Ikpehe 2
Anie Ekeme Ndisian Nnyịn?
1, 2. Nso idi mfọnn̄kan usụn̄ ndidiọn̄ọ uduak n̄kpọ oro ẹdiọn̄de?
1 Anie ekeme ndisian nnyịn se uduak uwem enen̄erede edi? Ọfọn, edieke afo akpakade ekese ọdiọn̄ ukwakutom onyụn̄ okụtde enye nte anamde utom ke awak n̄kukọhọ ukwakutom oro afo mûfiọkke, didie ke afo ekeme ndifiọk se ẹdade enye ẹnam? Mfọnn̄kan usụn̄ ekpedi afo ndibụp andidiọn̄.
2 Nso, ndien, kaban̄a ikpọ ndudiọn̄ oro nnyịn ikụtde ẹkande nnyịn ẹkụk ke isọn̄, utọ nte ke kpukpru oduuwem n̄kpọ, tutu osụhọde osịm n̄kpri n̄kan oduuwem nsen? Ẹkam ẹdiọn̄ ata n̄kpri nsen ye mme n̄kpinịn̄inịn̄i nsen ẹmi ẹdude ke esịt nsen ke utịbe utịbe usụn̄ ye ke nde ke nde. Nso, n̄ko, kaban̄a ekikere owo oro ẹdiọn̄de ke utịbe utịbe usụn̄? Ndien nso kaban̄a utịn nnyịn ye mme ekondo ẹmi ẹsan̄ade ẹkanade enye, ye uyọ ntantaọfiọn̄ Milky Way nnyịn, ye ererimbot? Nte kpukpru enyene-uten̄e ndudiọn̄ ẹmi iyomke Andidiọn̄? Ke akpanikọ enye ekeme ndisian nnyịn ntak emi enye ọkọdiọn̄de mme utọ n̄kpọ oro.
Nte Uwem Ọkọtọn̄ọ ke Mbuari?
3, 4. Nso idotenyịn idu nte ke uwem ọkọtọn̄ọ ke mbuari?
3 The Encyclopedia Americana ama owụt “utịbe utịbe udomo n̄kukọhọ ye ndutịm ke mme oduuwem edibotn̄kpọ” onyụn̄ ọdọhọ ete: “Editịm ndụn̄ọde mme frawa, n̄kpri unam, m̀mê mme unam eke ẹbọkde nditọ ke mmọn̄eba ẹwụt nnennen editịm mbakidem ẹmi ekperede ndidi se owo mîkemeke ndinịm ke akpanikọ.” Sir Bernard Lovell, ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ emi otode Britain, ke etịn̄de otụk mbuaha ibọk emi odude ke idem mme oduuwem n̄kpọ, ekewet ete: “Ifet . . . mbuari ndida n̄kosụn̄ọ ke ata n̄kpri nsen n̄kọri ndiboho ekpri ke usụn̄ oro owo mîkemeke-keme ndikere mban̄a. . . . Enye edi ata ukpọk ukpọk n̄kpọ.”
4 Ukem ntre, Fred Hoyle, ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄, ọkọdọhọ ete: “Ofụri ndutịm akani ukpepn̄kpọ aban̄ade oduuwem n̄kpọ osụk owụt ke uwem ọkọtọn̄ọ ke mbuari. Edi nte mme ekpep n̄kpọ mban̄a mmọn̄ibọk ẹmi ẹdude ke oduuwem n̄kpọ ẹkụtde n̄kpọ efen efen ẹban̄a enyene-uten̄e n̄kukọhọ uwem, ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke mme ifet enye nditọn̄ọ ke mbuari ekpri ata etieti tutu edi se ẹkemede ndibiat mmọ mfep ofụri ofụri. Uwem ikọtọn̄ọke ke mbuari.”
5-7. Didie ke ukpepn̄kpọ aban̄ade ata n̄kpri nsen oduuwem n̄kpọ owụt nte ke mme oduuwem n̄kpọ ikemeke nditọn̄ọ ke mbuari?
