‘Ndibiọn̄ọ Ifiọk—Oro ke Nsu Ẹkotde Ntre’
DIDIE ke akpanikọ edi akpan n̄kpọ ọnọ fi? Ndi enye esitịmede fi ekikere nte ke nsu ọmọyụrọde, idem odịpde akpanikọ aban̄ade Andibot enyọn̄ ye isọn̄? Emi ama enen̄ede otịmede Irenaeus ekikere, kpa owo emi ọkọdọhọde ke idi Christian ke ọyọhọ isua ikie iba eke Eyo Nnyịn. Enye ama an̄wana ndiyarade ndiọi ukwan̄ ukpepn̄kpọ n̄ka Gnostic, kpa orụk mfiakedem Ido Ukpono Christ. Ke mbemiso, apostle Paul ama odụri Timothy utọn̄ ete efep idem ke n̄kpọ ntre “eke owo ẹkotde ke nsu ẹte, ifiọk.”—1 Timothy 6:20, 21.
Irenaeus ama etịn̄ ikọ uko uko ọbiọn̄ọ idiọk ukpepn̄kpọ, Ke uwụtn̄kpọ, kere se enye eketịn̄de ke ntọn̄ọikọ ntatara n̄wed emi enye ekewetde oro ẹkotde “Ndineni Nnyụn̄ N̄wụri Ifiọk Oro ke Nsu Ẹkotde Ntre.” Enye ekewet ete: “Ndusụk owo, oro ẹsịnde akpanikọ, ẹmetịbi nsunsu ye ikpîkpu mbụk emana ke otu nnyịn, emi ẹsịnde eneni odu, nte apostle ọkọdọhọde [1 Timothy 1:3, 4], utu ke ndinam utom Abasi oro anamde owo ọkọri ke mbuọtidem. Otode ke n̄kari n̄kari ndutịn̄ mmọ, mmọ ẹmeda mbon oro mînyeneke ifiọk ẹtụn usụn̄, ẹnyụn̄ ẹda mmọ ke mbuotekọn̄, ẹbiatde mme ediyarade Ọbọn̄, ẹnyụn̄ ẹdide mme ẹtịn̄ idiọk ndian nti ikọ oro ẹketịn̄de.”
Mbon n̄ka Gnostic (ẹdade ẹto ikọ Greek oro gnoʹsis, emi ọwọrọde “ifiọk”) ẹkedọhọ ke imenyene akakan ifiọk otode ediyarade ndịben̄kpọ ẹnyụn̄ ẹnam inua ẹte ke mmimọ ikedi “mme andinen̄ede mme apostle.” Ukpepn̄kpọ n̄ka Gnostic ama abuak akwaifiọk owo, se ẹkerede-kere, ye ndịben̄kpọ ukpono ndem ye Ido Ukpono Christ mbon mfiakedem. Irenaeus ama esịn ndibuana ke ekededi ke otu emi. Utu ke oro, enye ama ọtọn̄ọ en̄wan ofụri eyouwem ndibiọn̄ọ nsio nsio ukpepn̄kpọ ẹmi. Nte eyịghe mîdụhe, enye ama otịm ọfiọk ufọn edida item apostle Paul nsịn ke edinam: “Ẹkpeme mbak owo ekededi edidu, eke adade ifiọk OWO ye ikpîkpu abian̄a eke asan̄ade ye se owo ẹkpepde obụme mbufo; nte asan̄ade ekekem ye mme enyene-odudu eke ẹkarade ererimbot, mînyụn̄ isan̄ake ikekem ye Christ.”—Colossae 2:8; 1 Timothy 4:7.
Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Uwem ye Utom
Ẹdiọn̄ọ esisịt n̄kpọ ẹban̄a ntọn̄ọ uwem ye ọkpọ ọkpọ mbụkuwem Irenaeus. Ke ofụri ofụri, ẹda nte ke enye okoto Asia Minor, amanade ke ufan̄ ini 120 C.E. osịm 140 C.E, ke m̀mê ke ekperede obio Symrna. Irenaeus ke idemesie ọsọn̄ọ ete ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini uyen imo, imọ ima imehe ye Polycarp, kpa esenyịn ke esop Smyrna.
