June

Uwem ọsọn̄ ye ebeakpa oro etieti; etie nte imemke inọ enye ndikụt se adade ubọk aka inua. Kpa ye oro, enye asan̄a aka kiet ke otu n̄kpọ usịn okụk oro, akayak n̄kpri okudọk okụk iba esịn, isịnke-sịn editịm; ekeme ndidi idem okụk emi enye esịnde mi inamke-nam uyom nte eke mme imọ owo oko. Jesus ọdiọn̄ọ ke n̄kpri okudọk okụk iba emi mma oro esịnde do ẹdi lepton. Lepton ekekpri akan ke otu okụk emi mme Jew ẹkekamade ini oro. Okụk esie oro ikekemke ndida ndep ukpọk akaran̄abasi kiet, emi ekememde urua akan ke otu inuen emi ẹsidepde ẹda ẹnam udia. Jesus ama se ebeakpa oro anamde ata etieti. Ntre enye okot mme mbet esie anyan ubọk owụt ebeakpa oro ete: “Ubuene ebeakpa emi ama esịn okụk akan kpukpru mmọ.” Ekem enye etịn̄ se inamde imọ idọhọ ntre ete: “Kpukpru mmọ [akpan akpan mme imọ owo oro] ẹkesio n̄kpọ ke nyọhọ-nsụhọ mmọ ẹsịn, edi enye, ke unana esie, ekesịn kpukpru se enye enyenede, kpa ofụri se enye akpadade odu uwem.” (Mark 12:43, 44) Ebeakpa oro ndikakwat ufọk mmen n̄kesịn ke n̄kpọ usịn etịbe ama owụt ke enye ama enen̄ede enịm ke Jehovah eyese aban̄a imọ.​—Ps. 26:3. w21.04 6 ¶17-18

Ini Jesus okodude ke isọn̄, enye ikakpaha mba ndikwọrọ ikọ, ama onyụn̄ enịm ke mme owo ẹyekop. Se enye okoyomde mme mbet esie ẹnam edi oro. (John 4:35, 36) Mme mbet Jesus ẹma ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ ini enye osụk odude ye mmọ. (Luke 10:1, 5-11, 17) Edi ini ẹkemụmde enye ẹnyụn̄ ẹwotde enye, ukwọrọikọ ikọdọn̄ke mmọ aba ini enye mîkodụhe ye mmọ do. (John 16:32) Ke Jesus ama ekeset, enye ama ọdọhọ mmọ yak ẹda ukwọrọikọ ke akpan n̄kpọ. Se mmọ ẹkenyụn̄ ẹnamde edi oro ke Jesus ama akafiak ọnyọn̄ heaven. Mmọ ẹma ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ tutu mme asua mmọ ẹseme nte ikotde ke itie N̄wed Abasi usen mfịn. Jesus ama ada mme mbet esie usụn̄ yak ẹkwọrọ ikọ, Jehovah ama ọdiọn̄ mmọ, anam ediwak owo ẹkop ukwọrọikọ mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ke Pentecost 33 eyo mme apostle, n̄kpọ nte tọsịn owo ita ẹma ẹna baptism. (Utom 2:41) Ndien mme owo ke udịm ke udịm ẹma ẹsiditiene ẹdi mbet Jesus. (Utom 6:7) Kpa ye oro, Jesus ama etịn̄ ke mbon emi ẹdikopde eti mbụk ẹdinen̄ede ẹwak ke mme akpatre usen.​—John 14:12; Utom 1:8. w21.05 14 ¶1-2

Ndi ke eteti akpa ini emi okokụtde akpanikọ? Ama ekere ke idụhe owo ndomokiet emi edikopde se afo enịmde emi ifan̄a. Ama enen̄ede enịm ke se Bible ekpepde ayanam uwem enen̄ede enem mmọ onyụn̄ ọnọ mmọ idotenyịn. (Ps. 119:105) Ntre ama emen se enịmde eketịn̄ ọnọ kpukpru mme ufan fo ye mbon mbufo ye ọyọhọ idatesịt. Edi mmọ ẹkenam fi didie? Idem ama akpa fi ini ediwak mmọ mîkenịmke se afo etịn̄de. Ikpanaha idem akpa owo nnyịn ndomokiet ke ini mme owo ẹsịnde se ikwọrọde inọ mmọ. N̄wakn̄kan owo ẹma ẹsịn Jesus kpa ye emi enye ekesinamde utịben̄kpọ emi owụtde ke Abasi ada ye enye. Ke uwụtn̄kpọ, Jesus ama anam Lazarus eset. Idem mbon emi ẹkekọbọde enye ikekemeke ndidọhọ ke utọ n̄kpọ oro iketịbeke. Kpa ye oro, ikpọ owo mme Jew ikamaha ndinịm ke Jesus edi Messiah. Mmọ ẹma ẹkam ẹdomo ndiwot Jesus ye Lazarus!​—John 11:47, 48, 53; 12:9-11. w21.05 2 ¶1-2

Sidomo ukeme dụk mbono esop kpukpru ini. Se ẹnemede do eyenen̄ede an̄wam fi, afo oyonyụn̄ enen̄ede ọdiọn̄ọ nditọete. Ama okụt nditọete emi afo ekemede ndikpep n̄kpọ nto, di ufan ye mmọ inamke n̄kpọ m̀mê mmọ ẹto m̀mọ̀n̄, m̀mê mmọ ẹsọn̄ọ fi, m̀mê afo ọsọn̄ọ mmọ. Bible ọdọhọ ke ‘ọniọn̄ odu ye mbonusọn̄.’ (Job 12:12) Edi ikpọ owo ẹsụk ẹkeme ndikpep n̄kpọ nto mbon emi mmọ ẹsọn̄ọde, emi ẹsọn̄ọde ẹda ye Abasi. Jonathan ama ọsọn̄ọ David ata etieti, edi oro ikakpanke mmọ mbiba ndidi itai ye aban̄. (1 Sam. 18:1) Mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam n̄kpọ Jehovah kpa ye emi mmọ ẹkenyenede ikpọ mfịna, sia ekedi iso an̄wam edem, edem an̄wam iso. (1 Sam. 23:16-18) Sista Irina emi edide n̄kukụre Ntiense Jehovah ke ubon mmọ ọdọhọ ete: “Nditọete ẹkeme nditie nte ete, eka, m̀mê nditọeka nnọ nnyịn. Jehovah ekeme ndida mmọ n̄n̄wam nnyịn.” Mme ufan fo ẹkpema ndisọn̄ọ fi idem nnyụn̄ n̄n̄wam fi, edi ana etịn̄ mfịna fo ọnọ mmọ man mmọ ẹdiọn̄ọ nte ẹdisan̄ade ẹn̄wam fi. w21.06 10-11 ¶9-11