5 Ukpepn̄kpọ aban̄ade ata n̄kpri nsen oduuwem n̄kpọ, kpa kiet ke otu ukpepn̄kpọ ntaifiọk eke ndondo emi, edi ukpepn̄kpọ aban̄ade mme oduuwem n̄kpọ ke udomo eke mme nsen ubon, ata n̄kpri nsen, ye mme n̄kpinin̄inin̄i nsen. Michael Denton, ekpep n̄kpọ mban̄a nsen oduuwem n̄kpọ, etịn̄ aban̄a se ẹkụtde: “N̄kukọhọ oro n̄kpri n̄kan orụk nsen oro ẹfiọkde enyenede okpon etieti tutu owo ikemeke ndinyịme nte ke mme esen esen ikpọ n̄kpọntịbe oro mîdịghe akpanikọ ẹkpekekeme nditan̄ utọ n̄kpọ oro mbok inikiet inikiet.” “Edi ikam idịghe n̄kukọhọ ndutịm oduuwem n̄kpọ enen̄erede onịm n̄kpọ-ata ntre, ikike oro owo mîkemeke ndinịm ke akpanikọ oro esiwakde ndiwụt idem ke ndudiọn̄ mmọ odu n̄ko.” “Ẹnen̄ede ẹkụt ọniọn̄ eke ndudiọn̄ oduuwem n̄kpọ ye mme mfọnmma utịtmbuba oro ẹsịmde . . . ke udomo eke ata n̄kpri nsen.”
6 Denton akaiso ọdọhọ ete: “Kpukpru ebiet oro nnyịn isede, ke utụn̄ọ ekededi oro isede, nnyịn imokụt uyai ye ikike oro ke ofụri ofụri edide akakan ke uduot, emi abiatde ekikere mbuari efep. Nte enen̄ede edi se ẹkemede ndinịm ke akpanikọ nte ke mme edinam oro ẹkedade itie ke mbuari ẹkpekekeme ndinam ata idem n̄kpọ, emi n̄kpri n̄kan n̄kpọ—kpa nsen n̄kọri m̀mê nsen ubon oro anamde utom—awakde n̄kukọhọ akan ukeme ubot n̄kpọ nnyịn, kpa ata idem n̄kpọ emi edide ata ision̄kpọ ye mbuari, emi ọfọnde ke ofụri usụn̄ifiọk akan n̄kpọ ekededi oro ẹdade ifiọk owo ẹsio ẹdi?” Enye ama ọdọhọ n̄ko ete: “Ke ufọt oduuwem nsen ye ata n̄kokon̄ ndutịm n̄kpọ oro mînyeneke uwem emi odude ke nde ke nde, utọ nte nsem nsem itiat m̀mê eboho snow, ataata ukpe oro okponde ke usụn̄ oro owo ekpekemede ndikere mban̄a odu.” Ndien akwa andikpep ukpepn̄kpọ obot, Chet Raymo, ọdọhọ ete: “Esitụk mi ke idem etieti . . . Etie nte ẹnam ata ekpri nsen kiet kiet ke utịbe utịbe usụn̄ ẹnọ utom esie.”
7 Denton, ekpep n̄kpọ mban̄a ata n̄kpri nsen oduuwem n̄kpọ, eberi ete ke “mbon oro ẹsụk ẹyịrede ke ndidọhọ nte ke kpukpru mbufa ata idem n̄kpọ emi edi utịp ata mbuari” ẹnịm n̄ke ke akpanikọ. Ke akpanikọ, enye okot ukpepn̄kpọ Darwin emi aban̄ade mme oduuwem n̄kpọ nditọn̄ọ ke mbuari “akwa n̄ke ntọn̄ọ ererimbot eke ọyọhọ isua ikie edịp.”
Ndudiọn̄ Oyom Andidiọn̄
8, 9. Nọ uwụtn̄kpọ oro owụtde ete ke ana kpukpru n̄kpọ oro ẹdiọn̄de enyene andidiọn̄.
