ESET
Aristotle
SE Aristotle ekewetde n̄kpọ nte isua 2,300 emi ebede enen̄ede an̄wam ntaifiọk ye mbon emi ẹkpepde ukpepn̄kpọ akwaifiọk. Ẹkabade se enye ekewetde ke ata ediwak usem, ke ẹnyụn̄ ẹda se enye ekewetde ẹkpep n̄kpọ. Prọfesọ James MacLachlan emi esikpepde mme owo n̄kpọ aban̄a mbụkeset ọkọdọhọ ke mbon Europe ẹma ẹnịm se Aristotle ekekpepde aban̄a n̄kpọ-obot ke se ikperede ndisịm isua 2,000. Mbon Catholic, Protestant, ye Islam ẹma ẹmen ndusụk n̄kpọ emi Aristotle ekekpepde ẹsịn ke ikọ Abasi mmọ.
Enye Ama Ewet N̄kpọ Aban̄a Ata Ediwak N̄kpọ
Aristotle ama ewet aban̄a nsio nsio n̄kpọ, utọ nte utomusọ, ekondo, mme odu-uwem-n̄kpọ, ido, usem, ibet, odudu emi esidụride n̄kpọ ada, udia-uwem, uto, mbre ukara, nte mme owo ẹsikerede n̄kpọ, ẹwetde n̄kpọ, ẹnyụn̄ ẹtịn̄de ikọ. Enye ama ewet n̄ko aban̄a ukpọn̄, emi enye ekenịmde ke esikpa, onyụn̄ ewet aban̄a ediwak n̄kpọ eken. Edi se enye ekewetde aban̄a mme odu-uwem-n̄kpọ ye nte mme owo ẹsikerede n̄kpọ akanam enye enen̄ede ọwọrọ etop.
Ke eset, ntaifiọk ke Greece ẹkesida se mmọ ẹkụtde, se mmọ ẹkerede, ye se itịbede ẹbiere nte ekondo nnyịn etiede. Mmọ ẹkesikere ke edieke inen̄erede itie ikere se mmimọ ikụtde, ke oro ayan̄wam mmimọ idiọn̄ọ se idide akpanikọ.
Utọ ekikere emi ama an̄wam mmọ ẹdiọn̄ọ nsio nsio akpan n̄kpọ—kiet edi ke kpukpru n̄kpọ ke ekondo asan̄a ke nde ke nde. Edi mfịna ama odu. Nte n̄kpọ akan̄wan̄ade mmọ ke mmọ ẹkeda ẹbiere n̄kpọ. Emi akanam mme ọfiọkn̄kpọ owo nte Aristotle ẹnam ndudue sia idụhe eke ọdiọn̄ọde kpukpru n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹkekere ke mme ekondo eken ye ntantaọfiọn̄ ẹsisan̄a ẹkanade ererimbot nnyịn. Ini oro, idụhe eke akafan̄ade emi. N̄wed emi ẹkotde The Closing of the Western Mind ọdọhọ ke se mme owo ẹkesikerede ẹnyụn̄ ẹkụtde akanam etie nte ke mbon Greece oro ẹnen.
Mfịna ikpokodụhe ekpedi ntaifiọk kpọt ẹkekpep utọ n̄kpọ oro. Se idiọkde edi ke Ufọkabasi Catholic ẹma ẹmen n̄kpọ emi ẹkpep nte ikọ Abasi.
Mbon Catholic Ẹmen Ukpepn̄kpọ Aristotle Ẹkpep
Ke isua 500 C.E. esịm 1500 C.E., mbon emi ẹkedọhọde ke idi Christian ke Europe ẹkeda ndusụk se Aristotle ekekpepde nte n̄kpọ emi mînaha owo ndomokiet afan̄a. Ikpọ owo Ufọkabasi Catholic, akpan akpan Thomas Aquinas (n̄kpọ nte 1224-1274), ẹma ẹsimen ukpepn̄kpọ Aristotle ẹkpep ke ufọkabasi mmọ. Se Aristotle ekekpepde ete ke mme ekondo eken ẹsan̄a ẹkanade ererimbot nnyịn ama akabade ukpepn̄kpọ Ufọkabasi Catholic. Ikpọ owo Ufọkabasi Protestant, utọ nte Calvin ye Luther ẹma ẹtiene ẹnyịme ukpepn̄kpọ emi ẹnyụn̄ ẹdọhọ ke oto Bible.—Se ekebe emi, “Mmọ Ẹma Ẹtịn̄ N̄kpọ Ẹbe Se Bible Etịn̄de.”
Ẹkeda ndusụk n̄kpọ emi Aristotle ekpepde nte n̄kpọ emi mînaha owo ndomokiet afan̄a
Charles Freeman ọkọdọhọ ke “enyene ndusụk ukpepn̄kpọ emi owo mîkesidiọn̄ọke m̀mê Aristotle okosio edi m̀mê Catholic ẹkesio ẹdi.” Ntem, ẹkesidọhọ ke Aquinas akanam Aristotle ọtọn̄ọ ndinịm se Ufọkabasi Catholic ẹkpepde. Edi Freeman ọkọdọhọ ke Aquinas akakam ama ukpepn̄kpọ Aristotle tutu edi se enye emende ekpep nte ikọ Abasi. Se Ufọkabasi Catholic ẹkenyụn̄ ẹnamde ye ndusụk ukpepn̄kpọ Aristotle edi oro. Ntre ke ini Galileo eyen Italy emi ekekpepde n̄kpọ aban̄a ekondo ye ibat ọkọdọhọde ke ererimbot nnyịn akam asan̄a akanade utịn onyụn̄ owụt se inamde enye etịn̄ ntre, Esopikpe Catholic ẹma ẹkot enye ikpe ẹnyụn̄ ẹnyịk enye ọdọhọ ke se imọ itịn̄de idịghe akpanikọ.a Edi Aristotle emi akakam osiode ukpepn̄kpọ emi edi ama ọdọhọ ke se ntaifiọk ẹtịn̄de ekeme ndikpụhọde nte ini akade; idịghe se ẹma ẹkewewet, ẹma ẹwet. Ubaha ekpedide ufọkabasi ẹma ẹtiene ẹnyịme emi!
a Kot “Galileo’s Clash With the Church,” ke Ẹdemede! Ikọmbakara eke April 22, 2003, man okụt se ẹkenamde Galileo.