Jesus ama ọnọ mbụk edidem kiet ye ofụn esie. Ofụn oro ama akama edidem oro isọn emi edide tutu amama enye ikpekemeke ndikpe. Edi edidem ama ọdọhọ yak enye ọkpọn̄. Amana ko, ofụn oro ama okokụt ofụn en̄wen emi akakamade enye ata ekpri okụk, edi enye eyịre ete ke ana enye ekpe imọ kpukpru se enye akakamade. Utịt utịt, edidem ama omụm ofụn emi mîkamaha nditua owo en̄wen mbọm do ọkọkọbi. Ofụn oro ikanamke idemesie kpọt ibak, ama anam mbon en̄wen ibak n̄ko. Akpa ibak emi enye akanamde ekedi ndisọn̄ esịt ndọhọ ẹtop ofụn enye eken “ẹsịn ke ufọk-n̄kpọkọbi tutu enye osio isọn emi enye akamade.” Ọyọhọ iba edi ke se enye akanamde ama afịna ifụn eken emi ẹkekụtde se iketịbede. Ekedi mmọ ‘ẹkụt se itịbede, mmọ ẹfụhọ etieti.’ (Matt. 18:30, 31) Se nnyịn inamde esifịna mbon en̄wen ntre n̄ko. Owo ekpedue nnyịn ndien nnyịn isịn ndifen enye, nso ikeme nditịbe? Akpa, nnyịn idiyakke uwem enem enye sia nnyịn ifenke enye, inọhọ enye iso, inyụn̄ imaha enye aba. Ọyọhọ iba, nditọete eken ẹma ẹkụt ke nnyịn mbiba idụhe ke emem, idinemke mmọ ke idem. w21.06 22 ¶11-12

Ẹkebot mme owo ke mbiet Abasi, edi enenem Satan ndinam mmọ ẹda ndiọi n̄kpọ ẹsabade idemmọ. Ini Jehovah ‘okokụtde nte idiọkn̄kpọ mme owo awakde’ ke eyo Noah, Enye ‘ama eseme nte enye akanamde owo ke isọn̄, esịt onyụn̄ ayat enye.’ (Gen. 6:5, 6, 11) Ndi ererimbot idahaemi ọfọn akan eke ini oro? Ọfọn ke m̀mọ̀n̄? Esinem Devil owot ndikụt kpukpru oburobụt idan̄ emi mme owo ẹnamde mfịn emi; edide erenowo ye n̄wan, erenowo ye erenowo, m̀mê n̄wan ye n̄wan! (Eph. 4:18, 19) Esinen̄ede enem Satan enye ama ekeme ndinam ikọt Jehovah ẹnam akwa idiọkn̄kpọ. Ke ererimbot emi Satan akarade mi, mme owo ‘ẹkara mbon en̄wen tutu ẹnọ mmọ unan’ inyụn̄ itịmke ikama isọn̄ emi ye mme unam nte Jehovah ọkọdọhọde ẹkama. (Eccl. 8:9; Gen. 1:28) Nso mfịna ke oro ada edi? Ndusụk mbon emi ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a ererimbot emi ẹdọhọ ke isua ifan̄ ke iso, se nnyịn inamde ke ererimbot emi ekeme ndinam owo ikwe aba ndusụk unam, eto, ye ikọn̄ emi ẹwakde ẹsịm miliọn kiet. w21.07 12 ¶13-14

Esịt osụk amamia ndusụk ikọt Abasi ufen ke idiọkn̄kpọ emi mmọ ẹkenamde ke ini edem. Mmọ ẹsụk ẹkere ke tutu amama Jehovah idifenke inọ mmimọ, kpa ye edide mmọ ẹma ẹkabade esịt. Ekpedi etie fi ntre ke idem, afo ndidiọn̄ọ ke Jehovah enen̄ede oyom ndima mme asan̄autom esie nsinsi ima ayan̄wam fi aka iso anam n̄kpọ Jehovah ke idatesịt, esịt inyụn̄ imiaha nnyịn ufen. Se inamde edi ntre edi ke “iyịp Jesus Eyen esie eyet nnyịn isana ke kpukpru idiọkn̄kpọ.” (1 John 1:7) Ekpedi enyene ndudue emi esinamde, ndien oro anam idem emem fi, ti ke esinen̄ede ọdọn̄ Jehovah ndifen nnọ anamidiọk emi akabarede esịt. Se nte David emi eketienede ewet Psalm okowụtde ke nsinsi ima ayanam Jehovah efen ọnọ fi. Enye ọkọdọhọ ete: “Kpa nte enyọn̄ okon̄de akan isọn̄, ntre ke ima-mfọnido esie okpon ye mmọ eke ẹbakde enye. Kpa nte edem usiahautịn oyomde usụn̄ ọkpọn̄ edem usoputịn, ntre ke enye enịm mme ndudue nnyịn oyom usụn̄ ọkpọn̄ nnyịn.”​—Ps. 103:11, 12. w21.11 5-6 ¶12-13

