Nte Ido Ukpono Enen̄ede Edi se Ẹyomde?
NTE ido ukpono edi akpan n̄kpọ ọnọ fi? Nte afo, iso-ọfọn, edi andibuana ke otu ido ukpono m̀mê ufọkederi? Ke edide ntre, afo emenyene ekese ọsọ n̄kpọ ye mbon oro ẹkedude uwem ko ke edem ke 1844, kpa isua emi owo akwaifiọk Germany oro, Karl Marx, ekewetde ete: “Ido ukpono . . . edi ndotndot ibọk ọnọ mme owo.” Ke mme usen oro ekpere ndidi kpukpru owo ẹma ẹsika ufọkederi ndien ido ukpono ama enyene ọkpọsọn̄ odudu ke kpukpru idaha n̄kaowo. Mfịn, oro omokpụhọde akamba akamba, ndien ido ukpono enyene esisịt m̀mê ikam inyeneke-nyene itie ndomokiet ke uwem ediwak miliọn owo ke mme itie ikie. Edieke edidi afo emesika ufọkederi, anaedi afo odu ke otu ekpri ibat owo ke obio mbufo.
Nso ida ukpụhọde emi idi? N̄kpọ kiet edi, Karl Marx ama ada akwaifiọk oro ọbiọn̄ọde-biọn̄ọ ido ukpono edi, emi akakabarede enyene odudu etieti. Marx nte an̄wan̄ade akada ido ukpono nte n̄kpọ oro ọbiọn̄ọde uforo ubonowo. Enye ọkọdọhọ ete ke ẹkeme ndinyene se ubonowo oyomde ke mfọnn̄kan usụn̄ ebe ke inyene obụkidem, kpa akwaifiọk oro mîkayakke ufan̄ ndomokiet ino Abasi m̀mê akani ido ukpono. Emi ama ada okosụn̄ọ ke enye ndidọhọ ete: “Akpa n̄kpọ oro ẹyomde kaban̄a inemesịt owo edi edibiat ido ukpono mfep.”
Owo n̄ka ukara Germany oro esede n̄kpọ aban̄a usụn̄uwem mme owo oro, Friedrich Engels, ye adaibuot n̄ka ukara Communist Russia oro, Vladimir Lenin ẹma ẹnam akwaifiọk Marx kaban̄a inyene obụkidem akaiso ọkọri. Ẹkedidiọn̄ọ emi nte akwaifiọk Marx ye Lenin. Tutu ke ndondo emi, se ibede mbahade ita ke otu ubonowo ẹkedu ke idak ndutịm ukaraidem oro ẹketienede akwaifiọk unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ ke akamba m̀mê ke esisịt udomo. Ediwak irenowo ye iban esụk ẹnanam oro.
N̄kọri Usua Ido Ukpono
Edi edisuana oro ekikere Communist akasuanade ikedịghe n̄kukụre n̄kpọ oro akanamde odudu oro ido ukpono enyenede ke idem ubonowo emem. N̄kọri ke n̄kan̄ ifiọk ntaifiọk n̄ko ama enyene udeme. Ke uwụtn̄kpọ, edinam ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo atara ama ada okosịm ediwak owo ndiyịk edidu Andibot. Ndien mme ntak efen ẹma ẹdu.
Encyclopcedia Britannica asiak “edikụt oro ẹkekụtde mme edinam an̄wan̄a eke ifiọk ntaifiọk ẹnọ edinam oro ke akpa ẹkedọhọde ke odudu oro akande eke owo edi ntak” ye “edisio odudu oro ndutịm ido ukpono enyenede mfep ke mme utọ idaha edinam nte ibọkusọbọ, ukpepn̄wed ye utom usọ.” Mme n̄kọri nte mmọemi ẹma ẹda ẹkesịm n̄kọri usua ido ukpono. Nso idi usua ido ukpono? Ẹkabade enye nte “ekikere uwem . . . oro ọkọn̄ọde ke ekikere oro nte ke ẹkpenyene ndifụmi m̀mê ndikokoi nsio ido ukpono ye mme ekikere ido ukpono mfep.” Usua ido ukpono enyene odudu ke mme idụt Communist ye mme idụt oro mîdịghe eke Communist.