Ke adan̄aemi ọbọde ukpep ke idak ndausụn̄ Polycarp, Irenaeus nte an̄wan̄ade ama anam ufan ye Florinus. Polycarp ekedi nsan̄a mme apostle. Enye ama esinam ekese n̄kpọ an̄wan̄a ke N̄wed Abasi onyụn̄ ọsọn̄ọ otoro edisọn̄ọ nyịre ke mme ukpepn̄kpọ Jesus Christ ye mme apostle Esie. Kpa ye eti ukpep N̄wed Abasi emi, nte ededi, Florinus ke ukperedem ama ọduọ odụk mme ukpepn̄kpọ Valentinus, kpa ata ọwọrọetop adausụn̄ ke n̄ka Gnostic!
Irenaeus ama oyom ufan ye akani nsan̄a esie afiak ọsọn̄ọ idem ke eti ukpepn̄kpọ N̄wed Abasi onyụn̄ ọbọhọ ukpepn̄kpọ Valentinus. Ntre, ama ọdọn̄ Irenaeus ndiwet leta nnọ ẹsọk Florinus, ọdọhọde ete: “Mme ukpepn̄kpọ ẹmi, Florinus, . . . idịghe nti ifiọk; ukpepn̄kpọ ẹmi idụhe ke n̄kemuyo ye ufọkabasi, onyụn̄ abuana mbon oro ẹtienede mmọ ye akwa unana ndịk Abasi; . . . ukpepn̄kpọ ẹmi nyobiowo ẹmi ẹkedude mbemiso nnyịn, oro ẹkenyụn̄ ẹmehede ye mme apostle, ikọkpọn̄ke inịm inọ fi.”
Ke an̄wanade nditi Florinus eti ukpep oro enye ọkọbọde oto Polycarp emi ẹketịmde ẹdiọn̄ọ, Irenaeus ama akaiso ete: “Ami mmeti mme n̄kpọntịbe ini oro . . . anam ami mmekeme ndisiak idem ebiet oro eti Polycarp ekesimade nditie nneme nneme . . . N̄ko nte enye ekesitịn̄de aban̄a nneme oro enye ekesimade ndineme ye John, ye mbon eken oro ẹkekụtde Ọbọn̄; n̄ko nte enye ekesitịn̄de ikọ mmọ.”
Ẹma ẹti Florinus nte ke Polycarp ekekpep se enye ọkọbọde “oto ntiense Ikọ uwem, [ama onyụn̄] etịn̄ kpukpru ke n̄kemuyo ye N̄wed Abasi. Mme n̄kpọ ẹmi, otode ke mbọm oro Abasi owụtde mi, ami mma n̄kop, n̄wetde mmọ nnịm, idịghe ke n̄wed edi ke esịt mi; ndien otode ke mfọn Abasi mma n̄kaiso nditi mme n̄kpọ ẹmi nnennen nnennen ke esịt mi. Ndien [kaban̄a ukpepn̄kpọ Valentinus] ami mmekeme nditie ntiense ke iso Abasi nte ke edieke eti owo ye ebiowo [Polycarp] emi mme apostle ẹkemekde okpokokopde utọ n̄kpọ oro, enye okpokofiori n̄kpo onyụn̄ ofụk utọn̄ esie . . . Enye ekpekefehe ọkpọn̄ ebiet oro enye ekpetiede m̀mê adade okop utọ ikọ ntre.”
N̄wetnnịm n̄kpọ ndomokiet idụhe nte ke Florinus ama ededei anam n̄kpọ aban̄a otụk owo-esịt ye okopodudu leta Irenaeus oro. Edi ikọ Irenaeus ẹyarade ata udọn̄ oro enye ekenyenede ọnọ edima ufan emi ọkọkpọn̄de usụn̄ akpanikọ onyụn̄ ayakde idem ọnọ mfiakedem.—Men 2 Thessalonica 2:3, 7-12 domo.
