëdhö. Zuifö ˗nu ˈwo kun ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwa wo ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈwa ˈdho Izraɛdhö, wo ˗dho ˈdhuëë˗ ꞊va ꞊slɔɔ˗. ˈDhuëë˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗së ꞊dede ˈnën ˗tɔ ˗Zlan ˗dhɔkësü. Zoova ˗dhɔkëgükɔ ˈˈwɛɛ ˈbha ˈyaa kun Babidhɔnö. ˈˈSaabhotapë ɛɛnˈˈ ˈˈsaabhomɛn ˈbha ˈö ˗dho kë mü ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö Moizö ˗ya ˗bɛn zë ˈö˗ pö ˗a ˈka˗ ˈdhö, ˈyaa kun ˗dhö. Mɛn ꞊vadhɛ ˈwo kun ˈˈsɛ ˈö bhë ˗a ˈgü, ꞊sua ˗zlan ˗nu ˈnën ˈwo ˗an ˗dhɔkë, ˈwaa Zoova ɛɛnˈˈ ˗a ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo kun ˈmü ˈwaa kun ꞊va. ˗A ˗wɔn ˈgü, Zuifö ˗nu ˈˈgblü ꞊va ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo ˈdho ˈzozodhö wo ˗gɔ ˈˈsɛ ˈgü, kö ˈwo Zoova ˗dhɔkë ˗së ˈka. w23.05 14-15 § 3-4.

Kwa ˗bhawɔn ˗yö ˈpö ˗Zlan ˗bha ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗bha kö ˈkwa kë ꞊dhɛ «ˈmɛ ˈwo ˗dhɛpuudhɛ ˈgü ˗an ˈdhö.» ˈMën ˗kë? ˈYö sü ꞊dhɛ ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü, ˗kɔ ˗bho ˈˈɲangüyaa ˈgü ˗sü ˈyaa ˈˈplëëplë. (1 Tes. 4:​3-5, 7, 8) ˗Zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun kö ˈkwa ˈkozë ˈˈkpɔnŋtaamɛn ˗nu ˗zotakɔ ˈö ˈyaa ˗bɛ Zoova ˗bha ˗bha bhë, ˗a ˈka. ˗Zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈzü kö «këwun ˗së ꞊suuˈ˗ ˈsaadhö [waa] ˗ta kpengdhö ˗sü» ˗wo kë kwa ˗gɔ. (Efɛ. 5:​9, NTBL) ˈPë ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊slɔɔ ˗a do ˈnën ˗tɔ bhɛɛsü. Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Zoova ˗dho «ˈmɛ ˈwo ˈnii˗ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗gba ˗dhɛ ˗gɔ, ˗a ˗nu ˗dhɛ.» (Dhu. 11:13) ˈKwa Zoova ˈtɔ bhɔ kwa ˈko ꞊bhaa ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, kwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗slɔɔ ˈzü. (Efɛ. 5:​19, 20) ˗Zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗dho kwa ˗takun kö ˗tosɛta ˈö ˗Zlan ˗dhɛ ˗së ˈkwa˗ kë. w24.03 23-24 § 13-15.

