Ndịk—Ufan M̀mê Asua?
“N̄kere mban̄a usụn̄ nte nyomde ndikpa. Nyomke ẹtop mi ke ikan̄, edi edieke ẹtopde, nyom ẹtop mi ke ibuot ke itie emi, man n̄kpa inikiet.”
ỌKỌMBỤK n̄kpọntịbe nnọ Los Angeles Times okokop ikọ emi oto n̄kaiferi isua 14. Enye akanam ndụn̄ọde ye nditọ ufọkn̄wed kaban̄a uwotowo oro ẹkenamde ndondo oro—mme uyen ẹwotde ikpọ owo ye mme uyen eken. Ibuotikọ ntọt oro ekedi: “Ererimbot Ndịk.”
Afo omotịm ọfiọk ete ke ediwak owo ẹdu uwem ke ererimbot ndịk. Ndịk nso? Ọkpọsọsọn̄ ndisiak akpan ndịk kiet. Se m̀mê afo emekeme ndikụt mme n̄kpọ oro mme ufan fo m̀mê ediwak owo ke n̄kann̄kụk fo ẹkopde ndịk ẹban̄a ke ekebe oro odude mi. Ekebe emi oto Newsweek eke November 22, 1993, ndien enye owụt mme ibọrọ ndụn̄ọde oro ẹkenamde ye “nditọwọn̄ 758 ẹmi ẹdude ke ufọt isua emana 10 osịm 17, ọkọrọ ye mme ete ye eka mmọ.”
Edieke ẹkpenamde ndụn̄ọde ye mme uyen oro idahaemi, mmọ ẹkpetịn̄ mme ntak efen anamde ẹkop ndịk, utọ nte mme unyekisọn̄. Ke etienede akama-nsobo unyekisọn̄ ke Los Angeles ke January 1994, Time ama ọtọt ete: “Ke otu mme idiọn̄ọ udọn̄ọ mfịghe oro ẹsinyenede ke ọkpọsọn̄ ubiak ama ekebe ẹsidi editi mme n̄kpọntịbe ini edem ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndinyan̄a, ndiọi ndap, ebeubọk edidu ke ukpeme, ye iyatesịt kaban̄a unana owo ndikeme ndikara uwem esie.” Anam mbubehe kiet emi ama ekebiere ndiwọrọ ke ikpehe oro ọkọdọhọ ete: “Se itakde idịghe n̄kpọ. Edi edi ndịk oro odude. Odụk idap ke ufọkisọn̄ ye ikpaukot fo ke ukot. Udehe idap. Afo osụk etetie do ebet ke kpukpru okoneyo. Oro ifọnke.”
“Udịm Udịm Afanikọn̄ Amanam Mbon Japan Ẹdu ke Ndịk,” ekedi ibuotikọ emi ẹkenọde ntọt kiet ke April 11, 1995, emi okotode Tokyo. Enye ọkọdọhọ ete: “Idiọk ofụm ekọn̄ . . . ekenen̄ede edi ata nnama ke ekikere mbon Japan koro enye ekedi ubak udịm udịm n̄kpọntịbe oro ke ