Ðeviwo Le Internet Zãm—Nu Siwo Wòle Be Dzilawo Nanya
ƔEYIƔI aɖewoe nye esia la, wosusui be teƒe si woglã kɔmpiuta ɖo koe le vevie bene ame si le Internet zãm la nanɔ dedie. Wosusui be ne ènya na kɔmpiuta la le ŋukpɔƒe ko la, awɔe be viwòwo manɔ tsatsam le Internet ƒe teƒe siwo afɔku le o. Togbɔ be susu le nya sia me—eye àlɔ̃ ɖe edzi be nunya manɔ eme be nàɖe mɔ na viwòwo woanɔ Internet zãm le woƒe xɔdɔme o—hã la, menye esia wɔwɔ koe nye mɔ ɖeka kolia si dzi nàto akpɔ viwòwo ta o. Le egbeŋkekeawo me la, asimemɔ̃vi siwo wometsiãa ka na o la wɔe be sɔhɛwo ate ŋu azã Internet le afi sia afi si wonya le ko. Wote ŋu zãa Internet to asitelefon gɔ̃ hã dzi. Eye ɖeviwo ate ŋu ayi Internet café, agbalẽdzraɖoƒewo, kple wo xɔlɔ̃wo ƒe aƒewo me hã hena Internet zazã. Esiawo katã wɔe be megava le bɔbɔe be dzilawo nanya nu siwo gbegbe wo viwo wɔna le Internet dzi o.
Kpɔ nu siwo ɖevi geɖewo lɔ̃a wɔwɔ le Internet dzi kple afɔku siwo ate ŋu anɔ wo me la dometɔ aɖewo ɖa.
Kpɔɖeŋu ade siwo me míedzro la nye Internet dzi wɔna siwo doa dzidzɔ na ɖeviwo egbea la dometɔ aɖewo ko. Ne dzilae nènye la, nu kae nàte ŋu awɔ atsɔ akpɔ viwòwo ta tso Internet dzi fɔkuwo me?—g08 10-E.
E-MAILWO
Nu kae wonye? Wonye nyatakaka siwo woŋlɔna heɖona ɖe ame to elektrɔnikmɔ̃wo dzi.
Nu ka ta wodzɔa dzi na amewo? E-mail nye mɔnu bɔbɔe si mexɔa asi o, si dzi wotona ɖoa nyatakaka ɖe xɔlɔ̃wo kple ƒometɔwo kaba.
Nu si wòle be nànya. Menye kplamatsedonu dzro koe e-mail siwo wolɔ̃a yɔyɔ be spam, siwo woɖona ɖe ame evɔ mele mɔ kpɔm na wo o la nye o. Zi geɖe la, wohea susu yia amamaɖeɖenuwɔnawo dzi alo ɖea wo fiana gaglã. Mɔfiamewo nɔa wo me siwo biana tso ame si—ɖeviwo siwo mele ɖeke me nyam o hã le eme—be wòalɔ̃ faa ana nyatakaka siwo ku ɖe eɖokui ŋu la ame gblẽkuwo. Ðeko e-mail mawo ŋu ɖoɖo—kple susu be woana nyanya ame si ɖoe ɖa la ŋkubiãtɔe be wòagaɖoe ɖe ye azɔ o gɔ̃ hã—gaɖoa kpe edzi na amea be wozãa e-mail adrɛs la edziedzi, eye esia awɔe be wòayi edzi anɔ nyatakaka siwo ame medi o la ɖom ɖee.
NYATAKAKADZRAÐOƑEWO
Nu kae wonye? Wonye Internet dzi nyatakakadzraɖoƒe (Web Sites alo Sites Web) siwo nɔa habɔbɔwo, sukuwo, adzɔhawo kple ame ɖekaɖekawo ƒe ŋkɔ me.
Nu ka tae wodzɔa dzi na amewo? Nyatakakadzraɖoƒe miliɔn geɖe li siwo naa mɔnu geɖe siwo xexlẽme meli na o la ɖeviwo be woaɖi asi, awɔ numekukuwo, adze xɔlɔ̃wo, aƒo ha alo videofefewo, alo alé wo ɖe mɔ̃wo dzi.