˗Kwa ˗bhawɔn ˗yö kwa zuʋˈˈ ˗kë ˗saa ˗sü ˗bha ˗ee? ꞊Ya ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˈˈdhʋ̈ ˗kwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ. Zuʋ̈saadhɛ ˗yö ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kë ˗yö do ˈka. (Ga. 5:​22, 23) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗dhɛ Zoova ˗gɔ kö ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa. ˈWɔn ˗nu ˈwo dho kwa ˗bha zuʋ̈saadhɛ ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˗wa nu kwa ˗ta, ˗kwa ˗zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ‹˗dhɛ ˗kplawo› Zoova ˗gɔ kö ˗yö kwa ˗takun. (Dhu. 11:13) ˗Kwaa pö Zoova ˗dhɛ ˈzü ˗yö kwa ˗takun kö kwa ˈwɔn yö ˗kɔ ˗yö kë ꞊dhɛ ˗a ˗bha ˈdhö. ˈKwa kwa bo bhɛɛsü ˈka, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka. Kwa zuʋ̈saadhɛ ˗dhɛ ˗ni ˈgü Zoova ˗gɔ ˗kplawo, kwa kwa ˈgü dɔ ˗ni ˈgü ˈˈgbɩɩ˗, Zoova ˗dho kwa ˗takun kö ˈˈklʋʋsë ˈö bhë ˗yö ˗da kwa zuʋ̈ˈˈ ˈgü ꞊dedewo. ˗Yö kwa ˗takun ˈzü ˈö ˈkwa kwa ˗zota ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˈwo Biblö ˗an ˈgü. Mɛn ˗nu ˈwo wo zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˗a ˈwɔnzuan ꞊va ˗wo Biblö ˈgü. ˈKwa kwa ˗zota ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˈgü, ˗kɔ ˈö ˈkwa dho zuʋ̈saadhɛ ˗zɔn ˗a ˈka kwa ˗dho ˗a dɔ. w23.08 22˗23 § 10-11.

Yesu ˗yö bɔmɛn Piɛdhö ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ˗dho ˗a ˗takun. ˈDhɛ go ga ˈgü, ˗yö ˗dhidha ˗kë Piɛdhö waa bɔmɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈, ˈö ˈyuö˗ kun ˗an ˗bha ˈka. (Zan 21:​4-6) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗dhidha ˈö bhë ˗yö Piɛdhö ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan bhɔ. ˗A ˈbha ˗ya kë kö Piɛdhö ˗zo ˗bo ˗a pö ˈö Yesu ˗ya wo ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ‹ˈpë ˈö ˈka dho˗ ꞊mɔɔ ˗blɛɛsü yö ˗mü [˗Zlan] ˗bha ˗gblüdëdhɛ› ˈka bhë, ˗a ˈka. (Mat. 6:33) ˗Wo ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö Piɛdhö ˗takun ˈö ˗zlanwopösü ˗wɔn bɔ ˈˈdhiʋ̈ ö ˗bha ˗tosɛta ˈgü, ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˈˈyiblükësü ˗ta. ˗Kwɛ 33 K.Y., Pantekɔtö yi ˈka, Piɛdhö ˗yö ˗zlanwopö ˗zogbandhe ˈka ˈö mɛn ˈˈgblü ꞊va ˗takun ˈwo ˗wɩ nɔɔn˗ ˗së ˗bha. (Këw. 2:​14, 37-41) ꞊Taabha, ˗yö Samadhimɛn ˗nu waa mɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zuifö ˈka ˗an ˗takun ˈwo ˗wɩ Yesu ˗bha. (Këw. 8:​14-17; 10:​44-48) Zoova ˗yö ˗bɔ Piɛdhö ˗ta ꞊dedewo ˈö mɛn suu ˈˈpɛpɛ ˗takun kö ˗wo ö ˗dhɔkë. w23.09 20 § 1; 23 § 11.