8 N̄kpọ oro mînyeneke uwem ndikeme ndinyene uwem ke mbuari, ebe ke ndusụk ntịme ntịme mbabuat n̄kpọntịbe, ikemeke nditịbe. Baba, kpukpru oduuwem n̄kpọ oro ẹdiọn̄de ediye ediye ke isọn̄ ikpekemeke ndiwọrọ ndidu ke mbuari, sia kpukpru n̄kpọ oro ẹdiọn̄de anade enyene andidiọn̄. Nte afo ọmọfiọk ekededi oro mînyeneke? Ndomokiet idụhe. Ndien nte ndudiọn̄ awakde n̄kukọhọ akan, ntre ke ana andidiọn̄ enyene ukeme akan.
9 Nnyịn imekeme n̄ko ndinam n̄kpọ emi an̄wan̄a ke usụn̄ emi: Ke ini nnyịn ikụtde ndise, nnyịn imesinyịme emi nte uyarade nte ke ewet-ndise odu. Ke ini nnyịn ikotde n̄wed, nnyịn imesinyịme ite ke ewetn̄wed odu. Ke ini nnyịn ikụtde ufọk, nnyịn imesinyịme ite ke ọbọpufọk odu. Ke ini nnyịn ikụtde ikan̄ unọ ndausụn̄ uwat, nnyịn imesifiọk ite ke otu mme ọnọ mbet odu. Mbon oro ẹkenamde kpukpru n̄kpọ oro ẹkenam mmọ ye uduak. Ndien ke adan̄aemi nnyịn mîkemeke ndifiọk kpukpru n̄kpọ oro ẹban̄ade mbon oro ẹkediọn̄de mmọ, nnyịn isiyịkke m̀mê mme owo oro ẹdu.
10. Nso uyarade eke Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ke ẹkeme ndikụt?
10 Ukem ntre, ẹkeme ndikụt uyarade edidu eke Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ke ndudiọn̄, ndutịm, ye ediwak n̄kukọhọ oduuwem n̄kpọ ke isọn̄. Kpukpru mmọ ẹwụt ke Akakan Ifiọk odu. Emi n̄ko edi akpanikọ ke ndudiọn̄, ndutịm, ye ediwak n̄kukọhọ ekondo ye ediwak biliọn uyọ ntantaọfiọn̄ esie, kiet kiet ọdọn̄ọde ediwak biliọn ntantaọfiọn̄. Ndien mme akpan mbet ẹkara kpukpru udịm enyọn̄, utọ nte mbon oro ẹkarade isan̄, ufiop, un̄wana, uyo, odudu ilektrik ndidụri n̄kpọ nda, ye odudu udụri n̄kpọ nda. Nte mbet ekeme ndidu ye unana ọbọp-ibet ndidu? Dr. Wernher von Braun, ataifiọk rọket, ọkọdọhọ ete: “Mme mbet obot ekondo ẹdi ata nnennen tutu nnyịn inyeneke mfịna ndomokiet ndibọp ubomofụm ndife n̄ka ọfiọn̄ imonyụn̄ ikeme ndikpeme ini ufe oro ye nnennen ubak sekọn kiet. Anaedi owo okonịm mbet ẹmi.”
11. Ntak emi nnyịn mîkpafan̄ake edidu eke Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ n̄kukụre koro nnyịn mîkemeke ndikụt enye-e?
11 Edi akpanikọ, nnyịn ikemeke ndikụt Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ye Ọnọ-Ibet ke ata enyịn nnyịn. Edi nte nnyịn imesifan̄a ite ke mme utọ n̄kpọ nte odudu oro odụride n̄kpọ ada, odudu magnet, ikan̄ ilektrik, m̀mê usụn̄ etop radio idụhe n̄kukụre koro nnyịn mîkemeke ndikụt mmọ? Baba, nnyịn isifan̄ake, koro nnyịn imekeme ndikụt mme utịp mmọ. Ndien ntak emi nnyịn ikpafan̄ade edidu eke Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ye Ọnọ-Ibet n̄kukụre koro nnyịn mîkemeke ndikụt enye, ke ini nnyịn ikemede ndikụt utịp ndyọ ndyọ ubọkutom esie?
12, 13. Nso ke uyarade etịn̄ aban̄a edidu oro Andibot odude?