Ana ebe emi edide Christian okpono n̄wan esie. (1 Pet. 3:7) Edieke okponode owo, eyenen̄ede ekere aban̄a owo oro onyụn̄ ada enye ke n̄kpọ. Ebe emi okponode n̄wan esie esida enye nte n̄kpọuto. Enye isidọhọke n̄wan esie anam se enye mîdikemeke ndinam, inyụn̄ imenke n̄wan esie idomo ye iban en̄wen. Ebe ekpemen n̄wan esie odomo ye iban en̄wen, editie n̄wan esie didie ke idem? Ebe Sista Rosa idịghe Ntiense Jehovah, enye esinyụn̄ awak ndimen Rosa ndomo ye iban en̄wen. Ndiọi ikọ emi enye esitịn̄de ye Rosa anam enye ekere ke imọ iwọrọke n̄kpọ ndomokiet, ke owo ndomokiet imaha imọ. Rosa ọdọhọ ete, “Se ikọ esie anamde mi edi se ẹteti mi kpukpru ini ke Jehovah ama mi.” Ebe emi edide Christian itiehe ntre, enye esikpokpono n̄wan esie. Enye ọdiọn̄ọ ke imọ ima ikpono n̄wan imọ, ke esịt eyenem n̄wan imọ afiak enem Jehovah. Ebe emi okponode n̄wan esie esitịn̄ nte enye ọfọnde ọnọ mme owo, ọdọhọ enye ke imama enye, onyụn̄ otoro enye. w21.07 22 ¶7-8

Ndi esiyat fi ama otobo n̄kpọ emi afo oyomde usọp usọp ndien n̄kpọ oro idịghe idisịm ke ini akpanade edisịm? Edi okpokop ata eti ntak emi anamde n̄kpọ oro okûsọp udûsịm, ndi enye oro ekeme ndinam fi enyene ime ebet? Mme N̄ke 21:5 anam ikụt ntak emi akpanade inyene ime. Itie oro ọdọhọ: “Kpukpru owo eke ẹnamde n̄kpọ ke ibụmede iditreke ndidu ke unana.” Nso ke itie oro ekpep nnyịn? Ekpep nnyịn ke owo emi enyenede ọniọn̄ esinyene ime etịn̄ enyịn anam n̄kpọ, se enye anamde esinyụn̄ ọfọn akan. Mme N̄ke 4:18 ọdọhọ ke “usụn̄ ndinen owo ebiet nyayama un̄wana emi akade-ka iso ayama tutu esịm ufọt uwemeyo.” Ufan̄ikọ emi anam ikụt ke Jehovah esiwụt ikọt esie se enye oyomde ndinam sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄, idịghe inikiet. Edi se ẹtịn̄de ke ufan̄ikọ emi ekeme ndinyụn̄ nnam ikụt nte owo esikpụhọrede onyụn̄ ekperede Abasi. Esida ini mbemiso owo ekperede Abasi; isidịghe ẹmemen eto, ẹmia ibịt. w21.08 8 ¶1, 3-4

Nte ererimbot emi osụk ekperede utịt, utom emi inyenede ndinam awak etieti. (Matt. 24:14; Luke 10:2; 1 Pet. 5:2) Kpukpru nnyịn iyom ndisịn ofụri ukeme nnyịn nnam n̄kpọ Jehovah. Ediwak owo ke ẹsịn idem ẹnam nsio nsio n̄kpọ ke esop. Ndusụk ẹduak ndidi mme asiakusụn̄, ndusụk ẹduak ndika Bethel, m̀mê nditiene mbọp n̄kpọ nnọ esop Abasi. Ediwak nditọete irenowo ke ẹnyụn̄ ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ man ẹdot ndidi mme asan̄autom unamutom m̀mê mbiowo. (1 Tim. 3:1, 8) Jehovah ama okụt ikọt esie ẹsiode esịt ẹnam mme n̄kpọ emi ẹnọ enye, esinem enye! (Ps. 110:3) Edi ndi idem emem fi ke ntak emi mûkemeke ndinam kan̄a se akaduakde ndinam nnọ Jehovah? Ekpedi ntre, dọhọ Jehovah nte etiede fi ke idem. (Ps. 37:5-7) Dọhọ nditọete emi ẹsọn̄de idem ke esop ẹteme fi se akpanamde man enen̄ede anam n̄kpọ Abasi, nyụn̄ domo ofụri ukeme fo ndinam se mmọ ẹdọhọde. Akpanam ntre, ẹkeme ndinọ fi ifetutom emi oyomde do, mîdịghe afo ekeme ndinam se akaduakde ndinam. w21.08 20 ¶1; 21 ¶4

Anna emi ekedide prọfet an̄wan ye ebeakpa ekedi isua 84, edi ‘akananam enye iketreke ndidu ke temple.’ Sia enye ekesikade temple kpukpru ini, Jehovah ama ọdiọn̄ enye onyụn̄ anam enye okụt Jesus ini ẹmende enye ẹdi temple. (Luke 2:36-38) Ke eyo nnyịn emi, ediwak nditọete emi ẹma ẹkesọn̄ ẹnam nti n̄kpọ emi nditọete eken emi mîsọn̄ke ẹkpekpebede. Ikpetie ye mmọ ineme nneme, ibụp mmọ mbụme emi edinamde mmọ ẹtịn̄ nte ekenemde mmọ ndinam n̄kpọ Abasi, inyụn̄ ikpan̄ utọn̄ ikop se mmọ ẹtịn̄de, iyenen̄ede ikpep n̄kpọ ito mmọ. Jehovah ye esop esie idaha nditọete nnyịn emi ẹma ẹkesọn̄ ibre mbre. Nditọete emi ẹkụt nsio nsio usụn̄ emi Jehovah ọdiọn̄de mmọ ye esop esie. Mmọ ẹkpep akpan n̄kpọ ẹto mme ndudue emi mmọ ẹkenamde. Da mmọ nte “idịm ọniọn̄,” nyụn̄ kpep n̄kpọ to mmọ. (N̄ke 18:4) Ekpesiwak ndineme nneme ye mmọ, mbụk mmọ ẹkeme ndin̄wam fi enen̄ede ọbuọt idem ye Abasi. w21.09 3 ¶4, 7; 4 ¶8; 5 ¶11, 13

Isaiah ọkọdọhọ ke ikọt Abasi ẹyewap “mmọn̄eba mme idụt.” (Isa. 60:5, 16) Ndima nditọete nnyịn ẹda nsio nsio ifiọk emi mmọ ẹmende ẹdụk esop Abasi ẹn̄wam yak ẹkwọrọ ikọ ke idụt 240, ẹnyụn̄ ẹn̄wam ẹsion̄o mme n̄wed Ikọ Abasi nnyịn ke se ibede usem 1,000. Ndinyen̄e mme idụt ke mme akpatre usen emi anam mme owo ẹbiere m̀mê mmimọ iyom ndida ye ukara Abasi, m̀mê iyom ndida ye ukara ererimbot emi. Ana kpukpru owo ẹbiere n̄kan̄ emi mmọ ẹdidade inọ. Ikọt Jehovah ẹsinịm ibet idụt emi mmọ ẹdụn̄de, edi mmọ isisịnke ubọk ke n̄kpọ ukara ekededi. (Rome 13:1-7) Mmọ ẹdiọn̄ọ ke Obio Ubọn̄ Abasi kpọt ekeme nditre kpukpru mfịna emi mme owo ẹnyenede, ke Obio Ubọn̄ oro inyụn̄ isan̄ake n̄kpọ ndomokiet ye ukara ererimbot emi.​—John 18:36, 37. w21.09 17-18 ¶13-14

Owo fo ọkpọkpọn̄ Jehovah, ata akpan n̄kpọ kiet emi akpanamde edi ndinam se idisọn̄ọde fi ye mbon ubon mbufo eken idem. Nso ye nso idi oro? Sikot Ikọ Abasi kpukpru ini, tie kere se okotde, kûnyụn̄ ufiak mbono esop. Mme n̄kpọ emi ke Jehovah edida isọn̄ọ fi idem. Sista Joanna emi ete esie ye eyeneka esie an̄wan ẹkekpọn̄de esop ọdọhọ ete: “Ke ini n̄kotde mbụk mme owo nte Abigail, Esther, Job, Joseph, ye Jesus ke Bible, esịt isinen̄ekede itịmede mi aba. Mbụk mmọ esisọn̄ọ mi idem onyụn̄ anam n̄kere nti n̄kpọ.” Ka iso bọn̄ akam nọ Jehovah idem ke ini enyịn anande fi. Kpe edima Ete nnyịn ubọk ete an̄wam fi ada se itịbede inọ fi oro nte enye adade, ‘anam fi enyene ikike onyụn̄ eteme fi usụn̄ eke afo edisan̄ade.’ (Ps. 32:6-8) Imọdiọn̄ọ ke ekeme ndinen̄ede mbiak fi ini etịn̄de ofụri ofụri nte etiede fi ke idem ọnọ Jehovah. Edi diọn̄ọ ete ke enen̄ede an̄wan̄a Jehovah. Enye ọdọhọ yak afo an̄wan̄a esịt fo ọnọ imọ.​—Ex. 34:6; Ps. 62:7. w21.09 28 ¶9-10

Ke ẹma ẹkenịm Passover eke isua 32 eyo mme apostle ẹma, mme apostle ita emi Peter, James, ye John ẹma ẹkụt n̄kukụt emi akakpade mmọ idem. Mmọ ye Jesus ẹkedu ke enyọn̄ akamba obot kiet; etie nte ekedi Obot Hermon. Ẹma ẹkpụhọde Jesus mbiet ke iso mmọ. “Iso esie [ama] onyụn̄ ayama nte utịn, ewụra esie onyụn̄ akabade ayama nte un̄wana.” (Matt. 17:1-4) Mme apostle oro ẹma ẹkop Abasi ọdọhọde ete: “Emi edi edima Eyen mi, emi ami nnyịmede; ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ enye.” Nte mme apostle emi ẹkedude uwem ama owụt ke mmọ ẹma ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ Jesus. Iyom ndikpebe mmọ. Enem nnyịn etieti nte Jehovah adade Jesus Christ emi edide “ibuot ọnọ esop” ọnọ nnyịn nti item. Oro owụt ke enye ama nnyịn! (Eph. 5:23) Kpa nte Peter, James, ye John ẹkebierede ndikpan̄ utọn̄ nnọ Jesus, yak nnyịn n̄ko ibiere ndikpan̄ utọn̄ nnọ Jesus. Edieke ikade iso inam ntre, Jehovah ọyọdiọn̄ nnyịn etieti idahaemi, iyonyụn̄ ikop inemesịt ke nsinsi ke ini iso. w21.12 22 ¶1; 27 ¶19

Eyenete kiet ke Corinth ama akama n̄wan ete esie ọdọ. Apostle Paul ama ọdọhọ mbiowo ke esop Corinth ete ẹsio enye ẹfep ke esop. Oburobụt ido emi ete oro akanamde ama abiat mbon en̄wen ke esop; ndusụk nditọete ikakam ikereke ke se enye akanamde oro ama enen̄ede ọdiọk! (1 Cor. 5:1, 2, 13) Nte ini akakade, Paul ama okop ke anamidiọk oro ama enen̄ede akabade esịt! Paul ama ọdọhọ mbiowo ete: ‘Mbufo ẹfen ẹnọ enye ẹnyụn̄ ẹdọn̄ enye esịt.’ Paul ọkọdọhọ mmọ ẹnam ntre ‘man ekikak mfụhọ edimen ete oro emen.’ Mbọm ete emi akakabarede esịt do ama anam Paul. Paul ikoyomke enye ofụhọ idiọkn̄kpọ oro tutu enye ekere ke eke imọ okụre, ke ufọn idụhe imọ ndikọdọhọ ẹdahado ẹnọ imọ. (2 Cor. 2:5-8, 11) Esinenem mbiowo nditua owo mbọm ukem nte esinemde Jehovah. Mbiowo ẹkpekụt ke edi se ẹnen̄erede ẹtụnọ anamidiọk, mmọ ẹsinam ntre; mmọ ẹkpenyụn̄ ẹkụt ntak nditua enye mbọm, mmọ ẹsitua. Edi edieke owo anamde idiọkn̄kpọ emi ekpedide se ẹtụnọde ndien mbiowo itụnọke enye, idịghe mbọm ke mmọ ẹtua enye oro. Mmọ ẹkam ẹnyenyịme idiọkn̄kpọ emi enye anamde. w21.10 11 ¶12-15