Kö Babidhɔnömɛn ˗nu ˗wa Zedhizadhɛmö ˗dhɛ ˈgü shiʋ̈ˈˈ ˗a ˗kwɛ ˗ya kë ꞊plɛ, Babidhɔnö ˗gblüdë Nabukodonozɔ ˗yö ˈˈɲɛɛn ˈˈsuʋ̈sü do ˗bho ˈö ˗kpan pë ˈˈbin ˈkpii˗ ˗bha. ˗Ya ˗pö ö ˗bha ˈwɔndɔmɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈö dho ˈo yö ˗a ˈka Daniɛdhö ˗bha ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwii ö ˗bha ˈˈɲɛɛn ˗wɔn blɛɛˈˈ kö ˗wa ˈklɔɔ˗ pö, ö ˗dho ˗an zë. (Dan. 2:​3-5) Daniɛdhö dua ˗mü kö ˗yö ˈwɔn ˗nu kë ˈˈvaandhö, ˈyaa˗ ˈka mɛn ꞊va ˗dho ga. ˗A ˗wɔn ˈgü, «˗ya ˗pö ˗gblüdë ˗dhɛ ˗yö ˈˈtʋ̈ŋ nu ö ˗dhɛ kö ˈö˗ ˗bha ˈˈɲɛɛn ˈklɔɔ˗ pö.» (Dan. 2:16) ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ Daniɛdhö ˗bhawɔn ˗kun ˈgüdɔgbɩɩsü waa ˗zoyödhe ˗an ˗bha. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Biblö ˈyii˗ pö ꞊dhɛ Daniɛdhö ˗ya ˈˈɲɛɛn ˗nu ˈklɔɔ˗ pö ˈˈdhiʋ̈ ˗be. ˈˈKɛɛ Daniɛdhö ˗ya ˗pö ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ «˗wo bhɛɛˈˈ ˗Zlan ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ kö ˗yö wo ˗wëëzë, ˗yö ˗binwɔn ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a pö wo ˗dhɛ.» (Dan. 2:18) Zoova ˗yö ˗an ˗bha bhɛɛwo ˗daakë ˈö Daniɛdhö ˗takun kö ˗yö Nabukodonozɔ ˗bha ˈˈɲɛɛn ˈklɔɔ˗ pö. ˗Yö Daniɛdhö waa ö ˈˈtɛɛbɔ ˗nu ˗an ˗dha. w23.08 3 § 4.

ˈWɔn ˗së ˗nu ˈwo go zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˗sü ˈgü, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. Zuʋ̈saadhɛ ˗yö mɛn zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ˈö mɛn dɔ ˈö ˈˈdhi ˈˈtüün. ˗A kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗yö mɛn ˗gɔ ˈgü ˗dhɛ ˗kë ˗së ˈö ˗mɛn ˗kë ö ˈflëëgü. ˈKwa kwa zuʋ̈ˈˈ kë ˗saa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˗mlɛɛn ˈö kwaa˗ ˗nu kwa ꞊zinŋgü ˗yö ˗yɔ ˈö kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˗kɔ ˗kë ˈwɔn do ˗bha. Mɛn ˈbha ˗ya kwa woo mɛɛnˈˈ, ˈwɔn ˈyii ˗shiö kwa ˗dhɛ ˈˈvaandhö ˗a ˈwɔn ˗nu ˈti ˗dho ˗dadhiʋ̈. (Ps. 37:8 ˗ztw; Prov. 14:29) ˈWɔn ˗së ꞊dede ˈö mü ˈyö ˗tɔ kwa ˈto ˗ni ˈgü kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ꞊ɲɔɔn ˗ni ˈgü ˗a ˗bha. Zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˗sü ˈö bhë ˈˈklʋʋsë ꞊dede ˈö mɛn ˈˈpɛpɛ ˗wa ꞊trɔɔn ꞊slɔɔ yö ˗mü. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ö zuʋ̈ˈˈ ˗kë ˗saa ˗sü ˈyaa kë ˈˈplëëplë kwa ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈˈklʋʋsë ˈö bhë ˈkwa˗ draanˈˈ. Kwa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ꞊dɛɛ ˈˈdhiʋ̈ ˈˈgan ˗ni ˈgü zuʋ̈saadhɛ ˈka, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ «mɛn ˗nu ˈwo ˗suʋ̈ Zoova ˗gɔ, ˈwo wo ˈˈɲan to ˗a ˗bha ˗dhɔ ꞊dede ˗gɔ, ˗a ˗zo ˗yö ˗an ˈˈpiʋ̈.» (Ps. 33:18) ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa ˗kplawo. w23.08 22 § 7; 25 § 16-17.

