˗Kwa ˗ya kwa ˈˈɲaan ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ

1-2. (1) ˈMën Yesu ˗ya pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ ˗wa kë? (2) ˈMën ˗kë ˈö Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wo ˗kan ˗a ˗bha? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

«ˈWƆN ˗së kë ˗sü ˗dhɔ ˗yö mɛn ˈgü, ˈˈkɛɛ ˗a kë ˗sü ꞊faan ˈnën ˈyaa kë ˗a ˗gɔ.» (Mat. 26:41) Biblö ˈˈɲan ˈö bhë ˗a ˈgü, Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈö kwa ˗bha bhë, ö˗ ˈgüman kwa ˗gɔ. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ˈya ˗dho kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ꞊faan ˗yö kwa ˗bha kö kwa ˈwɔn ˗së kë ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. Gbeŋyi ꞊dede ˈö dhiaŋzë ˗a ˈka bhë ˗a ˈgü, ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wa ˗pö ꞊dhɛ wo ˈti ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha toŋtoŋdhö. (Mat. 26:35) ˗Wo ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo ˈwɔn ˗së kë, ˈˈkɛɛ ˗an ˗zo ˗yö ˗bhɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu wo ˗ta, wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈwo ˈgo wo ˗wo ˗ta. ˗A ˗wɔn ˈgü, Yesu ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: «˗Ka ˗ya ka ˈˈɲaan ˈka bhɛɛˈˈ ˗kplawo, ˗yö kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka ˗dho ˗puö ˈgüdandhe ˈgü.»—Mat. 26:41.

² ˗A ˗wëëwɔn ˈö ˗kë mü ˈyö ˗tɔ Yesu ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˈti ˗ya wo ˈˈɲaan ˗kplawo. ˈDhɛ ˈwo Yesu kun, ˗a ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗wo ˗to ˗a ˈˈpiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˗wo ˗kan ˗a ˗bha ˈwo ˗duëë ˗ee? ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗wo ˈti ˗ya wo ˈˈɲaan ˗kplawo, ˈwɔn ˈwo˗ ˈpö ˗be wo ˈti ˗dho ˗a kë toŋtoŋdhö bhë ˗wo ˗dho ˈwo˗ ˗kë. ˗Wo ˗kan Yesu ˗bha.—Mat. 26:56.

3. (1) ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha, ˈmën ˗kë kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˗zoyö kwa ˗de ˗dhɛ ˗sü ˗bha? (2) ˈMën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü?

³ ˈYa ˗dho kë kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së kë ˗sü ꞊faan ˗dho kë kwa ˗gɔ ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ gagade ˈka ꞊dhɛ ˈkwaa ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa Zoova ˗shiödhɛwɔn ˗nu kë. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˈˈtëëtë ˈö ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˈdhö kwa ˗bha. (Wlɔ. 5:12; 7:​21-23) ˈWɔnyaakësü ˗dhɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da kwa ˈgü kwa ˗de ˈtii. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈto ˗klu ˗sü ˈka Zoova waa ˈö Gbö ˗an ˗bha, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗ya kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Yesu ˗ya pö ˗a ˈka ˗a ˈdhö, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˗dho ˗puö ˈgüdandhe ˈgü. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö, ˗yö ˗dho kwa ˗takun ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗bha. ˗A zübhodhɛ ˈgü pë ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˗ya kwa ˈˈɲaan ˗an ˈgü, kwa ˗dho ˗an dɔ. ˗Ya ˈgo mü, ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗ya ˗a ˈka kwa ˈˈɲaan ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ kwa ˗dho ˗a yö. ˗A ˈˈdhiʋ̈tadhɛ ˈgü, ˗kɔ ˈkwa dho ˗ya ˗a ˈka kwa ˈˈɲaan ˗kplawo, kwa ˗dho ˗a yö ˈpö.

˗KWA KWA ˗BHA ˈˈTËËTËDHƐ ˗NU DƆ

4-5. ˈMën ˗kë ˈö ˈyaa ˗së kö ˈkwa ˈwɔn yaa ˈsɛɛn˗ ˗nu kë ˗ʒianwo?

