N̄kpọ Mmọn̄eyet ke Rwanda—Anie Edi Ntak?
“Esisịt ini mbemiso ẹkesuande ọdiọn̄ o-moto edide isua 23 ke emana ibuot,” U.S.News & World Report ọkọdọhọ ete, “kiet ke otu mbon en̄wan oro ama ọdọhọ Hitiyise ete: ‘Afo enyene ndikpa koro afo edide owo Tutsi.’”
UTỌ n̄kpọntịbe oro akawak nditịbe didie ntem ke Rwanda kpa ekpri idụt Ufọt Ufọt Africa ke ọfiọn̄ April ye May! Ke ini oro esop Mme Ntiense Jehovah 15 ẹkedu ke esịt ye ke n̄kanade Kigali, kpa ibuot obio Rwanda. Esenyịn obio, Ntabana Eugène, ekedi owo Tutsi. Enye, n̄wan esie, eyeneren esie, ye Shami, eyenan̄wan isua usụkkiet esie ẹma ẹsịne ke otu mme akpa owo oro ẹkewotde ke ini ibụmede afai emi ọkọtọn̄ọde.
Ẹma ẹwot ediwak tọsịn mbon Rwanda ke usen ke usen—ke urua ke urua. “Ke akpatre urua itiokiet,” magazine oro ẹkotde ẹsịn ke enyọn̄ emi ama ọtọt ke ufọt ufọt May ete, “n̄kpọ nte owo 250,000 ẹma ẹkpan̄a ke ubịnikọt ediwot mbon ekpụk ye edisio usiene oro ebietde eke edisọhi mbon Khmer Rouge mfep ke Cambodia ke ufọt ufọt iduọk isua 1970.”
Magazine Time ọkọdọhọ ete: “Ke n̄kpọntịbe oro ebietde eke Nazi Germany, ẹma ẹsat nditọwọn̄ ẹsion̄o ke otu edide owo 500 n̄kukụre koro mmọ ẹkebietde mbon Tutsi. . . . Usụhọde mbon Hutu ẹma ẹnọ ọbọn̄ obio edem usụk Butare, emi ọkọdọde owo Tutsi, [ubiak ubiak] edimek ndinam: enye eyekeme ndinyan̄a n̄wan ye nditọ esie edieke enye ediyakde ubon n̄wan esie ọnọ—ete ye eka an̄wan esie ye eyeneka esie an̄wan—man ẹwot. Enye ama onyịme ediomi oro.”
Owo itiokiet ẹkenam utom ke Ọfis Ukabade N̄wed eke Mme Ntiense Jehovah ke Kigali, owo inan̄ ke otu mmọ ẹkedi mbon Hutu ndien iba ẹkedi mbon Tutsi. Ananie Mbanda ye Mukagisagara Denise ẹkedi mbon Tutsi. Ke ini mbonekọn̄ ọkọrọ ye mbon n̄wo ẹkedide ufọk oro, mmọ ẹma ẹyat esịt ndikụt mbon Hutu ye Tutsi nte ẹdụn̄de ọtọkiet. Mmọ ẹma ẹyom ndiwot Mbanda ye Denise.
“Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ nditat n̄kpri ọtọmbe mmọ,” nte Emmanuel Ngirente, kiet ke otu nditọete edide owo Hutu, etịn̄de, “ẹdọhọde ke imọn̄ iwot nnyịn, sia mme asua mmọ ẹdude ke otu nnyịn. . . . Mmọ ẹma ẹyom ata ediwak okụk. Nnyịn ima inọ mmọ kpukpru okụk oro ikenyenede, edi mmọ ikoyụhọke. Nte usiene mmọ ẹma ẹbiere nditan̄ kpukpru n̄kpọ nnyịn oro mmọ ẹkemede ndida nnam n̄kpọ, esịnede ekpri kọmputa emi isikamade inam utom ukabade n̄wed nnyịn, ukwak usion̄o n̄wed nnyịn, mme radio nnyịn, ikpaukot nnyịn, ye ntre ntre eken. Mmọ ẹma ẹnyọn̄ọ inikiet inikiet ye unana ediwot owo nnyịn ndomokiet, edi mmọ ẹma ẹdọhọ ke ama ekem iyefiak idi.”