Zakö ˗ya ˗pö ˈzü ꞊dhɛ mɛn ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ zoyödhe ˗yö ö ˗gɔ, ˈˈkɛɛ kö ˗a këwɔn ˗nu ˈwaa ˗bɛ ˗a ˗bha. (Zak. 2:​1-5, 9) Zakö ˗yö ˗wɩ mɛn ˈö ˗kpan ö ꞊dhegblüdhe ɛɛnˈˈ gɔɔn˗ ˈö sɔ ɛɛnˈˈ ˗bhöpë ˈyaa ˗gɔ ˗a ˗bha ˈö ˈti˗ ˗takun, ˗a ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a ˗mɛn ˗ya ˗pö ˗zoyödhe ˗yö ö ˗gɔ, ˗a këwɔn ˗nu ˈwaa˗ ˗zɔn. (Zak. 2:​14-16) Zakö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Dhaabö ˗yö ö ˗bha ˗zoyödhe ˗zɔn ö këwɔn ˗nu ˈgü. (Zak. 2:​25, 26) ˈWɔn ˈö ˗gban Zoova ˗bha, ˗ya ˗man ˈö˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗takun ˗ni ˈgü. (Jos. 2:​9-11) Dhaabö ˗ya ˗zɔn ˈö këwɔn ˗nu ˈgü ꞊dhɛ ˗zoyödhe ˗yö ö ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, Izraɛdhömi ꞊plɛ ˈwo nu ˗dhɛ ˗ga ˗yö ˗an ˗dha. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˈyaa kun Izraɛdhö ˈnëndhe ˈka, dhebɔ ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii kun ˗a ˗bha bhë ˗yö ˗kë mɛn kpɛnŋdhö ˈka ꞊dhɛ Ablaamö ˈdhö. Dhaabö ˗bha ˈwɔnzuan ˗yö ˗kɔ ˈkwa dho kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗zɔn ˗a ˈka kwa këwɔn ˗nu ˈgü, ˗a ˗gleŋ ˗da kwa ˗bha. w23.12 5 § 12-13.

Kletiɛn ˗nu, kwa ˗bha Biblö draansü ˈˈdhiʋ̈ ˈyaa ˈto dosɛnŋ pë ˈkwa˗ ˗draan ˗a ˗zudɔdhɛ ˈgü ˗a ˗ta. ˗Zuu ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa «[˗Zlan] ˗zʋ ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn ꞊gban dɔ ˈkpakpadhö.» (1 Ko. 2:​9, 10) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ zudɔ Biblö ꞊draan ˈö ˗de ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈö dho kwa ˈˈɲɔɔn Zoova ˗bha,˗a ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ˗dhɔ ˗zɔn ˗a ˈka ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗kun ꞊kwɛŋzü ˗an ˗dhɛ, ˈö˗ ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ kwa ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˈpö bhë kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗draan. ˗Ya ˈgo mü, ˗kɔ ˈö ö ˗dhɔkë ˗kɔ ˗zɔn ˗a ˈka Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊kwɛŋzü waa ˗kɔ ˈö˗ ˈka kletiɛn ˗nu ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ꞊dɛɛ bhë kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗an ꞊draan. Ɛɛnˈˈ ˗a ˈbha ˗ya kë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈwɔn ˗nu ˈö Biblö ˗yö ˗an to ˈˈdhiʋ̈ ˈö ˗an ꞊blɛɛ ˈwo ˗gban Yesu ˗bha ˗tosɛta waa ˗zlanwopösü ˈö ˈˈkpɔnŋ ꞊taa ˗ta yö ˗an ˗bha bhë, ˗kɔ ˈwo yö ˗a ˈka ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˈkwa ˗an ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈkwa ˗kpan ˗a ꞊va ˈbha ˗bha Index des publications des Témoins de Jéhovah ɛɛnˈˈ Guide de recherche pour les Témoins de Jéhovah gü. ˈKwa ˈwɔn ˗gɔ ˗nu ˈwo bhë ˗an draanˈˈ, kwa ˗dho zuʋ̈gblüdhi ꞊dede ꞊slɔɔ. ˈKwa Biblö ˈˈpiʋ̈ ˈpɔn ˗së ˈka, ˗yö ˗dho kwa ˗bha ˗zoyödhe ˗gɛn ˗gban ˈö ˈkwa «˗Zlan ˗dɔ.»—Prov. 2:​4, 5. w23.10 18-19 § 3-5.