⁴ ˈWɔn yaa ˈsɛɛn˗ ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒianwo ˈwo kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗gɔ ꞊zɔɔ. ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzu ˈwo kwa ˗blü ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗nu kë sü ˗bha.

⁵ ˈWɔnyaakësü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗da mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗kɔ ˈö ˈkwa˗ ˗bha do do ˈka, kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗yö ˗dhö. ˗A ˗wɔn ˈgü, pë ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗blü ˈwɔnyaakësü ˗bha. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗de ˗takɔɔ ˈˈɲangüyaakësü ˗gɔ, ˈö˗ mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˈkozë ˗dhiiwɔn ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ trʋʋˈˈ yaa ˗kë ö gɔndhɛ ɛɛnˈˈ ö dhedhɛ ˈka ˗sü, ɛɛnˈˈ ˈzü mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˗nu ˈdhö bhë, ˗an ˈka. ˗A mɛn ˈbha ˗nu ˗de ˈpö ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈkozë ˗suʋ̈ mɛnbhɩɩdhe ˗gɔ ˗sü, ˗desükpiisü, ö ˗naan yö ˗sü ˈö ˈˈvaandhö ɛɛnˈˈ pë ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈka. ꞊Dhɛ ˗kɔ ˈö Zakö ˗ya pö ˗a ˈka ˗a ˈdhö, ˈwɔn yaa ˗bha ˗da mɛ zuʋˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗sü «ˈmɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a zuëˈˈ ˗bhɔ ˗bha ˗pë ꞊në˗ ˗bha.»—Zak. 1:14.

6. ˈMën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ dɔ ˈö ˗gban kwa ꞊dede kwa ˗bha?

⁶ ˈPë ˈbha ˈö dho ka ˗kɔ ˗da ˈwɔn yaa kë ˗sü ˈgü ˈˈvaandhö ka˗ ˗dɔ ˗ee? Kwa ˈti kwa ˗zoto kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa ˈgü ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈwɔnyaakësü ˗bha, ˗yö ˈti ˗dho kë ˗së kwa ˗bha ˈka. (1 Zn. 1:8) Bɔmɛn Pɔdhö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ‹ˈmɛ ˗nu ˈö ˗Zlan ˗bha ˈnii˗ ˈdhö ˗an ˈgü bhë› ˗wo ˈti ˗ya wo ˈˈɲaan, ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˗puö ˈgüdandhe ˈgü. (Ga. 6:1) Kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de dɔ ˗së ˈka kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwɔn ˗nu ˈkwa ˗an ˈgü ˈˈgbɩɩ˗, ˈkwa ˗an dɔ ˈpö.—2 Ko. 13:5.

7. ˈMën ˈkwa dho kwa ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo? ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

⁷ ˈPë ˈbha ˈö kwa ˗da ˈgüdandhe ˈgü ˈgbɛ ˈkwa˗ dɔ, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë? ˗Kwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˗gban ˗a ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan do ˈnën ˗tɔ Biblö ˗ya ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗glɛŋ ˗nu ˈwo kun ꞊klëën ˗sü ˈka ˈˈkwipö ˗nu ˗zü bhë ˗an ˗dhɛ ˈˈplëëplë ˗dhɛ ˗kun ˗an ˈˈkwee ˗nu ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈˈglaadhiʋ̈sümɛn ꞊va ˗kun dɔ ˗sü ˈka ˗an ˗bha. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zoto kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˈˈpiʋ̈ ꞊dedewo kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈkwa ˗gban ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ.—1 Ko. 9:27.

