Nte Ẹn̄wamde Mbon Mfụhọ Ẹfiak Ẹkụt Idara

EPAPHRODITUS, kpa mbet emi ekededi Christian ke akpa isua ikie okodu ke mfụhọ. Ẹma ẹnọ enye man aka akan̄wam apostle Paul emi okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, edi enye ama ọdọn̄ọ n̄kpa n̄kpa. Okposụkedi nte Epaphroditus akafiakde okop nsọn̄idem, enye ama okop mfụhọ koro esop obio esie, emi ọkọnọde enye aka Rome, ama ‘okop ke enye ọdọdọn̄ọ.’ (Philippi 2:25, 26) Ke odude ke utọ anyan usụn̄ ntre edi oyomde ndinam esịt mmọ odu ke ifụre kaban̄a n̄kpọ emi akada mfụhọ ọsọk enye. Anaedi enye ama ekere n̄ko ete ke mmọ ẹdikere ke imọ imokpu. Didie ke ẹkpen̄wam enye afiak enyene inemesịt?

Ẹma ẹfiak ẹnọ Epaphroditus ọnyọn̄ obio esie ke Philippi akamade leta emi apostle Paul ekewetde. Ke leta emi, Paul ama eteme esop ete: “Ẹdara enye ndien ke Ọbọn̄ ye ọyọhọ idatesịt, ẹnyụn̄ ẹnọ orụk owo emi ukpono.” (Philippi 2:27-30) Ẹma ẹkpak mme Christian ke Philippi ete ẹdụri Epaphroditus ẹdian idem ke usụn̄ oro odotde ye n̄wọrọnda edu edidianakiet emi odude ke esop Christian. Ikọ ndọn̄esịt mmọ ama owụt enye nte ke ẹma ẹda imọ ke akpan n̄kpọ, ih, ‘ẹdara imọ.’ Idara idara ntịn̄enyịn emi ama anam n̄kpọ ke usụn̄ emi ọfọnde ke ndin̄wam enye ọbọhọ mfụhọ esie ke n̄kan̄ ekikere.

Uwụtn̄kpọ emi owụt ete ke okposụkedi mme Christian ke ofụri ofụri ‘ẹdarade ke Ọbọn̄,’ ndusụk mmọ ke ẹsobo nsio nsio orụk mfụhọ. (Philippi 4:4) Ọkpọsọn̄ mfụhọ ke n̄kan̄ ekikere edi ata idiọk udọn̄ọ emi esikam adade osịm uwotidem. Ke ndusụk ini, emi esibuana mfre owo ye mme mfịna ikpọkidem eken. Kpa ye oro, ẹsiwak ndisụhọde mfụhọ oto eti un̄wam oro mbon en̄wen ẹnọde. Ntre, Paul ama ọnọ item ete: “Ẹsọn̄ọ mbon iduọesịt idem.” (1 Thessalonica 5:14) Esop Mme Ntiense Jehovah ke ntre ẹkpenyene ndinọ mbon mfụhọ un̄wam ke idara. Esop Christian eyomfịn ama ọdiọn̄ọ aban̄a mbiomo emi ke edem ko ke 1903, koro Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) inioro ama etịn̄ aban̄a mbon mfụhọ m̀mê mbon iduọesịt ete: “Oyom ẹnọ mbon iduọesịt ye mbon mmemidem un̄wam, ibetedem, ye nsịnudọn̄.” Edi didie ke afo ekeme ndin̄wam mbon mfụhọ?

Akpa, ke nditua “mbọm,” afo emekeme ndin̄wam owo mfụhọ ayarade “editịmede esịt” esie owụt. Ke oro ebede, “eti ikọ” oro afo etịn̄de eyen̄wam enye okop idatesịt. (1 Peter 3:8; Mme N̄ke 12:25) Ndikam nyak enye etịn ikọ ifụre ifụre onyụn̄ ọdiọn̄ọ nte afo ekerede aban̄a imọ ekeme ndida akwa ubọhọ ndi. Mary, kpa Christian oro mîdọhọ ndọ, oro akan̄wanade ndikan mfụhọ ubọk akanam an̄wan̄a ete, “Ami mma nnyene ibat ibat ufan oro n̄kekemede ndinen̄ede n̄n̄wan̄a se idude mi ke esịt nnọ mmọ. Ami mma nyom owo oro akpan̄de utọn̄.” Ndinyene owo oro nnyịn ikemede nditịn̄ ata ekikere esịt nnyịn emi aban̄ade ukụt ke uwem nnọ ekeme ndiwọrọ ekese n̄kpọ.