Owo idiọn̄ọke ini oro Irenaeus ọkọwọrọde okodụn̄ ke Gaul (France). Ke isua 177 C.E., enye akanam utom nte esenyịn ke esop Lyons. Ẹtọt ẹte ke utom esie do ama on̄wụm mfri etieti. Ke akpanikọ, Gregory, kpa ewetmbụk eset otode Tours ama obụk nte Irenaeus okokụtde unen ke esisịt ini ndikabade kpukpru owo ke Lyons esịt nsịn ke Ido
Ukpono Christ. Nte eyịghe mîdụhe, emi ekedi ikọ-n̄kponinua.
Ndibiọn̄ọ Isio Isio Ukpepn̄kpọ
Ẹma ẹwak ndikot akpan uwetn̄kpọ Irenaeus oro, “Ndineni Nnyụn̄ N̄wụri Ifiọk Oro ke Nsu Ẹkotde Ntre,” “Ndibiọn̄ọ Isio Isio Ukpepn̄kpọ.” Ẹbahade enye ẹsịn ke n̄wed ition. Akpa n̄wed iba ẹdọn̄ọ ọkpọsọn̄ ikọ edinịm ke akpanikọ eke nsio nsio n̄ka, akpan akpan n̄ka Valentinus. Ke n̄wed ita oro osụhọde, Irenaeus odomo ndisio “mme mfan̄a ẹtode N̄wed Abasi” n̄wụt.
Ke ntọn̄ọikọ ọyọhọ n̄wed esie ita “Ndibiọn̄ọ Isio Isio Ukpepn̄kpọ,” Irenaeus ewet ete: “Ti ndien se n̄ketịn̄de ke akpa n̄wed iba; ndien ke ndimen emi ndian ye mmọ afo eyenyene ọyọhọ ibọrọ oto mi ndida mbiọn̄ọ kpukpru mme ekpep isio ukpepn̄kpọ, eyenyụn̄ ekeme ndibiọn̄ọ mmọ ke mbuọtidem ye uko kaban̄a ata ye ọnọ-uwem mbuọtidem kierakiet, emi Ufọkabasi ọkọbọde oto mme apostle onyụn̄ ayakde ọnọ nditọ esie. Koro Ọbọn̄ kpukpru owo ọkọnọde mme apostle esie odudu gospel, ndien ebede ke mmọ nnyịn n̄ko ima ikpep akpanikọ, oro edi, ukpepn̄kpọ Eyen Abasi—nte Ọbọn̄ ọkọdọhọde mmọ ete, ‘Owo eke akpan̄de utọn̄ ọnọ mbufo akpan̄ utọn̄ ọnọ mi, ndien owo eke esịnde mbufo ke ndek esịn mi ke ndek, ye enyeemi ọkọdọn̄de mi.’“
Okposụkedi Irenaeus okonyịmede nte ke imọ ikedịghe eti ewetn̄wed, enye ama ebiere ndiyarade kpukpru ikpehe “ndiọi ukpepn̄kpọ” n̄ka Gnostic. Enye ama okot oto onyụn̄ etịn̄ aban̄a ediwak itien̄wed Abasi ndien ke ọniọn̄ etịn̄ ikọ ọbiọn̄ọ “abian̄a abian̄a mme anditeme” eke ‘mme n̄ka eke ẹsobode ukpọn̄ owo.’ (2 Peter 3:1-3) Etie nte Irenaeus ama enyene mfịna ke ndiwet n̄wed esie ke usụn̄ oro ọfọnde. Ntak-a? Koro enye ekenyenede ata ekese n̄kpọ ndiwet.
Se Irenaeus ekenyenede ndiwụt ama ayarade ke ọkpọsọn̄ ukeme ye ekese ndụn̄ọde ẹma ẹkebe. Nnyan mfan̄a esie ẹnọ ekese ntọt ẹban̄a mme ntọn̄ọ ye ekikere n̄ka Gnostic. Mme n̄wed Irenaeus n̄ko ẹdi nti n̄wed ndụn̄ọde ke nsụhọde n̄kaha ẹnọ ndusụk ekikere N̄wed Abasi ẹmi mbon oro ẹkedọhọde nte isọn̄ọde iyịre ke Ikọ Abasi ẹkesụk ẹnịmde ke utịt ọyọhọ isua ikie iba C.E.