Imekeme ndimen se owo anamde nnyịn ndomo ye nnyịn ndida unan. Ndusụk unan ẹsidi ekpri ekpri, ndusụk ẹnen̄ede ẹkponi. Ke uwụtn̄kpọ, ini ikpokde mbara, imekeme ndidue nnọ idem nnyịn unan. Unan oro ekeme ndinen̄ede mbiak nnyịn. Edi, ke n̄kpọ nte ufan̄ usen kiet m̀mê iba ebede, ekeme ndinam nnyịn itịghiti aba ke ima ida utọ unan oro. Ukem ntre n̄ko, ndusụk se mme owo ẹnamde nnyịn ẹsidi ekpri ekpri n̄kpọ. Ke uwụtn̄kpọ, ufan nnyịn ekeme ndinam n̄kpọ mîdịghe etịn̄ ikọ ntaha ntaha ikereke, enye abiak nnyịn. Utọ enye oro idisọn̄ke nnyịn ndifen. Edi edieke idade ata akamba unan, ekeme ndiyom ika ufọkibọk yak ẹkekịm unan oro ẹnyụn̄ ẹda n̄kpọ ẹbọp. Ekpedi itie itie, nnyịn ikap unan oro, imekeme ndinam idem nnyịn ata idiọk ibak. Owo ekeme ndinam mbiet n̄kpọ oro ke ini owo eduede enye ata idiọk idiọk. Enye ekeme nditak ke ndisụk n̄kere nte owo oro ekeduede imọ, ye nte n̄kpọ oro akabiakde imọ. Mbon emi ẹsịnde n̄kpọ ke esịt ẹsinam idemmọ ibak, inamke owo. Mfọnn̄kan n̄kpọ edi ndinam se ẹtịn̄de ke itie N̄wed Abasi usen mfịn. w21.12 12 ¶15

Yak idọhọ ke ebiowo oyom ndinọ eyenete item mban̄a nte enye esịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem. Enye ekeme ndibụp idemesie ete, ‘Ndi Ikọ Abasi asua nte enye esịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem?’ Sia enye mîyomke ndida ekikere idemesie mbiere n̄kpọ nnọ eyenete oro, enye ekeme ndibụp ebiowo en̄wen mîdịghe obụp eyenete emi ọsọn̄de idem ke esop. Mmọ ẹkeme nditie ntre ẹdụn̄ọde se Paul eketịn̄de aban̄a nte owo ekpesịnede n̄kpọ onyụn̄ akamade idem. (1 Tim. 2:9, 10) Paul ama etịn̄ n̄kpọ emi ekemede ndin̄wam kpukpru owo, ete ke akpana Christian etịm ekere utọ ọfọn̄ emi enye esịnede ye nte enye akamade idem, onyụn̄ okụt ete ke ẹnọ Jehovah ubọn̄. Edi Paul ikọdọhọke ‘nam emi, kûnam oko,’ sia enye ama ọdiọn̄ọ ke Christian kiet kiet enyene unen ndibiere utọ ọfọn̄ emi enye edisịnede, etiene se enye ekpepde ke Bible. Ntre akpana mbiowo ẹse m̀mê se owo oro emekde ọnọ Jehovah ubọn̄ onyụn̄ owụt ke enye enyene eti ibuot. Ọfọn yak isiti ke nditọete iba emi ẹsọn̄de idem ke esop ẹkeme ndimek nsio nsio n̄kpọ ndien ekededi ke otu oro idiọkke. Nnyịn ikpodomoke ndinyịk nditọete ẹnam n̄kpọ ke ntak emi ikerede ke n̄kpọ oro ọfọn m̀mê ndikpan mmọ ndinam n̄kpọ ke ntak emi ikerede ke n̄kpọ oro ifọnke. w22.02 16 ¶9-10

Enyene nti ntak emi ẹkpenamde isiwụt kiet eken ima-mfọnido, oro edi, ima kiet eken nsinsi ima. Se ndusụk mi. Mme N̄ke ọdọhọ ete: “Kûyak ima-mfọnido ye akpanikọ ẹkpọn̄ fi. . . . Ndien afo oyokụt mfọn oyonyụn̄ enyene ikike ke iso Abasi ye ke iso owo.” “Owo ima-mfọnido anam se ifọnde ye ukpọn̄ esiemmọ.” “Owo eke ebịnede edinen ido ye ima-mfọnido oyokụt uwem.” (N̄ke 3:3, 4; 11:17; 21:21) Mme N̄ke oro ẹsiak ntak ita emi ẹkpenamde isiwụt kiet eken ima-mfọnido. Akpa, ndiwụt kiet eken ima-mfọnido ayanam nnyịn isọn̄ urua ke enyịn Jehovah. Ọyọhọ iba, ndinam oro edifọn ye nnyịn. Ke uwụtn̄kpọ, ididịghe ima idi ufan ye owo mfịn, n̄kpọn̄ nnyịn itie nte an̄wa ye eku. Ọyọhọ ita, mbon oro ẹwụtde kiet eken ima-mfọnido ẹyenyene ediwak nti n̄kpọ ke ini iso, nsinsi uwem esịne do. Omokụt do ke imenyene nti ntak ndinam se Jehovah ọdọhọde emi ete: “Ẹwụt kiet eken ima-mfọnido ye mbọm.” w21.11 8 ¶1-2

Edieke nte afo akanamde n̄kpọ ini ekenyenede mfịna ke ini edem m̀mê nte anamde n̄kpọ ke mfịna emi enyenede idahaemi anamde fi okụt ke unen̄ekede ubuọt idem ye Abasi, kûyak enye oro anam idem emem fi. Da ifet oro nam se idin̄wamde fi enen̄ede ọbuọt idem ye Abasi. Sibọn̄ akam kpukpru ini nọ Jehovah, akpan akpan ke ini enyenede akamba mfịna. Diọn̄ọ ke Jehovah ekeme ndida mbonubon fo m̀mê mme ufan fo n̄n̄wam fi. Ama ayak Jehovah an̄wam fi idahaemi, oro ayanam fi enen̄ede enịm ke enye ayan̄wam fi ọyọ mfịna ekededi emi edinyenede ke ini iso. Jesus ama an̄wam mme mbet esie ẹkụt nsio nsio n̄kpọ ke uwem mmọ emi okoyomde mmọ ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Abasi. Edi akananam enye ikekereke m̀mê Jehovah eyekeme ndin̄wam mmọ ẹbe idomo emi edidide ke ini iso. (John 14:1; 16:33) Enye ama enịm ke edieke ikọt Abasi ẹnen̄erede ẹbuọt idem ye Abasi, ke mmọ ẹyekeme ndibọhọ akwa ukụt. (Edi. 7:9, 14) Afo eyesịne ke otu mbon emi ẹdibọhọde akwa ukụt edieke ayakde Jehovah an̄wam fi, onyụn̄ anamde kpukpru se ekekeme man enen̄ede ọbuọt idem ye enye!​—Heb. 10:39. w21.11 25 ¶18-19