12 Paul Davies, akwa ekpep ukpepn̄kpọ obot, ebiere ete ke edidu eke owo idịghe ikpîkpu mbuari eke akan̄a. Enye ọdọhọ ete: “Ke akpanikọ ẹkenam nnyịn ndidu mi.” Ndien kaban̄a ekondo enye ọdọhọ ete: “Ebede ke utom ataifiọk mi, mmenen̄ede ntịm nnịm ke akpanikọ nte ke ẹnam ata ekondo ke ifiọk oro akamade n̄kpaidem tutu ami n̄kemeke ndinyịme enye n̄kukụre nte akpanikọ oro ọkọn̄ọde ke ntụk. Etie mi, nte ke ana ntotụn̄ọ udomo edinam an̄wan̄a odu.”
13 Ntem, uyarade asian nnyịn ete ke ekondo, isọn̄, ye mme oduuwem n̄kpọ ke isọn̄ ikpekekemeke ndiwọrọ ndidu ke mbuari. Kpukpru mmọ ẹnọ ikọ ntiense ke ndopuyo nte ke n̄kokon̄, okopodudu Andibot odu.
Se Bible Etịn̄de
14. Nso ke Bible ebiere aban̄a Andibot?
14 Bible, n̄wed ubonowo oro ebịghide akan, osịm ukem ubiere oro. Ke uwụtn̄kpọ, ke n̄wed Mme Hebrew eke Bible, oro apostle Paul ekewetde, ẹsian nnyịn ẹte: “Koro kpukpru ufọk ẹnyene andibọp, edi Enyeemi ọkọbọpde kpukpru n̄kpọ edi Abasi.” (Mme Hebrew 3:4) Akpatre n̄wed Bible, oro apostle John ekewetde, n̄ko ọdọhọ ete: “Ọbọn̄ ye Abasi nnyịn, Afo omodot ndibọ ubọn̄ ye ukpono ye odudu, koro Afo okobotde kpukpru n̄kpọ; ndien oto uduak Fo ke mmọ ẹdu, ẹkenyụn̄ ẹboro.”—Ediyarade 4:10b.
15. Didie ke nnyịn ikeme ndifiọk ndusụk edu Abasi?
15 Bible owụt ete ke adan̄aemi owo mîkemeke ndikụt Abasi, ẹkeme ndifiọk orụk Abasi emi enye edide ebe ke se enye akanamde. Enye ọdọhọ ete: “Enyịn ikike omokụt mme edu [Andibot] oro owo mîkwe, oro edi ke ndidọhọ nsinsi odudu ye itie esie nte Abasi, toto nte ererimbot ọkọtọn̄ọ, ke mme n̄kpọ oro enye akanamde.”—Rome 1:20, The New English Bible.
16. Ntak emi nnyịn ikpadatde esịt nte ke owo ikemeke ndikụt Abasi?
16 Ntre Bible ada nnyịn oto ke andinam osịm se ẹnamde. Se ẹnamde—kpa mme enyene-uten̄e n̄kpọ oro ẹnamde—edi uyarade ọniọn̄ ọniọn̄, okopodudu Andinam: kpa Abasi. N̄ko, nnyịn imekeme ndiwụt esịtekọm ke enye ndidi se enyịn mîkwe, sia nte Andibot ofụri ekondo, enye nte eyịghe mîdụhe enyene odudu oro okponde ata etieti tutu mme owo oro ẹnyenede obụk ye iyịp ikemeke ndidori enyịn ndikụt enye nnyụn̄ ndu uwem. Ndien oro akam edi se Bible etịn̄de: “Koro owo ndomokiet mîkwe [Abasi] iso idu uwem.”—Exodus 33:20.
17, 18. Ntak emi ekikere aban̄ade Andibot ekpedide akpan n̄kpọ ọnọ nnyịn?
17 Ekikere Akwa Ọdiọn̄-Ndudiọn̄, Akakan Andidu—kpa Abasi—ekpenyene ndidi ata akpan n̄kpọ nnọ nnyịn. Edieke edide Andibot akanam nnyịn, do ke akpanikọ anaedi enye ama enyene ntak, uduak, ke ndibot nnyịn. Edieke ẹkebotde nnyịn ndinyene uduak ke uwem, do ntak odu ndidori enyịn nte ke n̄kpọ ẹyefọn ye nnyịn ẹkan ke ini iso. Mîdịghe ntre, nnyịn n̄kukụre idu uwem inyụn̄ ikpa ye unana idotenyịn. Ntre edi ata akpan n̄kpọ ete nnyịn idụn̄ọde ifiọk uduak Abasi kaban̄a nnyịn. Do nnyịn imekeme ndimek m̀mê nnyịn iyom ndidu uwem ke n̄kemuyo ye enye m̀mê iyomke.