Ke mme usen oro ẹketienede, mbon n̄wo oro ẹma ẹsifiak ẹdi, ndien kpukpru ini Mme Ntiense ẹdide mbon Hutu ẹma ẹsikpe ubọk kaban̄a uwem mme ufan mmọ ẹdide mbon Tutsi. Ke akpatre, ke ini ọkọdiọkde akan se Mbanda ye Denise ẹkade iso ẹtie, ẹma ẹnam ndutịm ẹnọ mmọ ndisan̄a ye mme efehe itọk ekọn̄ mbon Tutsi eken n̄ka ufọkn̄wed oro okodude ekpere do. Ke ini ẹkedade en̄wan ẹdụk ufọkn̄wed oro, Mbanda ye Denise ẹma ẹfehe. Mmọ ẹma ẹkụt unen ke ndibe ekese ọkọusụn̄, edi, ke akpatre, ke kiet ke otu mmọ, ẹma ẹbahade kpukpru mbon Tutsi ẹbon n̄kan̄ kiet, ndien ẹma ẹwot Mbanda ye Denise.
Ke ini mbonekọn̄ oro ẹkefiakde ẹdi Ọfis Ukabade N̄wed ẹnyụn̄ ẹkụtde ẹte ke Mme Ntiense ẹdide mbon Tutsi ẹma ẹnyọn̄ọ, mbonekọn̄ oro ẹma ẹmia nditọete mbon Hutu idiọk idiọk. Ekem ọtọmbe kiet ama otop ke n̄kann̄kụk oro, ndien nditọete ẹmi ẹma ẹn̄wana ẹfehe ẹbọhọ ye uwem.
Nte uwotowo akakade iso ke ofụri idụt oro, ibat n̄kpan̄a ama ekpere ndisịm ubak miliọn. Ke akpatre, n̄kpọ nte owo miliọn iba m̀mê ita, m̀mê se ikande oro ke otu mme andidụn̄ Rwanda ẹdide owo miliọn itiaita ẹma ẹkpọn̄ ufọkidụn̄ mmọ. Ediwak mmọ ẹma ẹka ẹkeyom ubọhọ ke Zaire ye Tanzania oro ekperede. Ẹma ẹwot Mme Ntiense Jehovah ke mme itie ikie, ndien ediwak eken ẹma ẹdu ke otu mbon oro ẹkefen̄ede ẹka mme itienna ke ọwọrọde ọkpọn̄ idụt oro.
Nso ikedemede utọ anana-mbiet uwotowo ye uwọrọidụn̄ oro? Nte ẹkpekekeme ndikpan enye? N̄kpọ eketie didie mbemiso afai oro ọkọtọn̄ọde?
Mbon Hutu ye Mbon Tutsi
Mbon Hutu, ẹmi ke ofụri ofụri ẹdide mbio mbio, mbon Bantu oro ẹdobide idem, ye mbon Tutsi, ẹmi ẹwakde ndidi nnyan nnyan, ẹnyene mfia ikpọkidem ẹmi n̄ko ẹdiọn̄ọde nte Watusi ẹdụn̄ ke Rwanda ye Burundi mbọhọ idụt oro. Ke idụt mbiba ẹmi mbon Hutu ẹnam n̄kpọ nte mbahade 85 eke ikie ke otu mme andidụn̄ ndien mbon Tutsi ẹdi mbahade 14 eke ikie. Ntuaha ke ufọt ekpụk ẹmi ama ododu toto ke ọyọhọ isua ikie 15. Edi, ke ata ediwak idaha, mmọ ẹma ẹdụn̄ ọtọkiet ke emem.