Nnyịn idorike enyịn Jehovah ndinyan̄a nnyịn ke utịbe utịbe usụn̄ mfịn. Edi imenịm ke kpukpru mbon emi ẹbuọtde idem ye Jehovah ẹyedu uwem ke nsinsi, idem ekpedi mmọ ẹkpakpa idahaemi. Ekpri ini ayak, n̄kpọ ọmọn̄ etịbe emi edinamde yak ẹkụt m̀mê imenịm ke Jehovah ekeme ndinyan̄a nnyịn. Ini Gog isọn̄ Magog, oro edi mme idụt, ẹdidahade ẹdiana kiet man ẹdi en̄wan ye ikọt Abasi, editie nte ke mmọ ẹmọn̄ ẹwot nnyịn ẹsio. Oyoyom inen̄ede inịm ke Jehovah ekeme ndinyan̄a nnyịn, ke enye oyonyụn̄ anyan̄a nnyịn. Ke enyịn mme idụt, nnyịn iditie nte mme erọn̄ eke mînyeneke andinyan̄a. (Ezek. 38:10-12) Nnyịn idinyeneke n̄kpọekọn̄, idinyụn̄ idiọn̄ọke ndin̄wana ekọn̄. Ntre mme idụt ẹdida ke nnyịn iyọhọke-yọhọ mmimọ ubọk. Edi sia ibuọtde idem ye Jehovah, iyọdiọn̄ọ ke mme angel ẹben̄e idem ndin̄wam nnyịn. Mme idụt ididiọn̄ọke enye oro sia mmọ ibuọtke idem ye Jehovah. Idem ayakpa mmọ ata etieti ini udịmekọn̄ heaven ẹdidide ẹdin̄wana ye mmọ ẹnọ nnyịn!​—Edi. 19:11, 14, 15. w22.01 6 ¶12-13

Idụhe asan̄autom Jehovah ndomokiet emi enye adade nte ke inyeneke ufọn. Akpana nnyịn n̄ko ida nditọete nnyịn ntre. Ana inam mmọ ẹkụt ke nnyịn idaha mmọ ibre mbre, inyụn̄ ikpeme mbak nnyịn idinam se iyatde mmọ. Edieke ikụtde ke ima inam se iyatde owo m̀mê ke ima idue owo, ikpanaha inam nte inyeneke se itịbede inyụn̄ idọhọ ke owo oro esisọp iyatesịt akaha, ke akpana enye oyom usụn̄ efre se iketịbede. Nso ikeme ndinam n̄kpọ ayat ndusụk owo? Nte n̄kpọ eketiede ye ndusụk nditọete nnyịn ini mmọ ẹsụk ẹkọride ekeme ndinam mmọ ẹkere ke mmimọ iwọrọke n̄kpọ. Ibịghike ndusụk nditọete nnyịn ẹkedụk esop, ntre mmọ inen̄ekede idiọn̄ọ se ẹkpenamde owo ekpedue mmọ. Inamke n̄kpọ m̀mê nso inam nnyịn iyat esịt, ana idomo nte ikekeme man emem afiak odu. N̄kpọ efen edi ke ọfọn owo emi esiyakde se mbon en̄wen ẹnamde ọsọp ayat enye okụt ke utọ uwem oro ifọnke, ke edi se imọ iyomde usụn̄ ikpụhọde. Enye oro edinam esịt enem enye onyụn̄ anam enye okûnyene mfịna ye mme owo. w21.06 21 ¶7

An̄wan̄a Jesus nte etiede fi ke idem. Ke ini mfịna anamde ibuot oyon̄ nnyịn ndien nnyịn inyene ufan emi an̄wan̄ade enye nte etiede nnyịn ke idem, esinem nnyịn etieti, akpan akpan ekpedi se iwọrọde nnyịn ama ọwọrọ enye. Jesus edi utọ ufan oro. An̄wan̄a enye nte idem esimemde owo, ye se ọwọrọde owo ndiyom un̄wam. Enye ọdiọn̄ọ mme mfịna nnyịn, oyonyụn̄ okụt ete ke imenyene un̄wam “ke nnennen ini.” (Heb. 4:15, 16) Angel ama edi ndin̄wam Jesus ke In̄wan̄ Gethsemane, enye onyụn̄ enyịme. Yak ikpebe Jesus, inyịme usụn̄ ekededi emi Jehovah adade an̄wam nnyịn, ekpededi edi n̄wed esop Abasi, vidio, utịn̄ikọ, mîdịghe edi ndọn̄esịt emi ebiowo m̀mê eyenete emi ọsọn̄de idem ke esop ọnọde nnyịn. (Luke 22:39-44) Jehovah ayanam fi enyene “emem Abasi” onyụn̄ ọsọn̄ọ fi idem. Ke ini ibọn̄de akam, iyenyene “emem Abasi emi akande kpukpru ekikere.”​—Phil. 4:6, 7. w22.01 18-19 ¶17-19