Nu si wòle be nànya. Ame gblẽku geɖewo zãa nyatakakadzraɖoƒewo hena taɖodzinu vɔ̃wo gbɔ ɖoɖo. Woɖea gbɔdɔnuwɔnawo fiana gaglãa le nyatakakadzraɖoƒe siawo dometɔ aɖewo dzi, eye edzɔna bɔbɔe be ame maɖɔŋuɖowo kena ɖe wo ŋu le vome. Esi wobia gbe ɖevi siwo xɔ tso ƒe 8 va ɖo 16 le United States (États-Unis) la, wo dometɔ 90 le alafa me gblɔ be yewoke ɖe amamaɖeɖenuwɔnawo ŋu le Internet dzi le vome—zi geɖe la, esime wole woƒe sukudɔdeasiwo wɔm!
Nyatakakadzraɖoƒewo nana wònɔa bɔbɔe be woake ɖe nyadzraɖoƒe siwo doa ɖeviwo ƒe tsatsadada ɖe ŋgɔ ŋu. Le Canada la, numekuku ɖee fia be ŋutsuvi 1 le 4 me, siwo le sukuxɔ 10 lia kple 11 lia me, siwo wobia gbee la lɔ̃ be yewotsa le nyatakakadzraɖoƒe mawo tɔgbi dzi, eye esi wònye be Internet dzi tsatsadada va zua numame na ame bɔbɔe ŋutɔ ta la, eme kɔ be eŋutinunyalawo tsi dzi vevie. Nyatakakadzraɖoƒe siwo woyɔna be pro-ana, siwo kafua “numaɖumaɖu be woanɔ tsralɛ” la hã li.a Eye nyadzraɖoƒe aɖewo hã li siwo doa fuléle subɔsubɔha ƒe kɔmama aɖewo kpakple gbe aɖewo koŋ dolawo ɖe ŋgɔ. Nyadzraɖoƒe bubuwo hã fiaa ale si woawɔ bɔmbwoe, ale si woatsaka aɖinu vovovowoe, kple ale si woawɔ amedzidzedzenuwɔnawoe la amewo. Ŋutasẽnuwɔnawo kple ʋukɔkɔɖi gbɔme ƒe ɖeɖefiawo bɔ ɖe Internet dzi fefewo me.
CHAT ROOMWO
Nu kae wonye? Wonye teƒe aɖe le Internet dzi si ame eve alo esi wu nenema zãna le ɣeyiɣi ɖeka me tsɔ ɖoa dze to nyatakaka siwo woŋlɔ ɖoɖo ɖe wo nɔewo tẽe dzi, zi geɖe la, ekuna ɖe nyati aɖe alo nane koŋ si me wo katã wotsɔ ɖe le ŋu.
Nu ka ta wodzɔa dzi na amewo? Viwò ate ŋu aɖo dze kple ame gbogbo aɖewo siwo medo go kpli ŋkume kple ŋkume kpɔ o, evɔ nane koŋ doa dzidzɔ na wo katã.
Nu si wòle be nànya. Ame gblẽkuwo zãa chat room siawo zi geɖe kple susu be yewoable ɖeviwo nu woawɔ gbɔdɔnuwo le Internet dzi, alo kura be yewoado go kpli wo ŋkume kple ŋkume hena esia wɔwɔ. Bu nu si teƒe agbalẽ si nye What in the World Are Your Kids Doing Online? (Nu Ka Wɔm Viwòwo Le Le Internet Dzi?) la ŋlɔlawo dometɔ ɖeka kpɔ esime wònɔ numekuku wɔm tso ale si ame akpɔ eɖokui ta le Internet zazã me ŋu la ŋuti kpɔ. Abe numekuku si wɔm wònɔ ƒe akpa aɖe ene la, ebua gblɔ le Internet dzi be ƒe 12 vie yenye. Agbalẽa ka nya ta be: “Enumake ame aɖe bia tso esi be wòazã chat room si dzi yewo ɖeɖe yewoate ŋu aɖo dze le. Ebua gblɔ na amea be yemenya ale si wozãnɛ o, eye yeaɖi xɔlɔ̃ sia si wòdo go tetie nye ma la kpe ɖe eŋu hefia ale si wowɔnɛ lae. Emegbe edoe ɖe egbɔ be alɔ̃ yewoawɔ gbɔdɔnuwo [le Internet la dzi] hã.”