N̄wan kiet edide isua 29 ke emana ama etịn̄ aban̄a mbon Hutu ye Tutsi 3,000 ẹmi ẹdụn̄de ke obio-in̄wan̄ Ruganda, emi odude ekpere edem usiahautịn Zaire ete: “Nnyịn ikesidụn̄ ọtọkiet ke emem.” Nte ededi, ke April mbabuat ekọn̄ oro otu mbon Hutu ẹkesiakde ama ekpere ndisọhi kpukpru mbon Tutsi ẹmi ẹdụn̄de ke obio-in̄wan̄ oro mfep. The New York Times anam an̄wan̄a ete:
“Mbụk obio-in̄wan̄ emi edi mbụk Rwanda: Mbon Hutu ye mbon Tutsi ẹmi ẹdụn̄de ọtọkiet, ẹdọ kiet eken, idọn̄ke enyịn inyụn̄ ikam ifiọkke m̀mê anie edi owo Hutu ye m̀mê anie edi owo Tutsi.
“Ekem n̄kpọ ama okpụhọde inikiet inikiet. Ke April, otu mbon ntịme Hutu ke ofụri idụt oro ẹma ẹsiak en̄wan, ẹwotde mbon Tutsi ke ebiet ekededi oro ẹkụtde mmọ. Ke ini uwotowo oro ọkọtọn̄ọde, mbon Tutsi ẹma ẹfen̄e ẹka mme ufọkabasi kaban̄a ubọhọ. Mbon ntịme oro ẹma ẹtiene, ẹnamde ndisana ebiet ẹkabade ẹdi udi oro ọyọhọde ye iyịp.”
Nso ikedemede uwotowo emi? Ekedi n̄kpan̄a mme adaibuot ukara Rwanda ye Burundi, ẹmi mbiba ẹkedide mbon Hutu, ke mbabuat n̄kpọntịbe ubomofụm ke Kigali ke April 6. N̄kpọntịbe emi ikadaha ediwot mbon Tutsi ikpọn̄ idi edi n̄ko owo Hutu ekededi emi ẹkekerede ke ama ada ye mmọ.
Ke ukem ini oro, en̄wan ama ọsọn̄ ubọk ke ufọt udịmekọn̄ oro ẹbaharede ẹda—R.P.F. (Rwandan Patriotic Front) emi mbon Tutsi ẹkarade—ye udịmekọn̄ Ukara emi mbon Hutu ẹkarade. Etisịm July R.P.F. ama akan udịmekọn̄ Ukara onyụn̄ ada ukara ke Kigali ye ekese ikpehe eken ke Rwanda. Ke ntak ndịk edidi se ẹsiode usiene, ediwak tọsịn mbon Hutu ke mme itie ikie ẹma ẹfen̄e ẹkpọn̄ idụt oro ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ July.
Anie Edi Ntak?
Ke ini ẹkedọhọde anam an̄wan̄a ntak emi afai okobụmerede ke mbuari ke April, ọtọin̄wan̄ owo Tutsi kiet ama etịn̄ ete: “Oto ntak ndiọi mme adausụn̄.”
Ke akpanikọ, ke ediwak isua ikie, mme adaiso ukaraidem ẹmesuan nsunsu mbụk ẹban̄a mme asua mmọ. Ke idak ndausụn̄ “ọbọn̄ ererimbot emi,” Satan kpa Devil, mme ebre mbre ukara ererimbot ẹkpek ikọt mmọ ndin̄wana nnyụn̄ n̄wot mbon orụk, ekpụk, m̀mê idụt efen. (John 12:31; 2 Corinth 4:4; 1 John 5:19) Idaha emi ikpụhọkede ke Rwanda. The New York Times ọkọdọhọ ete: “Mme ebre mbre ukara ẹmedomo ediwak ini ndisịn udọn̄ nnọ edinam akpanikọ nnọ ekpụk ye edinyene ndịk mban̄a ekpụk—ke n̄kan̄ mbon Hutu, ndikaiso n̄kara Ukara; ke n̄kan̄ mbon Tutsi, ẹn̄wana man ẹnyene ibetedem n̄kaowo oro abaharede ada.”
Sia mbon Rwanda ẹbietde kiet eken ke ediwak usụn̄, owo ikpedehede idori enyịn mmọ ndisua nnyụn̄ n̄wot kiet eken. “Mbon Hutu ye mbon Tutsi ẹsem ukem usem ẹnyụn̄ ẹnyene ukem ido edinam,” nte ọkọmbụk Raymond Bonner ewetde. “Ke ẹma ẹkedọ kiet eken ke ediwak isua, ukpụhọde ikpọkidem—mbon Tutsi ndiniọn̄ nnyụn̄ n̄kpri idem, mbon Hutu ndimụhọ nnyụn̄ n̄kpon ubom—ama osop okosịm udomo oro mbon Rwanda mîsiwakke nditịm mfiọk m̀mê owo edi owo Hutu m̀mê owo Tutsi.”
Edi, ediwak abian̄a abian̄a ekikere eke ndondo emi ẹnyene utịp oro akpade owo idem. Ke anamde n̄kpọ emi an̄wan̄a, Alex de Waal, adaibuot n̄ka Unen Mbon Africa, ọkọdọhọ ete: “Ẹdọhọ ẹte ke mme usụhọde owo ẹmi ẹdude ke mme ikpehe oro R.P.F. akarade ẹkop n̄kpaidem nte ke mbonekọn̄ Tutsi inyeneke nnụk, isịm ye enyịn ẹmi ẹsisemde ke ekịm—etop emi mmọ ẹsikopde ke radio edi oro.”
Idịghe mme adaiso ukara ikpọn̄ ẹkara ekikere mme owo edi ido ukpono akara n̄ko. Ewe ẹdi mme akpan ido ukpono ke Rwanda? Nte mmọ n̄ko ẹtiene ẹdi ntak n̄kpọ mmọn̄eyet emi?
Udeme Ido Ukpono
The World Book Encyclopedia (1994) etịn̄ aban̄a Rwanda ete: “Ata ediwak mmọ ẹdi mbon Roman Catholic. . . . Roman Catholic ye mme ufọkabasi Christian eken ẹse ẹban̄a ata ediwak ufọkn̄wed Primari ye Sekọndri.” Ke akpanikọ, National Catholic Reporter okokot Rwanda “idụt emi mbahade 70 eke ikie ẹdide mbon Catholic.”
The Observer, eke Great Britain, ọnọ ntọt aban̄a idaha ido ukpono ke Rwanda, anamde an̄wan̄a ete: “Ke mme iduọk isua 1930, ke ini mme ufọkabasi ẹken̄wanade ẹyom edikara ndutịm ukpepn̄wed, mbon Catholic ẹkeda ẹnọ ukara ke ubọk mme ọwọrọiso mbon Tutsi ke adan̄aemi mbon Protestant ẹkedianade ye mbon Hutu ẹmi ẹkefịkde, oro ẹkewakde ẹkan. Ke 1959 mbon Hutu ẹma ẹbọ ukara ẹnyụn̄ ẹsọsọp ẹdinyene ibetedem mbon Catholic ye eke mbon Protestant. Ibetedem oro mbon Protestant ẹnọde mbon Hutu oro ẹwakde ẹkan ototịm ọsọn̄.”
Ke uwụtn̄kpọ, nte mme adaiso ufọkabasi Protestant ẹma ẹbiom akpakịp uwotowo oro ikpe? The Observer ọbọrọ ete: “Ẹma ẹbụp mbon ufọkabasi iba [mbon Anglican] m̀mê mmọ ẹma ẹbiom mme owotowo oro ẹkekpokde nditọwọn̄ ẹwot ẹyọhọ usụn̄ ẹmi ẹsan̄ade ke esịt mme ufọkabasi ke Rwanda, ikpe.
“Mmọ ẹma ẹsịn ndibọrọ. Mmọ ẹma ẹfep mme mbụme, ẹyat esịt, uyo mmọ ọdọk ke enyọn̄, ndien ẹma ẹyarade akpan ntak mfịna Rwanda in̄wan̄în̄wan̄—ata ikpọ mbon ufọkabasi Anglican ẹnamde n̄kpọ nte nditọ utom ẹnọ ikpọ owo ukara ẹmi ẹkwọrọde uwotowo ẹnyụn̄ ẹyọhọde mme akpa ye iyịp.”