KWA ˗DHO ˗GBAN ˈGÜDANDHE WAA ˈWƆNYAAKËSÜ ˗NU ˗GƆ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

8-9. Wlüünën ˈö Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 7 ˗ya ˈwɔn ꞊blɛɛ bhë, ˈmën dua ˈdhö ˗mü ˗be kö ˗ya kë kö ˗yö ˈˈkan ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë ˗sü ˗bha? (Proverbes 7:​8, 9, 13, 14, 21)

⁸ Kwa ˗dho kwa ˗de ˗takpa ˈgüdandhe waa ˈwɔnyaakësü ˗nu ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Gleŋ ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü wlüünën ˈö Proverbes ˈˈɲan ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ 7 ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ˗a ˗bha, ˗kwaa ˗ga. ˗Yö ˈˈɲangüyaa ˗kë ˗zuadhe do ˈˈpiʋ̈. ˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 22 ˗ya ˗pö ꞊dhɛ wlüünën ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö «˗to ˈˈshia mü» ˈö ˗ʒiö ˗a ˈˈpiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˗dhɛ ˗nu ˈwo kun ˈˈdhiʋ̈ ˗an ˈgü, wlüünën ˗yö ˗da ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa ˗së ˗an ˗ʒian ˗ta ˈˈdhiʋ̈ ˈˈdhiʋ̈ ˈö dho ˈö˗ ˗kɔ ˗da ˈwɔnyaakësü ˈgü.

⁹ ˈˈSanni ˗yö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˈmën wlüünën ˈö bhë ˈö˗ ˗kë? Pë ˗blɛɛsü ˈö˗ ˗kë ˈyö ˗tɔ «˗yö ˗bɔ ˗kpinŋ ˈˈtʋ ˈˈpiʋ̈ [˗zuadhe ˈö bhë] ˗a ˗bha ˈkɔ ˈˈsuee.» (Proverbes 7:​8, 9 ˗wo pö.) ˗Ya ˈgo mü ˗dhɛ ˈö ˗kpan dhebɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗bha, ˗yö ˈti ö ˗ta yö ˗a ˗bha. ˗Yö ˗wɩ ˗a ˗bha ꞊ʒiaan kö ˗yö ö ˈˈkpɛnŋ mü. ˈDhɛ dhebɔnën ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈya ˈˈsaa˗ ˗nu bho, ˗a ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ˈö˗ ˗zɔn wlüünën ˈö bhë ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˗tiaandhö. (Proverbes 7:​13, 14, 21 ˗wo pö.) ˗Ya kë ꞊dhɛ wlüünën ˈti ö ˗kɔ ˈˈyɛ ˈwɔnyaakësü ˗bha ˗be, ˈgüdandhe suu ˈö bhë ˗yö ˈti ˗dho nu ˗a ˗ta kö ˗ya ˗kɔ ˗da ˗a kë ˗sü ˈgü.

10. ꞊Dɛɛ, mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗puö ˈwɔn yaa ˈgü ꞊dhɛ wlüünën ˈö bhë ˗a ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁰ ˗Kwɛzlan ˈö bhë, ˈpë ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kë Zoova ˗bha ꞊Gbɛkiö ˈˈpɛpɛ ˈka ˗ya ˗zɔn. Mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˗kë, ˈö ꞊taabha ˈö˗ pö ꞊dhɛ ‹ˈˈkan ˈnën ˈö˗ wo ö ˈgü.› ˈˈKɛɛ kö ˗a ˗mɛn ˗yö ˈˈɲaannu ˗yö ö ˗zota ˗së ˈka, ˗yö ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ ö ö ˗kɔ ˗yɛ ˈwɔn yaa ˈsɛɛn˗ ˗nu ˗bha ˗blɛɛsü ˈö ꞊kun ˗a yaa ꞊gbɔɔnsü kë ꞊taabha. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ˈˈtɔŋdhɛ ˗kun mɛn ˗nu ˈö Zoova ˗dhɔ ˈyaa ˗an kë ˗an ˈka. Ɛɛnˈˈ ˈˈtrʋʋ ˗nu ˈö ˗an ˗kë ɛntɛnɛtö ˗ta ɛɛnˈˈ ˈzü ˗dhɛ ˗nu ˈö dho ˗an ˗bha, ˈwaa kun ˗së kletiɛn ˗nu ˗bha ˈka. ˗A ˈbha ˗ya kë ˈzü kö ˗a mɛn ˗ya ˈˈkan bhɛɛsü, Biblö ˗wopösü, ˗dho ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta ˗su ɛɛnˈˈ ˗zlanwopö ˗sü ˗bha. ꞊Dhɛ wlüünën ˈö Proverbes ˗ya ˗wɔn ꞊blɛɛ bhë ˗a ˈdhö, ˗a ˗bha ˗puö ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈgü ˗sü ˈti ˈˈkan ˗a ˈgü. ˈˈSanni ˗ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö ˗da ˈwɔn yaa ˈsɛɛn˗ ꞊va ˗ʒian ˗ta.

11. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˈˈkan ˈwɔnyaakësü ˗bha, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ kë?

¹¹ ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü ˗a ˈgü? Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan ˈwɔn yaa waa pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗kɔ ˗da ˗an ˈgü, ˗an ˗bha. Pë ꞊dede ˈö Sadhomɔn ˗ya pö kö ˗ya ö bo wlüünën gɔɔn˗ waa ˗zuadhe ˗an ˗bha ˗kwɛzlan ˗wɔn blɛɛˈˈ ˗sü ˈka, ˈyö bhë. ˗Yö ˗dhioo ˗dɔ ˈö˗ pö: «ˈBha ˗dho ˗da ˗a ˗bha ʒiaan ˗nu ˗ta.» (Prov. 7:25) ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö˗ pö: «˗Bhö dɔ ˗a ˈka ꞊gblɛɛn, ˈbha ˗dho ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha ˈkɔ ˈˈkpandhiʋ̈.» (Prov. 5:​3, 8) ˈKwa˗ pö ˈˈkwa ˈˈkan ˈwɔnyaakësü ˗bha, kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗blü ɛɛnˈˈ ˗dhɛ ˗nu ˈwo dho kwa ˗kɔ ˗da ˗an kë ˗sü ˈgü, ˗an ˗bha.a ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ pë ˈbha ˈö ˈyaa ˈya kletiɛn ˗nu ˈbha ˈka ˈˈkɛɛ ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˗kɔ ˗da ˈwɔnyaakësü ˈgü bhë, kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha.—Mat. 5:​29, 30.

12. ˈMën Zɔbö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈkö ˈö˗ kë? ˈYö ˗yö ˗dho ˗a ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˗yö ˗ya ö ˈˈɲaan ˈgüdandhe ˗gɔ? (Job 31:1)

¹² Pë ˗nu ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo kwa ˗kɔ ˗da ˈwɔnyaakësü ˈgü ˈkwa˗ pö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗zokë kwa ˗de ˈˈpiʋ̈. Pë ꞊dede ˈö Zɔbö ˗ya ˗kë, ˈyö bhë. ˗Yö «˗mlɛɛn ˗da waa ö ˈˈɲanga ˗an ꞊zinŋgü» kö ö zuʋ̈ˈˈ ˈya ˗dho bhɔ dhebɔ ˈˈwɛɛ ˗bha. (Job 31:1 ˗wo pö.) ˈWɔn ˈö kun ö zuʋ̈ˈˈ ˈgü ˈˈdhʋ̈ ˗ya ˈto ˗a ˗ta, ˗yö ˈti ˗dho ˈˈɲangüyaa kë toŋtoŋdhö. Kwa ˗de ˈpö kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˈˈkan pë ˈˈpɛpɛ ˈö dho nu ˈgüdandhe suu do ˈö bhë ˗a ˈka kwa ˗ta, ˗a ˗bha.

13. ˈMën ˗kë ˈkwa dho kë kwa ˈsuan˗ ˈka ˈwɔn ˗nu ˈwo nu kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗wɔn ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