Irenaeus ndien ndien afiak ọsọn̄ọ mbuọtidem ke “Abasi kiet, kpa Ata Ọkpọsọn̄ Ete, emi akanamde enyọn̄, ye isọn̄, ye inyan̄, ye kpukpru se idude mmọ ke esịt, ye ke Jesus Christ kiet, kpa eyen Abasi, emi ẹkenamde edi obụk kaban̄a edinyan̄a nnyịn.” Mbon Gnostic inyịmeke ye mme akpanikọ ẹmi!
Ke etịn̄de ikọ ndibiọn̄ọ Docetism mbon Gnostic (ukpepn̄kpọ oro ọdọhọde ke akananam Christ idịghe ke idem eke owo), Irenaeus ekewet ete: “Ana Christ edi owo, nte nnyịn, edieke anade enye afak nnyịn osio ke idiọkn̄kpọ onyụn̄ anam nnyịn ifọn ima. Nte idiọkn̄kpọ ye n̄kpa okotode owo odụk ke ererimbot, kpa ntre ẹkeme ndisọhi mmọ mfep nte ekemde ye ibet ye ke ufọn nnyịn ebe ke owo kiet kpọt; okposụkedi, nte ededi, mînaha edi ikpîkpu andito ubon Adam, emi ke ntre oyomde ufak ke idemesie, edi ebe ke Adam ọyọhọ iba, emi ẹbonde ke odudu oro akande eke owo, kpa obufa ete-ekpụk nnyịn.” (1 Corinth 15:45) Ke n̄kan̄ eken, mbon Gnostic ẹkenịm n̄kpọ Iba ke akpanikọ, ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke mme n̄kpọ eke spirit ẹdi nti n̄kpọ, edi nte ke kpukpru n̄kpọ obụkidem ẹdi ndiọi. Mmọdo, mmọ ẹma ẹsịn Jesus Christ.
Ke ẹkerede ẹte ke kpukpru n̄kpọ obụkidem ẹdi ndiọi, mbon Gnostic n̄ko ẹma ẹsịn edidọ ndọ ye edinyene nditọ, ẹdọhọde ẹte ke Satan ọkọtọn̄ọ mmọ. Mmọ ẹkekam ẹdọhọ ke urụkikọt oro ke Eden okoto Abasi! Ekikere emi ama osụn̄ọ ke ebe-ubọk ido-uwem, mîdịghe edisua unọ idem inemesịt edi edisịn idem n̄kaha. Ẹdọhọde ẹte ke edinyan̄a oto ndịben̄kpọ mbon Gnostic ikpọn̄, m̀mê ọkpọ ọkpọ ifiọk, mmọ iyakke ufan̄ ndomokiet inọ akpanikọ eke Ikọ Abasi.
Ke edide isio, mfan̄a Irenaeus ẹma ẹsịne ẹdinịm Tọsịn Isua Ukara ke akpanikọ onyụn̄ owụt ndusụk ifiọk aban̄a idotenyịn emem emem uwem ke ini iso ke isọn̄. Enye ama an̄wana ndidian otu mbon mfan̄a eke eyo esie oro ọkọkọride-kọri ọtọkiet ke ndikama okopodudu Ikọ Abasi. Ndien ke ofụri ofụri ẹsiti enye ke ntak in̄wan̄în̄wan̄ ekikere esie, ọniọn̄ ọniọn̄ ifiọk, ye eti ubiere.
Okposụkedi ndusụk owo ẹtorode Irenaeus (emi akakpade ke n̄kpọ nte 200 C.E.) ke ndimenede mme ata ukpepn̄kpọ mbuọtidem Christian ke enyọn̄, ana ẹti ẹte ke eyo esie ekedi ini ukpụhọde ye mfiakedem oro ẹkebemde iso ẹtịn̄. Ke ndusụk ini, mme mfan̄a esie itịmke in̄wan̄a, idem ẹnyenede ntuaha. Nte ededi, nnyịn imada ikọ ntiense otode mme owo oro ẹketịn̄de ikọ uko uko ke ufọn Ikọ odudu spirit Abasi oro ẹkewetde-wet, ke ata ọsọn̄urua n̄kpọ utu ke mme ido edinam owo.