Enyịn̄ Abasi ke Ofụri Emana
JEHOVAH Abasi oyom owo ọdiọn̄ọ onyụn̄ ada enyịn̄ esie. Emi ana in̄wan̄în̄wan̄ oto akpanikọ oro nte ke Enye ama ayarade enyịn̄ Esie ọnọ ata akpa owo iba ke isọn̄. Nnyịn ifiọk ite ke Adam ye Eve ẹma ẹmehe ye enyịn̄ Abasi koro ke Eve ama akaman Cain, nte ekemde ye akpa uwetn̄kpọ usem Hebrew, enye ọkọdọhọ ete: “Mmenyene eyeneren emi otode Jehovah.”—Genesis 4:1.
Edikem nnyịn ikot ite ke mme anam-akpanikọ irenowo nte Enoch ye Noah ‘ẹma ẹsan̄a ye Abasi akpanikọ.’ (Genesis 5:24; 6:9) Anaedi mmọ n̄ko, adan̄aoro, ẹma ẹdiọn̄ọ enyịn̄ Abasi. Enyịn̄ oro ama ọbọhọ akwa Ukwọ ye edinen owo oro Noah ye ubon esie. Kpa ye akwa nsọn̄ibuot oro okodude ke ukperedem ke Babel, mme ata asan̄autom Abasi ẹma ẹkaiso ndida enyịn̄ esie. Enye odu ke ediwak itie ikie ke mme ibet oro Abasi ọkọnọde Israel. Ke n̄wed Deuteronomy ikpọn̄, enye odu utịm ike-551.
Ke eyo mme ebiereikpe, nditọ Israel nte an̄wan̄ade iketreke ndida enyịn̄ Abasi. Mmọ ẹma ẹkam ẹsida enye ẹkọm kiet eken. Nnyịn ikot (ke akpa usem Hebrew) iban̄a ekọm oro Boaz ọkọkọmde mbon ukpen̄e esie ite: “Jehovah osụk odu ye mbufo.” Mmọ ẹma ẹbọrọ ekọm esie ke ndidọhọ: “Jehovah osụk ọdiọn̄ fi.”—Ruth 2:4.
Ke ofụri mbụk nditọ Israel tutu osịm ini oro mmọ ẹkefiakde ẹnyọn̄ Judah ke ntan̄mfep ke Babylon ama ekebe, ẹkesụk ẹkakaiso ndida enyịn̄ Jehovah ke nneme ofụri usen. Edidem David, kpa owo emi ekemde esịt ye Abasi, ama ada enyịn̄ Abasi ntatara ntatara—enye odu ke ediwak itie ikie ke mme psalm oro enye ekewetde. (Utom 13:22) Enyịn̄ Abasi n̄ko ama odu ke ediwak ọkpọkpọ enyịn̄ nditọ Israel. Ntem nnyịn imokot iban̄a Adonijah (“Ọbọn̄ Mi Edi Jah”—“Jah” edi ibio ibio usụn̄ ndiwet Jehovah), Isaiah (“Edinyan̄a Jehovah”), Jonathan (“Jehovah Ọmọnọ”), Micah (“Anie Etie Nte Jah?”) ye Joshua (“Jehovah Edi Edinyan̄a”).
Ke Ọwọrọde Ọkpọn̄ Bible
Uyarade otode mme ebiet oro mîdịghe eke Bible odu n̄ko aban̄a edida oro ẹkedade enyịn̄ Abasi ntatara ntatara ke eyo eset. Ke 1961 ẹma ẹkụt aba itiat ubụkowo eset kiet oro mîyomke usụn̄ ikpọn̄ edem usụk usoputịn Jerusalem, nte ekemde ye mbụk oro odude ke Israel Exploration Journal (Eboho 13, No. 2). Mme uwetn̄kpọ usem Hebrew ẹma ẹdu ke mme ibibene esie oro ẹtiede nte ẹkewet toto ke udiana ubak ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. Mme uwetn̄kpọ oro ẹdọn̄ọ mme utịn̄ikọ utọ nte “Jehovah edi Abasi ofụri isọn̄.”
Ke 1966 ẹma ẹmịn̄ mbụk kiet ke Israel Exploration Journal (Eboho 16, No. 1) ẹban̄a mbak eso ẹmi ẹwetde usem Hebrew ke idemmọ oro ẹkekụtde ke Arad, ke edem usụk Israel. Ẹkewet mmọemi ke udiana ubak ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N. Kiet ke otu mmọ ekedi ọkpọkpọ leta oro ẹkewetde ẹnọ ẹsọk eren kiet oro ẹkotde Eliashib. Leta oro ọtọn̄ọ ntem: “Nnọ ẹsọk ọbọn̄ mi Eliashib: Jehovah akpakam ọnọ fi emem.” Ndien enye eberi ete: “Enye odụn̄ ke ufọk Jehovah.”
Ke 1975 ye 1976, mme ọdọkisọn̄ nnyom n̄kpọeset oro ẹnamde utom ke Negeb ẹma ẹfiọhọ ediwak uwetn̄kpọ usem Hebrew ye Phoenicia ke ibibene itiat, ikpọ otu ye mme n̄kpọ udọn̄ mmọn̄ oro ẹdade itiat ẹnam. Mme uwetn̄kpọ oro ẹma ẹsịne ikọ Hebrew oro adade ọnọ Abasi, ọkọrọ ye enyịn̄ Abasi, YHWH, ke mme abc usem Hebrew. Ke Jerusalem, ke ndondo emi ẹma ẹfiọhọ ekpri ubak silver oro ẹkewan̄de-wan̄, nte an̄wan̄ade okodude mbemiso ẹkekade ntan̄mfep ke Babylon. Mme anam-ndụn̄ọde ẹdọhọ ẹte ke ini ẹketatde enye, ẹma ẹkụt nte ẹwetde enyịn̄ Jehovah ke usem Hebrew ke enye.—Biblical Archaeology Review, March/April 1983, page 18.