¹³ Kwa dua ˗mü ˈzü kö ˈkwa kwa zuʋ̈ga ˗takpa. (Ex. 20:17) Mɛn ˈbha ˗nu ˗wa ˗ga ꞊dhɛ ˗zotakɔ yaa ˗ya kë wo ˗gɔ wo ˈti˗ ˈgüwɔn kë, kö ˈwɔn yaa ˈyaa ˗mü. ˈˈKɛɛ ˈwɔn yö ˗kɔ suu ˈö bhë, ˈyaa ˗së. Mɛn ˈö ö ˗zota ˗ni ˈgü ˈwɔn yaa ˈgü ˗kplawo, ˗a kë ˗sü ˗dhɔ ˗dho ˗da ˗a ˈgü. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, ˗a ˗mɛn ˗kɔ ˈti ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˗gban ˈwɔnyaakësü ˗gɔ. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗zotakɔ yaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö nu kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈. ˗Ya kë kwa ˈka ˈˈdhʋ̈ ˗kwa ˈto mü ˈkwa˗ bho mü, kö ˈkwa ˗zotakɔ ˗së ˗ya ˗an ꞊ʒiaan ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kwa ˗dho kwa ˗de ˗takpa ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë ˗sü ˗gɔ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈkwa ˈti kwa ꞊kwaa ˗zotakɔ yaa ˗zü kö ˗yö kë kwa zuʋ̈bhɔbhapë ꞊dede ˈka.—Fdh. 4:8; Kodh. 3:2; Zak. 1:​13-15.

14. ˗Mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈkwa dho ˗an kë kö ˈkwa kwa ˗de ˗takpa ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ?

¹⁴ ˗Mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa kwa ˗de ˗takpa ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ? Kwa dua ˗mü kö ˗yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔnman Zoova ˗ta, kwa ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊slɔɔ ˗a ˈgü ˗kplawo. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, kwa ˗zotakɔ waa kwa zuʋ̈bhɔbhapë ˗nu ˗bɛ Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo.

15. Zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ ˈwɔn ˗së ˗bha ˗sü ˗ya kë kwa ˗gɔ, ˗yö ˗dho kwa ˗takpa ˈgüdandhe ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

¹⁵ Mɛn zuʋ̈ˈˈ ˗bha ˗bhɔ ˈwɔn ˗së ˗bha ˗sü ˈö bhë, kwa dua ˗mü ˈkö ˈkwa˗ draanˈˈ. ‹ˈWɔn yaa ˗san ˗ya kwa kë, kö ˈwɔn ˗së ˗zë ˗a ˗dhɔ ˗yö kwa kë,› kwa ˗dho ˈˈwɩ ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˗bha ˈö ˈkwa ˗kan pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗blü ˈwɔnyaakësü ˗bha, ˗an ˗bha. (Amos 5:15) Zuʋ̈ˈˈ ˗bhɔ ˈwɔn ˗së ˗bha ˗sü ˗ya kë kwa ˗gɔ, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈgüdandhe ˗yö ˗kan kwa ˈgü ɛɛnˈˈ kwa˗ ˗to ˈˈdhiʋ̈ ˈkwa˗ yö, kwa ˗dho ˗gban ˗a ˗gɔ.

16. Kwa -kɔ ˗ya kë ˗Zlan ˗dhɔkësü ˈgü, ˗yö kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö kwa ˗ya kwa ˈˈɲaan? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗nu ˗bha.)

¹⁶ ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö bhɔ ˈwɔn ˗së ˗bha? Kwa dua ˗mü kö kwa ˗kɔ ˗yö kë ꞊dedewo pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗bha Zoova ˗dhɔ ˗dadhiʋ̈ ˗an ˈgü. ˈKwa nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˗ta, ˈkwa ˗zlanwopö zoodhö zoodhö, kwa ˈˈdhiaa ˗yö ˗da Zoova ˈgü ꞊dedewo ö ˈwɔn yaa kë ˗dhɔ ˈyaa ˗da kwa ˈgü. (Mat. 28:​19, 20; Ebl. 10:​24, 25) ˈKwa Biblö ˗wo pö, ˈkwa˗ draanˈˈ, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü, ˈwɔn ˗së kë ˗sü ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗dadhiʋ̈ ˈö kwa ˗bha ˈwɔn yaa ˗san ˗de ˈpö ˈö ˗dadhiʋ̈. (Jos. 1:8; Ps. 1:​2, 3; 119:​97, 101) Yesu ˗ya ˗pö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗dhɛ: ‹˗Ka bhɛɛˈˈ ˗kplawo, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈka ˗dho ˗puö ˈgüdandhe ˈgü.› (Mat. 26:41) ˈKwa bhɛɛˈˈ kwa Dë ˈö dhaŋ˗ ˈgü ˗a ˗dhɛ, kö kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˗yö kwa ˗takun ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ ˈkwa kë ˗a ˗dhɛ ˗së.—Zak. 4:8.