Bɔmɛn Piɛdhö ˗wo ˈö ˗kë «ka ˗kɔ ˗ya ˈkun» ˈka bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ pë ˈbha ˗ta ˗kë «ˈˈgbɛɛsü.» ˗A ˈˈpian ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˗yö ˗wɩ pë ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo kwa ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha, ˗a ˈka. ˗Dhɔ ꞊dede ˗yö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn yaa ˗nu ˗takpa. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zɔn sɔ ˈˈpɛn ˈö mɛn ˗ya ˗pʋ ö ˗kɔ ꞊plɛ ˈka kö ˈö «ˈwɔn yaa ˈgbɛ ꞊dede ˗ta ˗kpa» ˗a ˈka bhë, ˗a ˈka. Pë «˗takpasü» ˈnën ˗tɔ mɛn ˗bhawɔn ˈto ˗sü. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö sɔ ˈˈpɛn ꞊mɔɔn ˗bha kö ˗yö pë ˈbha ˈö ˗dhii ˈdhö˗ ˗bha ˗a ˗bin ˗a ˈka bhë ˗a dhö, ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö kö ˗yö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔnyaakëdhii waa ˗an ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗bin. Mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü bhë ˗a dua ˗mü kö ˗yö kë ˈˈgbɩɩ˗, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwɔn ˗ya zë kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗gɔ ˈkwa ˗an ˗bhawɔn ˈto, ˈkö ˗kë ˗ʒiaanwo ꞊dhɛ ˗yö kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. (Kodh. 3:13) ˈKwa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bhawɔn ˈto kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈö ˈkwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kë Zoova ˗dhɛ ˗së. w23.11 11-12 § 13-15.

ˈDhɛ ˗gblüdë Ʒoziasö ˗kwɛ ˗kë 26, ˗yö ˗ya ˗Zlan ˗dhɔkëgükɔ baaˈˈ ˗sü ˗bha. ˈDhɛ yö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈwo˗ kë ˗ni ˈgü, ˗wo ˗kpan «ˈTɔŋ˗ ˈö Zoova ˗yö bɔ Moizö ˗ta ˈö˗ nu ˗a ˈsëëdhɛ ˗be» ˗bha. ˈDhɛ ˈwo˗ ˗wo pö ˗gblüdë ˗dhɛ, ˗yö ˗to mü ˈö ˈwɔn ˗nu bho ˈˈgblʋʋ kö ˗wo ˗bɛ ˗wo ˗nu ˈwo ˈsëëdhɛ ˗be ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgü, ˗an ˗bha. (2 Chron. 34:​14, 19-21) ˈKa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka Biblö ˗wo pö zoodhö zoodhö ˗ee? ˗A ˈbha ˗ya kë kö ka˗ kë ˗ni ˈgü. ˗Yö ka ˗dhɛ ˗së ˗ee? ˈMën ˈka˗ ˗kë kö Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo dho ka ˗takun ˗wo ˈto ka ˈˈɲaan? ˈDhɛ Ʒoziasö ˗kwɛ ˗yö ˗kë 39, ˗yö ˗da ˈwɔn yaa ˈbha ˈö˗ ˗gɔ ˗yö to ˗a ˈgü ˗a ˗ʒian ˗ta. ˗Yö ö ˗zoyö ö -de ˗dhɛ ˈö ˈyii ö ꞊kwaa Zoova ˗zü kö ˗yö ˈˈdhiʋ̈sü ö ˈka. (2 Chron. 35:​20-25) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da kwa ˗bha? ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗kë zii ɛɛnˈˈ ˈkwa Biblö draanˈˈ pinŋdhö, kwa dua ˗mü kö ˈkwa Zoova mɛɛnˈˈ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗kwa bhɛɛˈˈ zoodhö zoodhö, ˈkwa Biblö ˗wo pö. ˗Ya ˈgo mü, ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ kletiɛn ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˗gɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˈti ˗dho ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗nu kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi.—Zak. 1:25. w23.09 12 § 15-16.