18 N̄ko, Bible ọdọhọ ete ke Andibot edi ima ima Abasi oro enen̄erede ekere aban̄a nnyịn. Apostle Peter ọkọdọhọ ete: “Enye ke ekere mbufo.” (1 Peter 5:7; se n̄ko John 3:16 ye 1 John 4:8, 16.) Usụn̄ kiet emi nnyịn ikemede ndikụt adan̄a nte Abasi ekerede aban̄a edi ke ndikere mban̄a utịbe utịbe usụn̄ oro enye akanamde nnyịn, ke ekikere ye ke ikpọkidem.
‘Enyene Ndyọ’
19. Akpanikọ ewe ke David andiwet psalm odụri ntịn̄enyịn nnyịn owụt?
19 David andiwet psalm ọkọdọhọ ke Bible ete: ‘Mmenyene ndyọ ye ndịk.’ (Psalm 139:14) Oro enen̄ede edi akpanikọ, koro Akakan Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ọkọdiọn̄ mfre ye idem owo ke utịbe utịbe usụn̄.
20. Didie ke n̄wed-ofụri-orụk-ifiọk kiet etịn̄ aban̄a mfre owo?
20 Ke uwụtn̄kpọ, mfre fo otịm awak n̄kukọhọ akan kọmputa ekededi. The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Unọ ntọt ke ndutịm usan̄a osịp otịm awak n̄kukọhọ akan n̄kponn̄kan ndutịm urụk ukopikọ; mfịna oro mfre owo ọkọkde akan ukeme mme ata okopodudu kọmputa ke anyan usụn̄.”
21. Ke ini nnyịn ikụtde se mfre anamde, nso ke nnyịn ikpebiere?
21 Ediwak miliọn akpan n̄kpọ ye mme ndise ke mme itie ikie ẹdu ke mfre fo, edi enye idịghe sụk itie ubon mme akpan n̄kpọ. Afo emekeme ndida enye n̄kpep nte ẹfụride inụk, ẹtemde bred, ẹsemde mme usem esenidụt, ẹdade kọmputa ẹnam utom, m̀mê ẹwatde ubomofụm. Afo emekeme ndikere nte ini nduọkodudu editiede m̀mê nte mfri edinemde. Afo emekeme ndidụn̄ọde onyụn̄ anam mme n̄kpọ. Afo emekeme n̄ko ndinam ndutịm, owụt esịtekọm, ama ima, onyụn̄ ada ekikere fo aka ini edem, idahaemi, ye ini iso. Sia nnyịn mme owo mîkemeke ndidiọn̄ utọ n̄kpọ nte enyene-uten̄e mfre owo, do Enyeemi ọkọdiọn̄de enye nte an̄wan̄ade enyene ọniọn̄ ye ukeme oro otịmde okpon akan eke owo ekededi.
22. Nso ke ntaifiọk ẹnyịme ẹban̄a mfre owo?
22 Kaban̄a mfre, ntaifiọk ẹnyịme ẹte: “Nte ata ediye uduot, ndutịm eke nde ke nde, ye akamba awak n̄kukọhọ ukwakutom emi anamde utom emi ayan̄a owo ifiọk. . . . Ekeme ndidi tutu amama owo idikemeke ndikọk kpukpru nsio nsio eyịghe kiet kiet oro mfre onịmde.” (Scientific American) Ndien akwa andikpep ukpepn̄kpọ obot oro, Raymo, ọdọhọ ete: “Ke nditịn̄ akpanikọ, nnyịn isụk ifiọkke ekese iban̄a nte mfre owo obonde ntọt, m̀mê nte enye ekemede nditi n̄kpọ ke idemesie. . . . Nsen osịp oro awakde osịm biliọn ikie ẹdu ke mfre owo. Nsen kiet kiet esinyene nneme, ebe ke ndutịm osịp ubọ ntọt oro ebietde eto, ye ediwak tọsịn nsen efen. Kiet kiet ndikeme ndiyịri ye eken edi n̄kukọhọ n̄kukọhọ n̄kpọ oro akpade owo idem.”