Edi usua ido ukpono ye akwaifiọk Marx ye Lenin ikadaha ikpọn̄ ke ndisụhọde odudu ido ukpono. Ana mme ufọkederi Christendom ẹbuana ke nduduọhọ oro. Ntak-a? Koro ke ediwak isua ikie mmọ ẹma ẹkama odudu mmọ ke idiọk usụn̄. Ndien mmọ ẹma ẹkpep mme ukpepn̄kpọ ẹkọn̄ọde ke mme ido edinam ẹmi mîdụhe ke n̄wed Abasi ye mme akwaifiọk owo utu ke Bible. Ntre, ediwak owo ke otuerọn̄ mmọ ẹma ẹkop mmemidem ke n̄kan̄ eke spirit ẹkaha ndibiọn̄ọ ibụmede en̄wan usua ido ukpono.
N̄ko-n̄ko, mme ufọkederi ke idemmọ ke akpatre ẹma ẹyak idem ofụri ofụri ẹnọ usua ido ukpono. Ke ọyọhọ isua ikie-19, nditọ ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Christendom ẹma ẹwọrọ ẹdi ye orụk akwa nsụkuyo oro, ye ediwak owo, akabiatde ukeme edinịm Bible ke akpanikọ nte Ikọ Abasi eke odudu spirit. Mme ufọkederi, esịnede Ufọkederi Roman Catholic, ẹma ẹnyịme ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo. Ih, mmọ ke ẹsụk ẹdọhọ ke imonịm edibotn̄kpọ ke akpanikọ. Edi mmọ ẹnam etie nte ke ikpọkidem owo okofoforo, ke adan̄aemi Abasi okobotde ukpọn̄ ikpọn̄îkpọn̄. Ke mme iduọk isua 1960, Ido Ukpono Protestant ama ọwọrọ edi ye ukpepn̄kpọ oro akatan̄ade “n̄kpa Abasi.” Ediwak mme ọkwọrọ ederi Protestant ẹma ẹnyịme usụn̄uwem uma inyene. Mmọ ẹma ẹnyịme idan̄ mbemiso ndọ ye idem idan̄ ukemuduot. Ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic ẹma ẹtọn̄ọ ukpepn̄kpọ uwọrọ-ufụn, ẹbuakde Ido Ukpono Catholic ye akwaifiọk unam ukpụhọde Marx.
Ediwọn̄ọde N̄kpọn̄ Usua Ido Ukpono
Ntem, usua ido ukpono ama akabade akara, akpan akpan ke mme iduọk isua 1960, onyụn̄ ọdọk osịm n̄kpọ nte ufọt ufọt iduọk isua 1970. Ekem n̄kpọ ẹma ẹfiak ẹkpụhọde. Ido ukpono, okposụkedi mîdịghe mme akpan ufọkederi ke n̄wakn̄kan idaha, ama etie nte afiak edi. Ke ofụri ererimbot, utịt utịt iduọk isua 1970 ye 1980 ẹma ẹkụt usọp usọp n̄kọri ke mbufa otu ido ukpono.
Ntak ido ukpono afiakde edi-e? Ekpep n̄kpọ mban̄a ebuana otuowo oro, Gilles Kepel, owo France, ọkọdọhọ ete ke “mme ọfiọk n̄kpọ owo ererimbot . . . ẹdọhọ ẹte ke ido ererimbot amada mmimọ osịm n̄kpa ye nte ke ebede ke mmimọ ndisọn̄ọ ntịn̄ mban̄a edidianade n̄kpọn̄ Abasi, mme owo ke ẹdọk se mmọ ẹketọde ebe ke ntan̄idem ye ikpîkpu edinam mmọ, oro edi, nsọn̄ibuot, usiondọ, AIDS, uda n̄kpọsọn̄ ibọk ke idiọk usụn̄, [ye] uwotidem.”