˗KWA ˗YA KWA ˈˈƝAAN ˗KPLAWO

17. ˈˈTëëtëdhɛ ˗mɛɛn ˈö kun Piɛdhö ˗bha?

¹⁷ Kwa ˗kɔ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ö ˗ʒiö kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˈbha ˗nu ˗gɔ ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˗a ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈpö ˈö ˈkwa dho ˈkozë ˗an ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gblɛɛn ˈˈpiʋ̈. ˗Kwa bɔmɛn Piɛdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˗Suʋ̈ mɛnbhɩɩdhe ˗gɔ ˗sü ˗ya ˗kë ˈö˗ pö ˈyaa Yesu dɔ ˗gɛnɲan ˈka ˗yaaga. (Mat. 26:​69-75) ˈˈKɛɛ ꞊taabha ˗a ˗kɔ ˗yö ˗ʒiö ˈˈsuʋ̈ ˗gɔ, ˈö ˗zlanwopö ˗zogbandhe ˈka zakanmɛn ˗nu ˈˈdhiʋ̈. (Këw. 5:​27-29) ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗dhɛ ˈö ˗kwɛ ˗nu ˗wo ˗ʒiö, ˗suʋ̈ mɛnbhɩɩdhe ˗gɔ ˗sü ˗wɔn ˈgü ˗yö ˗kan ˗bhöpë ˗bhö ˗sü ˗bha kletiɛn ˗nu ˈö ˈwaa kun Zuifö ˈka, ˗an ˈˈpiʋ̈. (Ga. 2:​11, 12) Piɛdhö -bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗yö ö ꞊yɛɛ˗ ˗kë ˈzü. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗yö ˈti ˗a bho ö ˗bha toŋtoŋdhö.

18. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗gban kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˈbha ˗nu ˗gɔ?

¹⁸ ˈWɔn suu do ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˈka. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈˈTëëtëdhɛ ˈbha ˈö kwa ˗bha ˈgü ˗be ˈkwa˗ bho kwa ˗bha bhë, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö nu ˈzü. Kwa ꞊dhegblü do ˗ya ˗pö: «A mɛn ˈkpee˗ ˈˈbin ˗ga ˗sü ˈduannu ˗kwɛ ˗kɔŋ do ˈˈpiʋ̈, ˈö ˗kë n ˈgü ꞊dhɛ ˈman n bo ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ n ˗man ˈˈtëëtëdhɛ ˗kun kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ wü ˈˈdhiʋ̈˗ ˈbha ˈö ˗bin kö ˈö nu mɛn ˗gɔ ꞊taabha, ˗a ˈdhö.» ˈWɔn ˗së ˈö mü ˈyö ˗tɔ kwa ꞊dhegblü ꞊kun ˈkozë ˗ni ˈgü ˗kplawo ˗a ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗a ˈka. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ö ˗dho ˈkozë ˗a ˈka yi ꞊gban ˈka ö ˗bha ˗tosɛta ˈgü ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü. ˗A ˗bha dhebɔ waa mɛn zii ˗nu ˈwo˗ ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗an ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, ˗yö ˗gban ˗ni ˈgü ˈwɔn yaa ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗gɔ ˗kplawo.

19. ˈˈTëëtëdhɛ ˈbha ˈö kwa ˗kɔ ˈti ʒiö ˗a ˗gɔ ꞊köŋ ˗ya kë kwa ˗bha, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë?