Nte ededi, oyom se ikande sụk edinọ n̄kpan̄utọn̄ ye edinọ enyọn̄ enyọn̄ item utọ nte, “Dat esịt nyụn̄ nyene idotenyịn kpa ye mme mfịna ke uwem” m̀mê, “Kere n̄kpọ ke eti usụn̄.” Mme utọ ikọ ntre ẹkeme ndiwụt unana esịtmbọm onyụn̄ anana ufọn ofụri ofụri ke ini owo en̄wen odude ke mfụhọ, idem kpa nte Mme N̄ke 25:20 owụtde ke ndidọhọ: “Nte owo eke ọbọde owo edisịnen̄kpọ ke usen tuep . . . kpa ntre ke owo eke ọkwọde ikwọ ọnọ esịt mfụhọ, etie.” Nditịn̄ ikọ idotenyịn oro mîkemeke nditịbe ekeme n̄ko nditotịm ntịmede ekikere owo oro okopde mfụhọ. Ntak-a? Koro utọ ukeme ntre mîtụkke ntak mfụhọ esie.

Da Ikọ Sọn̄ọ Owo Idem

Owo ọkpọsọn̄ mfụhọ itiehe mbọm mbọm kpọt edi ekere n̄ko ete ke eyedi imọ inyeneke ufọn, imonyụn̄ inana idotenyịn. Ikọ Greek oro ẹkabarede “mbon mfụhọ” ke atai atai usụn̄ ọwọrọ “mbon ekpri uwem.” Eyen ukpepn̄kpọ Greek kiet akabade ikọ emi ke usụn̄ emi: “Owo eke okụtde ukụt ke utọ mfịna ntre, tutu ẹyedi se enye ọduọkde idotenyịn.” Ntre, ebiet oro odudu esie otode amasat, ndien uku esie ama etehede ube.​—Men Mme N̄ke 17:22 domo.

Job, kpa ete-ekpụk ọkọdọhọ ete: “N̄kpekeme ndisọn̄ọ mbufo esịt ke [ikọ] inua mi.” (Job 16:5) Ndusụk ini ẹsikabade ikọ Hebrew oro adade ọnọ “sọn̄ọ owo idem” nte “nọ odudu” m̀mê “fiak sịn uwem.” Ẹda ẹnye ẹtịn̄ ẹban̄a nte mbon oro ẹkefiakde ẹdiọn̄ temple ‘ẹkenamde enye ọsọn̄ idem.’ (Isaiah 41:10; Nahum 2:1; 2 Chronicles 24:13) Ana ikọ fo ke usọ usọ usụn̄ afiak ọkọri uku emi owo mfụhọ ekenyenede, nte n̄kpọ eke ẹdade itiat ẹkọk. Ndinam emi oyom ete afo edemede ‘odudu ukere n̄kpọ’ esie. (Rome 12:1) Nsiondi Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke 1903 oro ẹkebemde iso ẹsiak ama etịn̄ aban̄a mbon mfụhọ ete: “Sia ẹnanade . .. uko, oyom ẹnọ mmọ ibetedem, man otodo mmọ ẹsio se ukeme mmọ ẹnyenede ẹdi, kaban̄a nsịnudọn̄ mmọ ye n̄ko kaban̄a edidiọn̄ eke ofụri mbonufọk mbuọtidem.”

Uwụtn̄kpọ a-Bible emi aban̄ade Elkanah ye n̄wan esie, Hannah, emi okokopde mfụhọ, anam an̄wan̄a nte afo ekemede ndida ikọ nsọn̄ọ owo idem, nte Job akanamde. Elkanah ọkọdọ iban iba. Owo mmọ kiet, Peninnah, ama enyene ediwak nditọ, edi Hannah ekedi ada. Anaedi Hannah ama ekere ke imọ inyeneke ufọn. (Men Genesis 30:1 domo.) Nte n̄kpọ eke mbiomo emi mîdobike ikem, Peninnah ama anam esịt ayat enye okosịm udomo oro enye atuade eyet inyụn̄ idiaha n̄kpọ. Okposụkedi nte Elkanah mîkọdiọn̄ọke nte mfụhọ esie ọkọsọn̄de ubọk eketre, ke okụtde itie esie, enye ama obụp ete: “Hannah, nsinam afo atuade eyet? Nsinam afo onyụn̄ etrede ndidia n̄kpọ? Nsinam esịt ọdiọkde fi ntre n̄ko-n̄ko?”​—1 Samuel 1:1-8.