Ediwọn̄ọde n̄kpọn̄ usua ido ukpono emenyene obufa odudu ọtọn̄ọde ke iduọ akwaifiọk Marx ye Lenin eke ndondo emi. Ye ediwak owo, akwaifiọk unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ emi ama akabade edi ata ido ukpono. Kere, ndien, n̄kpaidem mbon oro ẹkọn̄de mbuọtidem ke enye! Washington Post emi ẹsuande ke Moscow ama okot oto akani etubom Communist Party Higher School emi ọkọdọhọde ete: “Idụt idụhe uwem ke ndutịm uforo ye mme itieutom esie ikpọn̄îkpọn̄, edi n̄ko ke n̄ke esie ye mbon oro ẹketịbide mmọ ẹdi. Edi n̄kpọ nsobo ọnọ n̄kaowo ekededi ndifiọk nte ke mme akakan n̄ke mmimọ ikọn̄ọke ke akpanikọ edi ọkọn̄ọ ke nsunsu ntọt m̀mê ikpîkpu ekikere. Edi oro edi se nnyịn isobode idahaemi ke n̄kpọ aban̄ade Lenin ye unam ukpụhọde.”
Ke etịn̄de aban̄a idụt Communist ye idụt uforo, ekpep n̄kpọ mban̄a ebuana otuowo ye owo akwaifiọk France oro, Edgar Morin, ama onyịme ete: “Nnyịn ikwe iduọ nnyayama ini iso oro mme anamutom ẹnyenede ikpọn̄îkpọn̄ edi nnyịn n̄ko imokụt iduọ ke usọp usọp ye oto obot n̄kọri n̄kaowo ererimbot, emi ẹkekerede nte ifiọk ntaifiọk, n̄kọkibuot, ye ukara mbio obio ẹdinyenede uforo inikiet inikiet. . . . Owo idorike enyịn iban̄a uforo ndomokiet idahaemi. Ini iso oro ikodoride enyịn iban̄a ọmọduọ.” Utọ oro edi ukpọk ukpọk ekikere oro ediwak owo ẹmi ẹkekọn̄de mbuọtidem mmọ ke mme ukeme owo ndinam ererimbot oro ọfọnde akan ke ẹsiode Abasi ẹfep ẹnyenede.
Udọn̄ Oro Ẹfiakde Ẹdemede ke Ido Ukpono
Ndap ndap ekikere ofụri ererimbot emi ke anam ediwak mbon esịt akpanikọ ẹdiọn̄ọ ufọn oro idaha eke spirit enyenede ke uwem mmọ. Mmọ ẹmekụt ufọn edinyene ido ukpono. Edi mmọ ikopke uyụhọ ye mme akpan ufọkederi, ndien ndusụk owo n̄ko ẹsinyene eyịghe ẹban̄a mbufa ido ukpono—esịnede n̄ka ukọkudọn̄ọ, mme otu unam ufọn, ndedịbe n̄ka, ye idem mme otu mme andituak ibuot nnọ Satan. Ọkpọsọn̄ ifiopesịt ido ukpono n̄ko ke emenede idiọk ibuot esie. Ntre, ih, ido ukpono ke afiak edi ke orụk ke orụk. Edi nte utọ edifiak ndi oro ido ukpono afiakde edi mi edi eti n̄kpọ ọnọ ubonowo? Ke akpanikọ, nte ido ukpono ekededi enen̄ede oyụhọ mme udọn̄ eke spirit ubonowo?
[Ndise ke page 3]
“Ido ukpono edi n̄kpọ nsiama ọnọ mme edibotn̄kpọ oro ẹfịkde, ekikere ererimbot oro mînyeneke esịt, ye ukpọn̄ ọnọ idaha oro ukpọn̄ mîdụhe. Enye edi ndotndot ibọk ọnọ mme owo.”
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Foto: New York Times, Berlin—33225115
[Ndise ke page 4]
Vladimir Lenin (eke enyọn̄ emi) ye Karl Marx ẹkekụt ido ukpono nte edide n̄kpọ ubiọn̄ọ ọnọ n̄kọri owo
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Musée d’Histoire Contemporaine—BDIC (Universitiés de Paris)
[Ndise ke page 5]
Ekikere Marx ye Lenin ama edemede n̄kpọsọn̄ idotenyịn ke esịt ediwak miliọn owo
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Musée d’Histoire Contemporaine—BDIC (Universitiés de Paris)
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 2]
Foto ikpaedem: Garo Nalbandian