Dhebɔ ˗nu ꞊vadhɛ ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈwo˗ gba, Biblö ˗yö ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. Dhebɔ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ‹˗wo wo zuëˈˈ ˗kun wo ˗bha. ˗Wo ˗kë ˈmɛ ˈwo ꞊mɔɔ˗ ˗bha ˈwo ˈdhang bho˗ ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˈwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ suu ˈgü ˗an ˈka.› (1 Tim. 3:11) ˗Ya ˈgo mü ˈzü, kwa ꞊dhegblü wlüünën dhe ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔnzuan sü kletiɛn dhebɔ ˗nu ˈö ˗wa ˗kian ˗an ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü. Wlüünën dhe ˗nu, ˗ka ka ˗zota kwa ꞊dhegblüdhe ˗nu ˈö ˈka ˗an dɔ ˈwo ˈwɔnzuan ˗së ˈka, ˈka˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈka˗ kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö, ˗an ˈgü. ˗Ka ka ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈgü kö ˗kɔ ˈö ˈka dho ˈto˗ ˈka ˗an pinŋ˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka ka ˗zota ˗a ˈgü. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë kletiɛn ˗kiansü ˗nu ˈka, kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗desütɩtɩsü ˗bha. Dhebɔ ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ, ˗mlɛɛn ˗së ˗yö ˗kë waa Zoova ˗an ꞊zinŋgü ˈö ˗kë ˈpö waa mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗an ꞊zinŋgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ dhebɔ ˈö Zoova ˗dhɔ ˗ya ˗kë ˗yö ö ˗de ˗sü ˈˈtɩtɩ ˈö ö ˗gɔ dho mɛn ˗nu ˈö ˗a Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü bhë ˗an ˗ya, ˗an ˗dhɛ ˈˈshia˗. (1 Ko. 11:3) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö bhë ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈto ˗an ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗de ˗bha ˈkɔdhi waa ˗zlanwokɔdhi ˈgü. w23.12 18-19 § 3-5.

Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö dhegɔndë ˗bha dhebɔ ˗dhɔ ˗ya kë, ˗ya ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan bhɔ, ˗ya ˗takun ˗yö ꞊ɲɔɔn ö ˈˈsuee. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈwɔnbhokoodɔsü, dhebɔ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü, ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka ˗sü ˗nu ˈdhö bhë, ˗wo ˗dho ka ˗takun ka ˗bha ˈkosüsü ˈgü. ˈKa dhe ˈsü ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈka ˈnën kpɔ, ˈka ˗kë ˈnëndë ˈka. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˗nu ˈö ˈka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an ˈsü Zoova ˗bha ˈwo ˗gban ˗kë ˈnëndë ˈka ˗sü ˗bha? (Efɛ. 6:4) Zoova ˗ya ˗pö mɛn ˗nu ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ꞊dhɛ ö Gbö Yesu ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë, ˈö˗ këwɔn ˈdhö ˗së. (Mat. 3:17) ˈBha kë ˈnën ˗nu dë ˈka, ˗bhö pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈü˗ pö ˗an ˗dhɛ zoodhö zoodhö ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ü ˗kë. ˗An ˈˈnuɛ bho ˗kplawo ˈwɔn ˗së ˗nu ˈwo ˗an ˗kë ˗an ˗wɔn ˈgü. ˈNëndë ˗nu ˈwo to Zoova ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ bhë, ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˈwo ˗kë kletiɛn ˗kiansü ˗nu ˈka. Ka ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ka ˗de baaˈˈ yö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a kë ˗sü ˗bha ˗zokë ka ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu waa ˗zlanwokɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˈka ˗dhɔ ˈgü. ˗Ya ˈgo mü, ˗kaa pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗an ˗dhɔ ˗yö ka ˗kë ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ka ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.—Zan 15:9. w23.12 28-29 § 17-18.