NYAÐOÐO ÐE AME NƆEWO TẼE
Nu kae wonye? Wonye nyatakaka siwo woŋlɔna ɖona ɖe ame nɔewo tẽe kple wo ŋu ɖoɖo enumake le Internet dzi le ame eve alo esiwo wu nenema dome.
Nu ka ta wodzɔa dzi na amewo? Le dzeɖomɔnu sia me la, ame ate ŋu atia ame siwo wòdi be yeaɖo dze kpli la tso yeaɖi xɔlɔ̃ siwo ƒe ŋkɔwo eya ŋutɔ ƒo ƒu ɖi ɖe Internet dzi la me. Eya ta mewɔ nuku o be Canadatɔwo ƒe numekuku ɖee fia be, sɔhɛ siwo xɔ ƒe 16 kple ƒe 17 la dometɔ 84 le alafa me zãa gaƒoƒo ɖeka kple edzivɔwo tsɔ nɔa dze ɖom kple wo xɔlɔ̃wo to mɔnu sia dzi gbe sia gbe.
Nu si wòle be nànya. Dzeɖomɔnu sia zazã ate ŋu azu kplamatsedonu na viwò nenye be ele nɛ be wòasrɔ̃ nu alo awɔ nu bubuwo susuhenuwo manɔmee. Gakpe ɖe eŋu la, aleke nàwɔ anya ame siwo viwòa le dze ɖom kpli? Aleke ke wòɖale o, màte ŋu ase nya si gblɔm wole o.
BLOGWO
Nu kae wonye? Wonye ame ŋutɔ ƒe gbe sia gbe nuwɔnawo ŋuti nyatakakawo dzraɖoƒe le Internet dzi.
Nu ka ta wodzɔa dzi na amewo? Teƒe siawo naa mɔnukpɔkpɔ ɖeviwo woŋlɔa woƒe nukpɔsusuwo, nu siwo doa dzidzɔ na wo, kple dɔ siwo wowɔna la ɖe Internet dzi. Zi geɖe la, teƒe aɖe nɔa anyi na nyatakaka siawo xlẽlawo be woaŋlɔ woƒe nukpɔsusuwo ɖi, eye edoa dzidzɔ na ɖevi geɖewo ŋutɔ ne wokpɔe be ame aɖe kpɔ dzidzɔ ɖe yewoƒe nuŋlɔɖiawo ŋu.
Nu si wòle be nànya. Ame sia ame ate ŋu axlẽ nyatakaka siwo le teƒe siawo. Ðevi aɖewo ʋua go nyatakakawo ku ɖe woƒe ƒomea, woƒe suku, alo afi si woƒe aƒe le la ŋu ŋumaɖɔɖotɔe. Nu bubue nye be: Blog siawo ate ŋu agblẽ ŋkɔ nyui si le ame si la ŋu, ame si tɔe blog la nye gɔ̃ hã. Le kpɔɖeŋu me, dɔtɔ aɖewo nɔa te ɖe nyatakaka siwo le ame si le dɔ dim le wo gbɔ la ƒe blog me dzi tsoa nya me ne yewoaxɔe ɖe dɔa me.
INTERNET DZI HAHOO KADODOWO
Nu kae wonye? Wonye Internet dzi nyatakakadzraɖoƒe siwo ɖeviwo ate ŋu aʋu ɖe woawo ŋutɔwo ƒe ŋkɔ me, eye wonye afi siwo woate ŋu aƒo woƒe fotowo, videowo, kple blogwo nu ƒu ɖo.
Nu ka ta wodzɔa dzi na amewo? Ne ɖevi aɖe ʋu Nyatakakadzraɖoƒe sia ɖe ye ŋutɔ ƒe ŋkɔ me la, enaa mɔnukpɔkpɔe wònɔa nyatakaka siwo ana amewo nanya nu tso eŋu la ŋlɔm ɖe afi ma. Ðeviwo toa kadomɔnu sia dzi kena ɖe yeaɖi xɔlɔ̃ yeye geɖewo ŋu.