Se Jehovah anamde esinen kpukpru ini. Edi ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinyịme ke se mbon emi enye ọdọhọde ẹda nnyịn usụn̄ ẹdọhọde inam enen. Imekeme ndikere m̀mê mmọ ẹtịn̄ nnennen se Jehovah oyomde nnyịn inam, m̀mê ẹkam ẹtịn̄ ekikere idemmọ. Se idude edi ke nnyịn ikemeke ndidọhọ ke imọbuọt idem ye Jehovah ke ini edide nnyịn ibuọtke idem ye mbon emi enye ọdọhọde ẹda nnyịn usụn̄. Jehovah ada “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄” ada ikọt esie usụn̄ mfịn. (Matt. 24:45) Ofụn oro esise aban̄a ikọt Abasi ke ofụri ererimbot onyụn̄ eteme mbiowo se ẹkpenamde, ukem nte otu emi ẹkesede ẹban̄a ikọt Abasi ke eyo mme apostle ẹkesinamde. Mbiowo ke kpukpru esop ẹsikụt ẹte ke imanam se ofụn oro ọdọhọde. Edieke inamde se esop Abasi ye mbiowo ẹdọhọde, oro owụt ke imenịm ke se Jehovah ọdọhọde inam enen. w22.02 4 ¶7-8

Nnyịn ndidi Ntiense Jehovah edi ata n̄kpọ inemesịt ye n̄kpọ ukpono! Esinem nnyịn ke ini ikemede ndin̄wam “mbon oro ẹnyenede eti esịt oro edinamde mmọ ẹnyene nsinsi uwem” ẹditiene nnyịn ẹkpono Jehovah. (Utom 13:48) Esinem nnyịn nte ekenemde Jesus ini mme mbet esie ẹkenyọn̄de ukwọrọikọ ẹdinọ enye eti mbụk. Bible ọdọhọ ke enye ama “okop idatesịt etieti ke edisana spirit.” (Luke 10:1, 17, 21) Apostle Paul ọkọdọhọ Timothy ete: “Kpeme idemfo kpukpru ini nyụn̄ kpeme se afo ekpepde owo . . . koro ke ndinam emi afo ayanyan̄a idemfo ye mmọ emi ẹkopde uyo fo.” (1 Tim. 4:16) Ọwọrọ nnyịn mîkwọrọke ikọ, uwem nnyịn ye eke mbon en̄wen ẹkeme ndika. Isikpekpeme se inamde sia idade inọ Obio Ubọn̄ Abasi. Isiyom ndinam n̄kpọ emi edinamde ẹtoro Jehovah kpukpru ini, okûnyụn̄ udi ima ikwọrọ n̄kpọ kiet nnyịn ikanam en̄wen. (Phil. 1:27) Nnyịn ndisinen̄ede ntịm idem mbemiso ikade ukwọrọikọ nnyụn̄ mben̄e Jehovah an̄wam nnyịn oyowụt ke ‘imekpeme se ikpepde owo kpukpru ini.’ w21.10 24 ¶1-2

Ndimen “obufa owo” nsịne edi ndikere n̄kpọ nnyụn̄ nnam n̄kpọ nte Jehovah ọdọhọde. Owo emi emende obufa owo esịne esinyene mme edu emi spirit Abasi an̄wamde owo enyene, enye onyụn̄ ayak spirit oro ada enye usụn̄ ke nte enye ekerede n̄kpọ, adade n̄kpọ, onyụn̄ anamde n̄kpọ. Utọ owo oro esima Jehovah ye ikọt Esie. (Matt. 22:36-39) Enye esisụk adadat esịt idem ke ini enye enyenede mfịna. (Jas. 1:2-4) Enye edi anam emem. (Matt. 5:9) Enye esinyene ime onyụn̄ ọfọn ido. (Col. 3:12, 13) Enye esima nti n̄kpọ esinyụn̄ anam nti n̄kpọ. (Luke 6:35) Se enye anamde ke ẹda ẹdiọn̄ọ ke enye enen̄ede ọbuọt idem ye Ete esie ke heaven. (Jas. 2:18) Enye esisụk anam n̄kpọ emem emem ke ini owo anamde se iyatde enye; idomo okpodomo enye, enye isiduọhọ idụk. (1 Cor. 9:25, 27; Titus 3:2) Edieke iyomde ndimen obufa owo nsịne, ana inyene kpukpru nti edu emi ẹsiakde ke Galatia 5:22, 23 ye ke mme itie Bible en̄wen. w22.03 8-9 ¶3-4

Mbiowo ẹkeme ndikpebe nte apostle Paul ekesikwọrọde ikọ ke ufọk ke ufọk, edi ana mmọ ẹben̄e idem n̄ko ndisikwọrọ ikọ ini ekededi. (Eph. 6:14, 15) Usụn̄ en̄wen emi mbiowo ẹkemede ndikpebe Paul edi mmọ ndisida ini emi mmọ ẹsan̄ade ye nditọete ye mme asan̄autom unamutom ẹkwọrọ ikọ n̄kpep mmọ se mmọ ẹdiọn̄ọde. (1 Pet. 5:1, 2) Edi ikpanaha mbiowo ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnam utom esop tutu ini ukwọrọikọ idụhe aba. (Matt. 28:19, 20) Se idin̄wamde mmọ edi mmọ ndisịn ndusụk utom. Ke mmọ ẹma ẹkenen̄ede ẹbọn̄ akam ẹtie ẹkere utom emi ẹyomde ndinọ mmọ, mmọ ẹkeme ndikụt ke idụhe nte idibọde utom oro inam ifiak inyene ini inam se ikam idide akpan n̄kpọ ikan, utọ nte ndinịm Utuakibuot Ubon, ndisịn idem n̄kwọrọ ikọ, ndinyụn̄ n̄kpep nditọ mmimọ ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ. Edi ọfọn mmọ ẹdiọn̄ọ ke edieke isịnde, ke Jehovah ọdiọn̄ọ ke mmimọ inam ntre man inyene ini itịm ise iban̄a mme akpan n̄kpọ eken. w22.03 27 ¶4, 7; 28 ¶8