Mme mbụme oro Elkanah okobụpde ke mfọnido, idịghe man odori enye ikọ, ama ọnọ Hannah ifet nditịn̄ se idude enye ke esịt. Edide n̄wan emi ama ọbọrọ m̀mê ikọbọrọke, ẹma ẹn̄wam enye ndidiọn̄ọ ntak emi enye ekekerede ke imọ inyeneke ufọn. Ntre, nko, owo mfụhọ ekeme ndidọhọ ete, ‘Ami n̄kam ndi idiọkowo.’ Afo emekeme ndibụp ete, ‘Ntak afo ekerede ntre-e?’ Adan̄aoro, tịm kpan̄ utọn̄ ke nte enye an̄wan̄ade se idude enye ke esịt ọnọ fi.​—Men Mme N̄ke 20:5 domo.

Ekem Elkanah ama obụp Hannah mbụme nsọn̄ọ-idem emi ete: “N̄kọm ami mmọfọn ye afo n̄kan nditọ duop?” Elkanah ama eti Hannah aban̄a ima oro imọ imade enye, kpa ye oro enye edide ada. Enye akada n̄wan emi ke ọsọn̄urua n̄kpọ, ndien n̄wan emi ke ntre ama ekeme nditịn̄ ke akpatre ete: ‘ọfọn, ami ke baba usụn̄ kiet ndịghe owo oro mînyeneke ufọn. Ami mmenen̄ede n̄kụt ntotụn̄ọ ima ebe mi!’ Ikọ ebe esie ama ọsọn̄ọ Hannah idem, koro enye ama adia n̄kpọ onyụn̄ adaha aka ke temple.​—1 Samuel 1:8, 9.

Kpasụk nte Elkanah okosiode akpan n̄kpọ owụt onyụn̄ odụride ntịn̄enyịn an̄wan esie owụt ntak oro akpanamde enye okop inemesịt aban̄a idemesie, ana mbon oro ẹyomde ndin̄wam mbon mfụhọ ẹnam kpasụk ntre. Ke uwụtn̄kpọ, Christian kiet emi ekerede Naomi eketịn̄ emi aban̄a se ikan̄wamde enye afiak enyene inemesịt ete: “Ndusụk ufan ẹma ẹtoro usụn̄ nte n̄kọbọkde eyeneren mi, usụn̄ nte n̄kamade ufọk mi, ye idem usụn̄ nte ami nnịmde iso kpa ye mfụhọ mi. Nsịnudọn̄ emi ama ọwọrọ ata ekese n̄kpọ!” Ih, itoro oro owo odotde ndibọ esin̄wam owo mfụhọ okụt nti edu esie onyụn̄ ekere ke usụn̄ oro odotde nte ke imọ imenyene ufọn.

Edieke n̄wan fo okopde mfụhọ, ntak mûdomoke ndisọn̄ọ enye idem ke n̄kemuyo ye ikọ Mme N̄ke 31:28, 29? Do nnyịn ikot ite: “Ebe esie nko onyụn̄ otoro enye. Ediwak iban ẹmenam eti; edi afo akan mmọ kpukpru.” Kpa ye oro, ekeme ndidi n̄wanndọ oro okopde mfụhọ idinyịmeke ndibọ utọ itoro oro, sia enye ekemede ndikere ke imokpu ke ntak oro imọ mîkemeke ndise mban̄a mbiomo esịtufọk ke usụn̄ oro enye ekerede ke akpana inam. Ke nditi enye se utọ an̄wan enye edide ke esịt idem, ye se enye ekedide mbemiso okopde mfụhọ emi, nte ededi, afo emekeme ndinam enye onịm ke akpanikọ nte ke itoro oro afo otorode imọ idịghe abian̄a abian̄a itoro. Afo n̄ko emekeme ndinam enye ọfiọk nte ke se enye anamde idahaemi owụt ukeme oro okponde akan. Afo emekeme ndidọhọ ete: ‘Ami mmọdiọn̄ọ se ikpade fi ke ndinam emi. Edi n̄kpọ itoro didie ntem nte afo ke esịn uto akwa ukeme ntre!’ Owo ndibọ unyịme ye itoro nto nsan̄andọ ye nditọ, kpa mbon oro ẹdiọn̄ọde enye ọfọn akan, edi akpan n̄kpọ ke ndikọri uku oro owo enyenede.​—Men 1 Corinth 7:33, 34 domo