ˈKö ˗kë ꞊dhɛ kwa ˗klu Zoova ˗bha, ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ waa ˈˈyua ˗nu ˗wo ˗nu kwa ˗ta ˈpö ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo to ˗an ˈdhö. Mɛn ˗nu ˈö ˗Zlan gbamɛn ˗nu ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha -ʒianwo ˈwo ˗gban kwa ˗gɔ ɛɛnˈˈ ˈwo kwa ˈˈklʋʋbhɔ. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˈyaa kwa ˗takpa ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈpɛpɛ ˈka ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗gɔ, ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ö ˗dho kwa ˗takun. (Is. 41:10) ˗A ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗dhi ˗kpalwo, ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta ˈö ˈkwa to ˗klu ˗sü ˈka ˗a ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈgü. Zoova ˗ya ˗pö pë ˈö Biblö ˗ya ˗dhɛ «zuʋ̈waannusü ˈö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈» bhë, ö ˗dho ˗a nu kwa ˗dhɛ. (Fdh. 4:​6, 7) Zuʋ̈waannusü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈnën ˗tɔ zuʋ̈saadhɛ ˈö mɛn ˗ya ꞊slɔɔ ˗a ˗bha ˗kë Zoova ˈˈtɔŋdë ˈka ˗sü ˗wɔn ˈgü. ˗Yö «˗ziö mɛbhɩɩdhe ˗zʋgɔngüwɔn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˗ta.» ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈ kö ˗yö ˗ʒiö pë ˗së ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü, ˗an ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈkwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ ꞊dedewo ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˗kë ˗saa ˈyö ˗sü ꞊dhɛ Zoova ˗ya kwa gba «zuʋ̈waannusü ˈö go ˗Zlan ˈˈpiʋ̈» ˗a ˈka. w24.01 20 § 2; 21 § 4.

Mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˗wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo˗ ˈtɔ bhɔ wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka. ˗Gblüdë Davi ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈö bhë, Zoova yöö ꞊dede ˗a ˗sü ꞊va ˗sü ˗mü. ˈKwa Zoova ˈtɔ man, kwa ˗zo ˗yö ˗da mɛn ˈö˗ ˈka ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗Ya ˈgo mü, kwa ˗zoyö ˗da ˈpö ˗a ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu waa˗ këwɔn ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˈˈpiʋ̈. Davi ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö ö Dë ˈtɔ kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, ˈö˗ ˈsü ꞊va. ˗Yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗dhü ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗yö Zoova ˈtɔ bhɔ ɛɛnˈˈ ˈö˗ ˈtɔ bhɔ ö «zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka.» ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈyö Dhevi ˗bha ˈnën ˗nu ˗wo ˈˈdhiʋ̈sü Zoova ˈtɔ bhɔ ˗sü ˈka. ˗Wo wo ˗de ˗sü ˈˈtɩtɩ ˈwo˗ yö ꞊dhɛ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha toŋtoŋdhö kö ˈtɔbhɔdhe ꞊dede ˈö Zoova ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈwo˗ nu ˗a ˗dhɛ. (Néh. 9:5) ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗an ˗bha wo ˗de ˗kë ˈˈtɩtɩ ˗sü kö ˈwo Zoova ˈtɔ bhɔ wo zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka bhë ˗ya zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi ꞊dedewo. w24.02 9 § 6.