Ndi ke eteti ini ekekerede ndikabade ndi Ntiense Jehovah? Ndi idem ama enyek fi ekpri? Ekeme ndidi ekekere ke tutu amama imọ idikemeke ndisan̄a ke ufọk ke ufọk n̄kwọrọ ikọ. Ekeme ndinyụn̄ ndi idem ekenyek fi ke mme ufan fo m̀mê mbon ubon mbufo ẹkeme ndikọbọ fi. Ekpedi ntre, se iwọrọde owo emi afo ekpepde Bible ekeme ndin̄wan̄a fi, idem ekpenyek enye n̄ko. Jesus ama ọdiọn̄ọ ke utọ n̄kpọ ntre ekeme ndinyek ndusụk owo idem. Edi enye ama ọdọhọ mme mbet esie ẹkûyak ndịk akpan mmọ ndikpono Jehovah. (Matt. 10:16, 17, 27) Kpep owo emi afo ekpepde Bible sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄ ndikwọrọ ikọ. Ekeme ndidi idem ama enyek mme mbet Jesus ini enye ọkọdọhọde mmọ ẹkekwọrọ ikọ. Edi Jesus ama an̄wam mmọ; enye ama ọdọhọ mmọ se ẹdikwọrọde ye mbon emi mmọ ẹdikwọrọde ẹnọ. (Matt. 10:5-7) Didie ke afo ekpekpebe Jesus? N̄wam owo emi afo ekpepde Bible ọdiọn̄ọ mbon emi enye ekemede ndikwọrọ ikọ nnọ. Sio akpan n̄kpọ kiet emi Bible ekpepde bụp enye m̀mê enye ọdiọn̄ọ owo emi utọ ukpepn̄kpọ oro ekemede ndin̄wam. Ekem wụt enye mmemmem usụn̄ emi enye ekemede ndineme n̄kpọ oro ye owo oro. w21.06 6 ¶15-16

Enyene se ndusụk mbon emi ẹkebọhọde unyekisọn̄ emi eketịbede ke Nepal ke 2015 ẹketịn̄de. Owo kiet ọkọdọhọ ete: “Ke ufan̄ minit ifan̄ kpọt, mme ufọkurua ye n̄kani ufọk ẹma ẹwụre.” Owo efen ọkọdọhọ ete: “Idem ama enyek kpukpru owo. . . . Ediwak owo ẹdọhọ ke unyekisọn̄ oro akada n̄kpọ nte minit iba kpọt. Edi n̄kpọ a-minit iba oro eketie mi nte n̄kpọ ata ediwak hour.” N̄kpọ ke enyen̄e mme owo ke eyo nnyịn emi; n̄kpọ oro onyụn̄ enyen̄e kpukpru mme idụt. Prọfet Haggai ọkọdọhọ ete: “Ntem ke Jehovah mme udịm ọdọhọ ete, ‘Osụk kan̄a ini kiet​—esisịt ini​—ndien ami mmọn̄ nnyen̄e enyọn̄ ye isọn̄.’” (Hag. 2:6) Nnyen̄e emi Haggai eketịn̄de aban̄a itiehe nte eke unyekisọn̄ sia n̄kukụre se eke unyekisọn̄ esinamde edi ndibiat n̄kpọ. Enye emi enye eketịn̄de aban̄a anam ufọn. Jehovah ke idemesie ọdọhọ nnyịn ete: “Nyenyen̄e kpukpru mme idụt, ndien ndiye n̄kpọ emi ẹtode kpukpru mme idụt ẹyedụk ẹdi; ndien ami nyada ubọn̄ nyọhọ ufọk emi.” w21.09 14 ¶1-3

Edieke iyomde ndidi ufan ye owo, ana isiwak ndineme nneme ye enye inyụn̄ itịn̄ nte etiede nnyịn ke idem inọ enye. Ntre ke onyụn̄ edi ye nnyịn ndidi ufan Jehovah. Ke ini ibọn̄de akam itịn̄ se ikerede, nte etiede nnyịn ke idem, ye se ifịnade nnyịn inọ Jehovah, iwụt ke imọbuọt idem ye enye, ke imonyụn̄ inịm ke enye ama nnyịn. (Ps. 94:17-19; 1 John 5:14, 15) Dian idem ye nti ufan; mmọ ẹdi enọ Abasi. (Jas. 1:17) Ete nnyịn eke heaven ndinọ nnyịn nditọete emi ‘ẹmade nnyịn kpukpru ini’ owụt ke enye ama nnyịn etieti. (N̄ke 17:17) Ini apostle Paul ekewetde leta ọnọ nditọete ke Colossae, enye ama asiak ndusụk nditọete emi ẹken̄wamde enye onyụn̄ ọdọhọ ke mmọ ẹdi “mme andin̄wam emi ẹsọn̄ọde [imọ] idem.” (Col. 4:10, 11) Christ Jesus ke idemesie ama oyom un̄wam oto mme ufan esie, ama onyụn̄ enem enye ini mme angel ye mme owo ẹken̄wamde enye. (Luke 22:43) Nditịn̄ mfịna nnyịn nnọ ufan emi ọsọn̄de idem ke esop iwọrọke ke nnyịn inen̄ekede ibuọt idem ye Jehovah, akam ekeme ndikpeme nnyịn. w21.04 24-25 ¶14-16

Edieke se eyenete anamde enen̄erede afịna fi, nso ke akpanam? Nam se ekekeme man aka iso odu ke emem ye enye. Tịn̄ ofụri ofụri nte etiede fi ke idem nọ Jehovah. Dọhọ Jehovah ọdiọn̄ owo emi eduede fi do, onyụn̄ an̄wam fi okụt nti edu esie emi Enye amade. Mûkemeke ndisio se eyenete fo akanamde fi mfep ke esịt, keneme se iketịbede oro ye enye. (Luke 6:28) Edi kere kan̄a nte edisan̄ade ineme. Ifọnke isikere ke owo okokokoi anam n̄kpọ yak abiak nnyịn. (Matt. 5:23, 24) Ama eneme se iketịbede ye enye, kûse enye nte idiọkowo. Edi enye mîyomke ndinam emem-e? ‘Ka iso yọ’ enye. Nyene ime ye eyenete fo. (Col. 3:13) Ata akpan n̄kpọ emi anade anam edi nditre ndisịn enye ke esịt sia oro ekeme ndinam Jehovah okûkpere fi aba. Kûyak n̄kpọ ekededi emi owo anamde anam fi akanam se mûkpanamke. Ama anam ntre, oro oyowụt ke amama Jehovah akan n̄kpọ efen ekededi.​—Ps. 119:165. w21.06 24 ¶15