Ndikama mme uwụtn̄kpọ Bible ekeme ndin̄wam owo mfụhọ okụt mme ukpụhọde ke ekikere oro oyomde enye anam. Ke uwụtn̄kpọ, ekeme ndidi owo ọsọp utọn̄ akaha ndikop ekikere mbon en̄wen. Afo emekeme ndineme uwụtn̄kpọ eke Epaphroditus onyụn̄ obụp ete: ‘Ntak emi afo ekerede ke enye ama ofụhọ ke ini enye ọkọdiọn̄ọde ete ke esop obio esie ama okop aban̄a unana nsọn̄idem esie-e? Nte enye ekenen̄ede edi owo eke okpude? Ntak emi Paul ọkọdọhọde ẹkpono enye-e? Ndi ata ufọn oro Epaphroditus ekenyenede nte owo ọkọkọn̄ọ ke ifetutom emi enye ekenyenede?’ Utọ mbụme ẹmi ẹkeme ndin̄wam Christian emi okopde mfụhọ ndibọ ọkpọ ọkpọ ufọn nnyụn̄ ndiọn̄ọ nte ke imọ idịghe owo eke okpude.

‘Ẹn̄wam Mbon Mmemidem’

Bible ọnọ item ete: “Ẹ[n̄wam] mbon mmemidem.” (1 Thessalonica 5:14) Edidu oro mme ufan ẹmi ẹdide Christian ẹdude, ẹmi ẹkemede ndinọ un̄wam oro enyenede ufọn edi eti ufọn efen emi ẹnyenede ẹto ata ido ukpono. Mme ata ufan ẹdi mbon oro ‘ẹmanade ẹnọ ini nnanenyịn,’ ndien mmọ ke akpanikọ ẹsisọn̄ọ ẹdiana ye owo mfụhọ. (Mme N̄ke 17:17) Ke ini apostle Paul okokopde ‘mfekuwem’ onyụn̄ okopde “ndịk,” ẹma ẹdọn̄ enye esịt oto ‘edidu oro Titus okodude ye enye.’ (2 Corinth 7:5, 6) Ke ukem usụn̄ oro, edika n̄kese ye edinọ ikot ke urụk ukopikọ mfọnido ke ini ẹmi ẹdotde edi se mbon mfụhọ ẹsitịmde ẹdara. Afo emekeme ndibụp m̀mê usụn̄ ekededi odu emi imọ ikemede ndinọ un̄wam emi enyenede ufọn, utọ nte edọn̄-utom, edinam utom ke ufọk, m̀mê n̄kpọ ntre.a Christian kiet emi ekerede Maria ọdọhọ ete: “Ke ini n̄kokopde mfụhọ, ufan kiet ama esiwet mi ediwak ini onyụn̄ esịn mme itien̄wed Abasi oro ẹnọde nsịnudọn̄ kpukpru ini. Ami mma nsikot leta emi ndien ndien, ntuade eyet nte ami n̄kotde enye. Mme utọ leta oro ẹketie nte gold ẹnọ mi.”

Ke ama ekesịn udọn̄ ọnọ esop ndin̄wam ‘mbon mfụhọ,’ Paul ọdọhọ ete: “Ẹnyene anyanime ye kpukpru owo. Ẹkpeme ẹkûyak owo ada idiọk osio owo usiene idiọk.” (1 Thessalonica 5:14, 15) Ime edi akpan n̄kpọ, koro ke ntak ubiak eke n̄kan̄ ekikere, eyịghe eyịghe ekikere, ye edikpa mba oro otode ataba idap, owo mfụhọ ekeme ndibọrọ ikọ ‘uyat uyat,’ nte Job ọkọbọrọde. (Job 6:2, 3) Rachelle, kpa Christian kiet emi eka esie okokopde ọkpọsọn̄ mfụhọ, eketịn̄ ete: “Ediwak ini Eka mi eyetịn̄ ikọ ata usua usua. Ke ediwak ini emi, ami mmesidomo nditi orụk owo emi Eka mi enen̄erede edi​—owụt ima, mfọnido, ye ntatido. Ami mma ndiọn̄ọ nte ke mbon mfụhọ ẹsitịn̄ ediwak n̄kpọ oro mmọ ke idemmọ mîdaha ntre. Ndiọk-n̄kan n̄kpọ oro owo ekemede ndinam edi ndiọi ikọ m̀mê ndiọi edinam ke usiene.”