Ke akpanikọ, mme ufọkabasi Christendom ke Rwanda ikpụhọkede ye mme ufọkabasi ke mme ebiet en̄wen. Ke uwụtn̄kpọ, kaban̄a ibetedem oro mmọ ẹkenọde mme adaiso ukara ke Ekọn̄ Ererimbot I, Brigadier General Frank P. Crozier eke Britain ọkọdọhọ ete: “Mme Ufọkabasi Christian ẹdi ata mbon oro ẹnen̄erede ẹnyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ke uwotowo ẹmi nnyịn inyenede ndien imada mmọ inam n̄kpọ ntatara ntatara.”
Ih, mme adaiso ido ukpono ẹnyene akwa nduduọhọ ke se itịbede! National Catholic Reporter eke June 3, 1994, ọkọtọt ete: “En̄wan ke idụt Africa abuana ‘ataata ediwot ofụri ekpụk emi, ke ndiọkiso, idem mbon Catholic ẹdide ntak,’ nte pope etịn̄de.”
Nte an̄wan̄ade, mme ufọkabasi ẹmekpu ndikpep mme edumbet ata Christian, ẹmi ẹkọn̄ọde ke mme utọ itien̄wed nte Isaiah 2:4 ye Matthew 26:52. Nte ekemde ye n̄wedmbụk n̄kpọntịbe France oro Le Monde, oku kiet ama eseme ete: “Mmọ ke ẹwot kiet eken, ẹfrede ke ofụri ini oro ẹte ke mmimọ idi nditọete.” Oku Rwanda efen ama onyịme ete: “Mme Christian ẹmewot mme Christian eken, ke ẹma ẹkekwọrọ ẹban̄a ima ye edifen nnọ ke isua ikie. Enye edi edikpu.” Le Monde ama obụp ete: “Didie ke owo ekeme nditre ndikere nte ke mme ukem isụn̄utom Christian ẹkenọ mbon Tutsi ye mbon Hutu ẹmi ẹn̄wanade ekọn̄ ke Burundi ye Rwanda ukpep ye nte ke mmọ ẹsika mme ukem ufọkabasi?”
Mme Ata Christian Ẹkpụhọde
Mme ata anditiene Jesus Christ ẹnam ewụhọ esie oro nte “ẹma kiet eken.” (John 13:34) Nte afo emekere ke Jesus m̀mê mme apostle esie ẹkpemen ofụt ẹkpi owo ẹwot? Utọ uwotowo oro mîkemke ye ibet do anam ẹdiọn̄ọ mme owo nte “nditọ Satan.”—1 John 3:10-12.
Mme Ntiense Jehovah inyeneke ebuana ndomokiet ke ekọn̄, mme edinam ukpụhọ ukara, m̀mê en̄wan efen ekededi oro mme ebre mbre ukara ererimbot, ẹmi Satan kpa Devil akarade, ẹsịnde udọn̄ ẹnọ. (John 17:14, 16; 18:36; Ediyarade 12:9) Utu ke oro, Mme Ntiense Jehovah ẹnyene ata ima ẹnọ kiet eken. Ntem, ke ini akpakịp uwotowo oro, Mme Ntiense ẹdide mbon Hutu ke unyịmesịt ẹma ẹsịn uwem mmọ ke itiendịk ke ukeme ndikpeme nditọete mmọ ẹdide mbon Tutsi.
Edi, mme utọ n̄kpọ mmọn̄eyet oro ikpedịghe n̄kpọ n̄kpaidem. Ke prọfesi Jesus aban̄ade “akpatre ini eyo emi,” enye ama ebemiso etịn̄ ete: ‘Ke ini oro ẹyewot mbufo.’ (Matthew 24:3, 9) Nte enemde, Jesus ọn̄wọn̄ọ ete ke ẹyeti mme anam-akpanikọ ke ediset mme akpan̄kpa.—John 5:28, 29.