ˈYa ˗dho kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö ˈkwa˗ ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈkun ˗a kë ˗sü ˈka, Zoova ˗dho kwa yö ˈya˗. (2 Ko. 8:12) ˗Kwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn ˗nu ˈwo zë kwa ˗gɔ ˗an ˈgü. Kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ pë ˈdhɛ ˈkwa˗ kë ˈsaadhö ˗a ˈka. Biblö ˗ya ˗pö: «˗Zlan bha pö ˈaa˗ ˗bha. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗zʋ ˈyii ˈdho bhɔ ˈwɔn ˗së ˗nu ˈka˗ ˗kë ˗a ˗dhɔ ˗bha,» ˗an ˈka. (Ebl. 6:10) ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ˈwɔn ˗nu ˈö ˈkwa ˗an kë ˗an ˈka. Pë ˗nu ˈö ˈkwa ˗an kë ˈsaadhö ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü: ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗mlɛɛn ˈö kwaa Zoova kwa ꞊zinŋgü ˈkwa˗ ˗gɛn ˗gban, ˈkwa ˗ya ˗a ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗sü ˗bha mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈzü ˈkwa bɔ ˈˈyi ꞊bhaa. ˈÖ ꞊ya kë ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö ˈkwa ˗an ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈˈdhiʋ̈ ˗be bhë, kwa ˗gɛn ˗ya ˈdho ˈˈdhiʋ̈ ˈkwa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha, kö kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ꞊dɛɛ ˗an ˈka. Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, kwa ˗kɔ ˗dho ˗mɔn ˈpë ˈkwa˗ ˗ya kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a kë ˗sü ˗bha. Pë ˈö kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˈkwa˗ kë ˗ʒian mɛɛnˈˈ ˗kplawo, ˗kɔ ˈö Zoova ˈdhö kwa ˗takun ˗ni ˈgü ˗a ˈka, ˈö ˈdhuëë˗ ˈkpɔ ˗ni ˈgü ˗a ˈka kwa ˗bha ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗a ˈgü yi ꞊gban ˈka, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi. (2 Ko. 4:7) Kwa ˈgü ˈti ga, kwa ˗dho ˈdhuëë˗ ꞊va ꞊dede ꞊slɔɔ ˈzü.—Ga. 6:9. w23.05 31 § 16-18.

Zoova ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɔ ˗yö ö ˗kë ˈö ˗an ˈˈdhiaa ˈdhö ö ˈgü. Zoova ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Yesu ˈö bhë ö ˗bha ˈNën dhɔɔbhaasü ˈö˗ ˈˈdhiaa ˈdhö ö ˈgü yö ˗mü, ˗gɛnɲan ˈka ꞊plɛ Biblö ˈgü. (Mat. 3:17; 17:5) Ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö Zoova ˗ya pö ꞊dhɛ ka ˈˈdhiaa ˗yö ö ˈgü ˗ee? Zoova ˗wo ˈyaa ˈgo ˈdhaŋ˗ ˈgü kö ˗yö nu kwa ˈˈpiʋ̈ vɛɛdhö, ˗yö ˗bɔ Biblö ˗ta ˈö dhiaŋzë kwa ˗dhɛ. ˈKwa Yesu ˗wo ˗nu ˈwo Naɔn ˗së ˈsëëdhɛ ˈgü ˗an ˗pö, ˗yö ˗kë ꞊dhɛ Zoova ˗wo man ˗sü ˈdhö. Yesu ˗yö ˗bhɔ ö Dë ˗bha ˈkpakpadhö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˗a pö ˈö Yesu ˗ya wo ꞊dhɛ ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö ˗an ˗bha ˈˈkɛɛ ˈwo to ˗klu ˗sü ˈka ö ˗bha ˗an ˈˈdhiaa ˗yö ö ˈgü bhë, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zota ꞊dhɛ Zoova yöö ꞊dede ˈnën pö ˗an ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈. (Zan 15:​9, 15) ˈWɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗bha ˗nu kwa ˗ta ˗sü ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˈˈdhiaa ˈyaa Zoova ˈgü. Kwa ˗bɔ ˗an ˗ta ꞊ʒiaan ˈkwa˗ ˗zɔn Zoova ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈.—Zak. 1:12. w24.03 28 § 10-11.