Ndusụk Christian iban oro ẹkọride ẹsịm ọyọhọ idaha ẹkeme ndidu ke idaha edida ubọhọ nsọk iban eken oro ẹkopde ubiak ke n̄kan̄ ntụk. (Men 1 Timothy 5:9, 10 domo.) Christian iban oro ẹdotde mi ẹkeme ndibiere nditịn̄ ikọ ndọn̄esịt nnọ utọ mbon oro ke mme idaha oro ẹdotde. Ke ndusụk ini ototịm ọfọn Christian iban ẹmi ẹkọride ẹsịm ọyọhọ idaha ẹkaiso ẹn̄wam n̄wan utu ke nditọete iren. Ke nditịm mme n̄kpọ nnyụn̄ nse enyịn nte odotde, mbiowo Christian ẹkeme ndikụt nte ke mbon mfụhọ ẹbọ un̄wam oro ẹyomde.

Mbiowo ye Edeme emi Ẹma Ẹkenọ Ukpep

Ana mme ekpemerọn̄ eke spirit akpan akpan ẹnyene “ifiọk ye ikike” man mmọ “ẹfiọk nte ẹtịn̄de ikọ ndisịn udọn̄ nnọ mmọ eke ẹkpade mba.” (Jeremiah 3:15; Isaiah 50:4, Beck) Nte ededi, edieke ebiowo mîkpemeke idem, enye ke unana n̄koinnam ekeme ndinam owo mfụhọ ototịm ọfụhọ. Ke uwụtn̄kpọ, mme ufan Job ita ẹkedọhọ ke ika ‘nditua ye enye, nnyụn̄ ndọn̄ enye esịt.’ Edi ikọ mmọ, ẹmi okotode idiọk ẹkikere kaban̄a ukụt Job akakam ‘ọnọnọ ẹnye unan’ utu ke ndidọn̄ enye esịt.​—Job 2:11; 8:1, 5, 6; 11:1, 13-19; 19:2.

Nsio nsio ibuotikọ ke mme n̄wed Watch Tower ẹwụt mme edumbet oro ẹkemede ndida nsịn ke edinam ke ẹnọde mme owo item.b Ekese mbiowo ẹma ẹda n̄kpọ emi ẹsịn ke edinam. Edi, ke ndusụk idaha ikọ emi mbiowo ẹsitịn̄de ye unana edikere mban̄a​—edide ẹtịn̄ iso ye iso m̀mê ẹsịn ke utịn̄ikọ esidi n̄kpọ oro ọnọde-nọ unan. Ntre yak mbiowo ‘ẹkûtịn̄ ikọ ye unana editịm n̄kere nte n̄kpọ eke ofụt okịmde’ edi yak ẹtịn̄ ye ‘edeme mbon eti ibuot oro ọkọkde unan.’ (Mme N̄ke 12:18) Edieke ebiowo ekerede nte utịn̄ikọ esie editụkde owo ke idem mbemiso etịn̄de, ikọ esie ekeme ndinọ ndọn̄esịt. Ke ntre, mbiowo, ẹsọp ndikop edi ẹkûsọp ndinam ubiere ke mîdiọn̄ọke ofụri se idude.​—Mme N̄ke 18:13.

Ke ini mbiowo ẹnyenede ata udọn̄ ke idem mbọn mfụhọ, mme utọ owo oro ẹsidiọn̄ọ ke ẹma ẹnyụn̄ ẹdara mmimọ. Utọ ima unana ibụk emi ekeme ndinam mme owo ẹmi ndisio utọn̄ mfep ke ikọ ekededi oro anamde owo etek ke ifịk. (James 3:2) Esịt ubiomikpe esiwak ndikan mbon mfụhọ ubọk, ndien mbiowo ekeme ndin̄wam mmọ ẹnyene ekikere oro adade ukem ukem ke mme n̄kpọ. Idem ke ini ẹnamde akwa idiọkn̄kpọ, ukpeme eke spirit oro mbiowo ẹnọde ekeme ndin̄wam ‘ukot eke edide mbụn̄ọ ẹkop nsọn̄idem.’​—Mme Hebrew 12:13.