23, 24. Siak ndusụk mbak ikpọkidem oro ẹdiọn̄de ke utịbe utịbe usụn̄, ndien nso ke ọdiọn̄-ukwakutom kiet eketịn̄?
23 Enyịn fo enen onyụn̄ okpụhọ ada ekekem akan ukwak usio ndise ekededi; ke akpanikọ, mmọ ẹdi mme ukwak usio ndise ẹmi ẹsinamde n̄kpọ ke idemmọ, ẹsiketde n̄kpọ ke idemmọ, ẹsisiode mme ẹnyene uduot-ndise ẹmi ẹsisan̄ade isan̄. Utọn̄ fo ẹkeme ndidiọn̄ọ nsio nsio uyo onyụn̄ ọnọ fi ndusụk orụk ndausụn̄ ye udomon̄kpọ. Esịt fo edi n̄kpọ ukot n̄kpọ oro enyenede mme ukeme oro ata nti mme ọdiọn̄-ukwakutom mîkemeke ndikpebe. Mbak ikpọkidem eken n̄ko ẹdi utịbe: ibuo, edeme, ye ubọk fo, ọkọrọ ye mme ndutịm unam n̄kpọ asan̄a ye edinam udia ataha fo, ke ndisiak ibat ibat.
24 Ntem, ọdiọn̄-ukwakutom oro ẹkekpede nditịm nnyụn̄ mbọp akamba kọmputa ọkọdọhọ ete: “Edieke kọmputa mi okoyomde andidiọn̄, adan̄a didie akan oro ke ekedi ye awak n̄kukọhọ ndutịm ikpọkidem ye mmọn̄ibọk ye edinam uwem emi edide idemmi—emi n̄ko edide sụk ata ekpri ubak ke ekondo oro ekperede ndidi inyeneke utịt?”
25, 26. Nso ke akpana Akwa Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ ekeme ndisian nnyịn?
25 Kpasụk nte mme owo ẹnyenede uduak ke ekikere ke ini mmọ ẹnamde ubomofụm, kọmputa, enan̄ukwak, ye mme n̄kpọutom eken, ntre anaedi Andidiọn̄ mfre ye ikpọkidem owo ama enyene uduak ke ndinam nnyịn. Ndien anaedi Ọdiọn̄-Ndudiọn̄ emi enyene ọniọn̄ oro okon̄de akan eke owo, sia owo nnyịn ndomokiet mîkemeke ndikpebe mme ndudiọn̄ esie. Do, owụt ifiọk nte ke enye edi Enyeemi ekemede ndisian nnyịn ntak emi enye akanamde nnyịn, ntak emi enye ekesịnde nnyịn ke isọn̄, ye ebiet emi nnyịn ikade.
26 Ke ini nnyịn ikpepde mme n̄kpọ oro, do imekeme ndida utịbe utịbe mfre ye ikpọkidem oro Abasi ọkọnọde nnyịn nnam n̄kpọ ndiyọhọ uduak nnyịn ke uwem. Edi m̀mọ̀n̄ ke nnyịn ikeme ndikpep mban̄a mme uduak esie? M̀mọ̀n̄ ke enye ọnọ nnyịn ntọt oro?
[Ndise ke page 7]
Mfọnn̄kan usụn̄ ndifiọk ntak emi ẹkediọn̄de n̄kpọ edi ndibụp andidiọn̄
[Ndise ke page 8]
Ẹkeme ndikụt uwak n̄kukọhọ ye ndudiọn̄ ẹmi ẹdude ke mme oduuwem n̄kpọ ke ata n̄kpri nsen DNA
[Ndise ke page 9]
“Mfịna oro mfre owo ọkọkde akan ukeme mme ata okopodudu kọmputa ke anyan usụn̄”