Nu si wòle be nànya. Nyɔnuvi aɖe si ŋkɔe nye Joanna, gblɔ be: “Nyatakakadzraɖoƒe siawo tɔgbi le abe Internet dzi hadomeƒuƒoƒo ene. Ame aɖewo siwo ŋu ŋɔdzi le ale gbegbe hã ate ŋu akpɔ gome le eme.” Ðeviwo kple ame tsitsi gblẽkuwo ate ŋu awɔ nyatakaka siwo ame na tso eɖokui ŋu ɖe teƒe siawo la ŋu dɔ le mɔ gbegblẽ nu. Esia tae Parry Aftab, si nye Internetŋutinunyala la yɔ nyatakakadzraɖoƒe siawo be “ɖevi gbɔ dɔlawo ƒe asiɖiƒe.”
Gakpe ɖe eŋu la, gotagomenu koe xɔlɔ̃dzedze le Internet dzi nyena. Ðevi aɖewo lia kɔ ame gbogbo aɖewo siwo womedo go ŋkume kple ŋkume kpɔ o ƒe adrɛswo ɖe woƒe Nyatakakadzraɖoƒe kple susu be yewoadze ame xɔŋkɔwo le ame siwo aʋu yewoƒe Nyatakakadzraɖoƒea la ŋkume. Candice Kelsey ŋlɔ ɖe eƒe agbalẽ si nye Generation MySpace me be nya la koe nye be, “wonɔa te ɖe ame gbogbo si gbegbe lɔ̃ ame ƒe nya dzi tsoa nya me le asixɔxɔ si le eŋu ŋuti.” Eŋlɔ kpee be: “Ame ɖokui tsɔtsɔ ɖo asii ƒe mɔnu sia va na mía viwo va zu ko abe nane si ŋu asixɔxɔ mele o ene, eye wònana wonɔa kutri kum vevie be yewoana asixɔxɔ nanɔ yewo ŋu bene yewoate ŋu adze xɔlɔ̃wo fũu.” Eya ta agbalẽ si nye What in the World Are Your Kids Doing Online? (Nu Ka Wɔm Viwòwo Le Le Internet Dzi?) bia nya sia si sɔ nyuie be: “Aleke wòate ŋu anya wɔe be ɖevi siwo wòhiã na be woatu nublanuikpɔkpɔ kple veveseɖeamenu ɖo la nate ŋu atu nɔnɔme mawo ɖoe esime eletronikmɔ̃wo zazã wɔe be wodoa go ame gbogbowo, eye kasia, woɖia gbɔ wo ɖekematsɔlemetɔe?”
[Etenuŋɔŋlɔ]
a Pro-ana nyatakakadzraɖoƒewo kple habɔbɔ geɖewo gblɔna be yewomekafua numaɖumaɖu be woanɔ tsralɛ o. Gake wo dometɔ aɖewo gblɔna be ame ŋutɔ ƒe tiatiae agbenɔnɔ sia ƒomevi nye, ke menye dɔlélee o. Nyatakakadzraɖoƒe siawo ƒe numedzroƒewo li siwo naa nyatakaka ku ɖe ale si ame awɔ aɣla eƒe kpekpeme ŋutɔŋutɔ kple ale si wòana eƒe numaɖumaɖu ɖe ɖoɖo nu nanɔ ɣaɣla ɖe edzilawo.
[Nya si ɖe dzesi si le axa 4]
Le India la, ale si ɖevi geɖewo va te Internet zazã la wɔe be Internet zãlawo ƒe xexlẽme va le dzidzim ɖe edzi kabakaba—edzina ɖe edzi abe 54 ɖe alafa ɖe sia ɖe dzi ene le ƒe ɖeka me
[Nya si ɖe dzesi si le axa 7]
“Dzilawo ate ŋu asusui be mɔnu bɔbɔe si mexɔ asi o, si dzi ɖeviwo ato aɖo dze kple wo xɔlɔ̃wo kpakple ƒometɔwo la koe Web cam (videoɖemɔ̃ si wotsiãna ɖe kɔmpiuta ŋu la) nye, gake ame gblẽkuwo ya kpɔnɛ be enye mɔnu nyui aɖe si dzi yewoato ado ka kple ɖeviwo le keke woƒe xɔdɔme gɔ̃ hã.”—Robert S. Mueller III, Dukɔ Ƒe Hlɔ̃nyamekuƒe ƒe amegã