Ke ini mbon mfụhọ ẹkerede ke akam mmimọ inyeneke ufọn, mbiowo ẹkeme ndibọn̄ akam ye mmọ ẹnyụn̄ ẹbọn̄ ẹban̄a mmọ. Ke nditie ye mmọ n̄kot ibuotikọ ẹmi ẹnemede n̄kpọ ẹban̄a mfụhọ, oro ọkọn̄ọde ke Bible, mbiowo ẹkeme ndida ikọ eke spirit emi ọnọde ndọn̄esịt ‘nyet mme owo emi aran.’ (James 5:14, 15) Mbiowo n̄ko ẹkeme ndin̄wam owo oro okopde mfụhọ mi anam n̄kpọ oro ẹkemde ye N̄wed Abasi man ọkọk mfịna esie ekededi emi enye ekenyenede ye owo, edieke edide emi edi mfịna. (Men Matthew 5:23, 24; 18:15-17 domo.) Ediwak ini, mme utọ afanikọn̄ ntre, akpan akpan ke ubon, ẹsidi ntak mfụhọ.

Fiọk ete ke ndifiak n̄kop nsọn̄idem esida ini. Idem ima ima ukeme oro Elkanah ekesịnde ikanamde Hannah ọbọhọ mfịna esie usọp usọp. Akam oro enye ọkọbọn̄de ọkọrọ ye nsọn̄ọ oro akwa oku ọkọnọde ama anam enye ọbọhọ ke akpatre. (1 Samuel 1:12-18) Ntre, nyene ime edieke utịp edide sụn̄sụn̄. Nte ededi, mbiowo ke ofụri ofụri idịghe mme dọkta ndien ke ntre ẹkeme ndikụt nte ukeme oro mmimọ isịnde ekpride ke ndusụk udomo. Mmọ, ọkọrọ ye mbonufọk owo mfụhọ emi, ẹkeme ndisịn udọn̄ nnọ owo emi okopde mfụhọ mi ndiyom un̄wam ataifiọk ibọkusọbọ. Edieke oyomde, mbiowo m̀mê mbonufọk esie ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ ẹkeme ndinam an̄wan̄a ataifiọk ibọkusọbọ ekededi nte edide akpan n̄kpọ enye ndikpono ukpepn̄kpọ ido ukpono oro owo mfụhọ emi onịmde ke akpanikọ.

Tutu obufa ererimbot Abasi edi, idụhe owo ndomokiet oro edinyenede mfọnmma nsọn̄idem ke ikpọkidem, ekikere, m̀mê ntụk. Mi kan̄a, Christian ekededi emi atabade inemesịt esie ke ntak mfụhọ idibọhọ nsịnudọn̄ ito esop Christian kpọt edi ekeme n̄ko ndibọ nto Ete nnyịn eke heaven, “emi ọdọn̄de mbon mfụhọ esịt.”​—2 Corinth 7:6, New American Standard Bible.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe ke page 29]

NTE ẸKPETỊN̄DE IKỌ NDỌN̄ESỊT

◻ TỊM KPAN̄ UTỌN̄​—Ye mbụme ẹmi ẹbụpde ye mbufiọk ‘kot mme ekikere sio’ ke esịt owo. Sọp ndikpan̄ utọn̄ kûnyụn̄ usọp ndinam ubiere ekededi mbemiso ofụri ofụri se idude​—Mme N̄ke 20:5; 18:13.

◻ WỤT MBỌM​—’Mbọm” ekpenyene ndidiana ye ‘ata ima’ nte afo odomode ndifiọk ntụk owo mfụhọ, “Ẹtuan̄a ye mmọemi ẹtuan̄ade.’​—1 Peter 3:8; Rome 12:15.

◻ NYENE ANYANIME​—Emi ekeme ndiyom nneme emi ẹnemede ẹfiak eneme, ntre nyene ime. ‘Fụmi ‘uyat ikọ’ oro owo mfụhọ ekemede nditịn̄ ke ntak okpude.​—Job 6:3.

◻ DA IKỌ SỌN̄Ọ OWO IDEM​—N̄wam owo mfụhọ okụt nti edu esie. Nọ san̄asan̄a itoro . Wụt ete ke idịghe mm mfịna, n̄kani ndiọi edinam owo m̀mê ndudue, esibiere nte owo odotde. Nam ntak emi Abasi amade onyụn̄ ekerede aban̄a enye an̄wan̄a.​—Job 16:5.