¹⁹ ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗gban ˈˈtëëtëdhɛ ˈbha ˈö kwa ˗kɔ ˈti ʒiö ˗a ˗gɔ ꞊köŋ bhë, ˗a ˗gɔ? ˗Dhioo ˈö Yesu ˗ya dɔ kwa ˗ta ˈö ˗gban ˈgüdandhe ˗bha, yö ˗mü. ˗Ya ˗pö: «˗Bhö kë i ˈsuan˗ ˈka.» ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ˈkwa kwa ˗de ˗takpa ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈkö ˗kë ꞊ʒianwo ꞊dhɛ kwaa Zoova kwa ˗bha ˗mlɛɛn ˗yö ˗kë ˈˈgbɩɩ˗, ˈkwa ˗dho zë ˗a ˗wɔn ˗dhɛ kö ˈkwa kwa ˗de ˗da ˈwɔn ˗nu ˈwo dho nu ˈgüdandhe ˈka kwa ˗ta, ˗an ˈgü. (1 Ko. 10:12) Pë ˗nu ˈwo kwa ˗takun kö ˈkwa ˈkozë kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˈka, ˗kwa ˗an kë ˗kplawo. Proverbes 28:14 ˗ya ˗pö: «Mɛn ˈö ˗ya ˗sü ˈka ö ˈˈɲaan ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka, ˗a ˗bha ˗yö ˗së.»—2 Piɛ. 3:14.

ˈKWA ˗YA KWA ˈˈƝAAN, ˈWƆN ˗SË ˗MƐƐN ˈKWA DHO ˗A ꞊SLƆƆ?

20-21. (1) ˈKwa ˗ya kwa ˈˈɲaan ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ, ˈwɔn ˗së ˗mɛɛn ˗nu ˈkwa dho ˗an ꞊slɔɔ? (2) Pë ˗nu ˈwo kwa dua ˈka kwa ˗an kë, ˈmën Zoova dho ˗a kë kwa ˗dhɛ? (2 Kodhɛngtö 4:7)

²⁰ ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˈkwa kwa ˗de ˈkun ˈgüdandhe ˈbha ˗nu ˗gɔ, kwa ˗dho ˈwɔn ˗së ꞊slɔɔ ˗kplawo. ˈWɔnyaakësü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mɛn ˗de dhɔɔbhaapë ˈö dho ʒiö bhë, ˗a nu kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ kö ˈkwa Zoova dhɔɔbhaawɔn kë, kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dho dhi ꞊dedewo. (Ebl. 11:25 NTBL; Ps. 19:8) ˗A ˗gɛn ˗mü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö kwa ˗da kö ˈkwa ˈwɔnman ö ˗ta. (ˈWun. 1:27) ˈKwa kwa ˗bha ˗tosɛta ˗bɛ Zoova dhɔɔbhaawɔn ˗bha, kwa zuʋ̈piʋ̈dhɛ ˗yö ˗kë ˈˈpuu ˈö ˈkwa dho ˗tosɛta ˈö yaa ɲën ˗a kë ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü.—1 Tim. 6:12; 2 Tim. 1:3; Zud. 20, 21.

²¹ ˗Yö ˈˈdhʋ̈ gagade ˈka ꞊dhɛ ‹ˈwɔn ˗së kë ˗sü ꞊faan ˈyaa kwa ˗gɔ,› ˈˈkɛɛ ˗a ˗gɛn ˗ya ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗kɔ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ʒiö kwa ˗bha ˈˈtëëtëdhɛ ˗nu ˗gɔ. Zoova zuʋ̈ˈˈ ˗yö ˈˈwɩ ˗sü ˈka ˗a ˗bha kö ꞊faan ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈö˗ nu kwa ˗dhɛ. (2 Kodhɛngtö 4:7 ˗wo pö.) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈgügbɩɩdhɛ ˗zii ˗sü ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗Zlan ˈnën nu kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ˈpë ˈkwa dho ˗a kë ˈyö ˗tɔ kwa ˗dho kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˈkwa ˈkozë kwa ˗bha ˈgüdandhe ˗nu ˈka. ˗A ˗dhɛ ˈö kwa dua ˈka ˈkwa˗ kë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗bha bhɛɛwo ˗nu ˗daakë, ˈö ꞊faan nu kwa ˗dhɛ. (1 Ko. 10:13) ꞊Ii, Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗de ˗takpa ˈgüdandhe ˗nu ˗gɔ.