Ẹkụt uwụtn̄kpọ en̄wen ke nte ẹdade enyịn̄ Abasi ke inua-okot Leta eke Lachish. Ẹkekụt mme leta ẹmi, oro ẹkewetde ke mbak eso, ke ufọt isua 1935 ye 1938 ke n̄wụre Lachish, kpa ọkpọsọn̄ obio oro ọkọwọrọde etop ke mbụk Israel. Etie nte akwa owoekọn̄ kiet ke ekpri obio kiet ke Judea ekewet mmọ ọnọ ẹsọk etubom esie, oro ekerede Yaosh, ke Lachish, nte an̄wan̄ade ke ini ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke ufọt Israel ye Babylon ke ekperede utịt ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N.
Ke otu mbak eso itiaita oro ẹwetde n̄kpọ in̄wan̄în̄wan̄, itiaba ẹtọn̄ọ etop mmọ ye ekọm utọ nte: “Jehovah akpakam anam ọbọn̄ mi odu okụt ini emi ye eti nsọn̄idem!” Ke ofụri ofụri, enyịn̄ Abasi odu utịm ike-11 ke etop mbitiaba oro, owụtde in̄wan̄în̄wan̄ ete ke ẹma ẹsida enyịn̄ Jehovah kpukpru usen ke ekperede utịt ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N.
Idem mme andikara oro ẹdide mme okpono ndem ẹma ẹfiọk ẹnyụn̄ ẹsida enyịn̄ Abasi ke ini ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a Abasi nditọ Israel. Ntem, ke Itiat Moab, Edidem Mesha eke Moab ama obụre mbụre aban̄a mbụme ekọn̄ ẹmi enye okobụmede Israel ndien, ke otu n̄kpọ eken, ọdọhọ ete: “Chemosh ọkọdọhọ mi ete, ‘Ka, kọbọ Israel Nebo!’ Ntre mma n̄ka ke okoneyo nnyụn̄ n̄kan̄wana ekọn̄ ye enye ọtọn̄ọde ke usiere tutu osịm ufọt uwemeyo, mbọde enye nnyụn̄ n̄wotde kpukpru owo . . . Nnyụn̄ nda [n̄kpoduoho] Jehovah n̄wọrọ do, ndụride mmọ ke iso Chemosh.”
Ke etịn̄de otụk edida oro ẹdade enyịn̄ Abasi mi ke mme uwetn̄kpọ oro mîdịghe eke Bible, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (N̄wed Ukabadeikọ Ido Ukpono eke Akani Testament), ke Eboho 3, ikpehe 538, ọdọhọ ete: “Ntem n̄kpọ nte n̄wed 19 oro ẹnọde uyarade ẹban̄a Tetragrammaton ke uduot jhwh ẹtie ntiense ke afan̄ emi ẹban̄a edidi oro U[wetn̄kpọ] M[asoret] edide se ẹkemede ndiberi edem; akande kpukpru n̄kpọ, ẹkeme ndidori enyịn̄ mban̄a se ikande oro nto Itie Ubon N̄wed Mbụkeset eke mbon Arad.”—Ẹkabade ẹto usem German.
Owo Ifreke Enyịn̄ Abasi
Edimehe emi ẹmehede ye edida emi ẹdade enyịn̄ Abasi mi ama akaiso tutu osịm eyo Malachi, emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 400 mbemiso eyo Jesus. Ke n̄wed Bible oro ẹkotde ẹdian enyịn̄ esie, Malachi ọnọ enyịn̄ Abasi akwa uwọrọiso, adade enye utịm ike-48 ke ofụri ofụri.
Nte ini akakade, ediwak mme Jew ẹma ẹdidụn̄ ke mme ebiet ẹyomde usụn̄ ẹkpọn̄ idụt Israel, ndien ndusụk mmọ ikekemeke ndikot Bible aba ke usem Hebrew. Ntem, ke ọyọhọ isua ikie ita M.E.N., ẹma ẹtọn̄ọ ndikabade ubak Bible oro okodude adan̄aoro (“Akani Testament”) nsịn ke usem Greek, kpa obufa usem ofụri ererimbot. Edi owo ikofụmike enyịn̄ Abasi. Mme akabade n̄wed ẹma ẹdọn̄ enye ke itie, ẹwetde enye ke uduot oro enye okodude ke usem Hebrew. N̄kani ikpan̄wed Septuagint eke usem Greek oro ẹketịmde ẹnịm tutu osịm usen nnyịn ẹtie ntiense ẹban̄a oro.
Nte ededi, nso idaha ikodu ke ini Jesus okodude ke isọn̄? Didie ke nnyịn ikeme ndifiọk m̀mê enye ye mme apostle esie ẹma ẹda enyịn̄ Abasi?
[Ndise ke page 12]
Ke leta emi, oro ẹkewetde ke mbak eso ke udiana ubak ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N., enyịn̄ Abasi odu utịm ikaba.
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
(Ndise ẹbọde ẹto Israel Department of Antiquities and Museums)
[Mme ndise ke page 13]
Ẹkụt enyịn̄ Abasi n̄ko ke Leta eke Lachish ye ke Itiat Moab