Kan̄a kemi, Mme Ntiense Jehovah ke Rwanda ye ke mme ebiet en̄wen ẹbiere ndikaiso n̄wụt idemmọ nte mme mbet Christ ebe ke ndima kiet eken. (John 13:35) Ima mmọ ke ọnọ ikọ ntiense idem ke ufọt ini nsọn̄ọn̄kpọ emi, nte ntọt etienede mi “Mme Ntiense ke Mme Itienna Mbon Itọk Ekọn̄” owụtde. Oyom kpukpru nnyịn iti se Jesus eketịn̄de ke prọfesi esie: “Ẹyenyan̄a owo eke edimede ime tutu osịm akpatre.”—Matthew 24:13.
[Ekebe ke page 29]
MME NTIENSE KE MME ITIENNA MBON ITỌK EKỌN̄
Ke July isua emi, n̄kpọ nte Mme Ntiense 4,700 ye mme nsan̄a mmọ ẹkedu ke mme itienna mbon itọk ekọn̄. Ke Zaire, 2,376 ẹkedu ke Goma, 454 ke Bukavu, ye 1,592 ke Uvira. Adianade do, ke Tanzania n̄kpọ nte owo 230 ẹkedu ke Benaco.
Ndikam n̄ka n̄kosịm mme itie ẹmi mbon itọk ekọn̄ ẹdude ikedịghe mmemmem n̄kpọ. Esop kiet enyenede Mme Ntiense 60 ẹma ẹdomo ndibe ebọp Rusumo, kpa akpan usụn̄ itọk edika itienna mbon itọk ekọn̄ ke Tanzania. Ke ini ẹkesịnde ndiyak mmọ ẹbe, mmọ ẹma ẹyo ke mben akpa oro ke urua kiet. Ekem mmọ ẹma ẹbiere ndidomo ndisan̄a ke mme ubom mbe. Mmọ ẹma ẹnam ntre, ndien ke usen ifan̄ ẹma ẹkebe, mmọ ẹma ẹkesịm itienna oro ke Tanzania ke ifụre.
Mme Ntiense Jehovah ke mme idụt eken ẹma ẹtịm ikpọ n̄kpọ un̄wam. Mme Ntiense ke France ẹma ẹbọ se iwakde ibe mme tọn ọfọn̄ ikie ye tọn ikpaukot usụkkiet, ndien ẹma ẹnọ mme utọ n̄kpọ oro, ọkọrọ ye mme udia ẹmi ẹnọde nsọn̄idem ye mme ibọk, ẹka mme ebiet oro ẹyomde. Nte ededi, ediwak ini, akpa n̄kpọ oro nditọete ke mme itienna mbon itọk ekọn̄ ẹkesiwakde ndibụp ekedi Bible mîdịghe magazine Enyọn̄-Ukpeme m̀mê Awake!
Ima oro Mme Ntiense ke Zaire ye Tanzania, oro ẹkekade ẹkese ẹnyụn̄ ẹn̄wam nditọete mmọ oro ẹkebịnde ẹfep ẹkewụtde, ama otụk ediwak mme andida nse. Mbon itọk ekọn̄ oro ẹma ẹdọhọ ẹte: “Mbon ido ukpono mbufo ẹdi ẹdise mbufo, edi oku ido ukpono nnyịn idịghe idise nnyịn.”
Ẹma ẹtịm ẹdiọn̄ọ Mme Ntiense ke mme itienna oro, akpan akpan ke ntak edidianakiet, edinam n̄kpọ ke ndutịm, ye edu ima mmọ. (John 13:35) Edi inem n̄kpọ ndifiọk nte ke Benaco, Tanzania, akada Mme Ntiense minit 15 kpọt ndikụt ekemmọ Ntiense owo itọk ekọn̄ ke otu n̄kpọ nte owo 250,000 ẹmi ẹdude ke itienna oro.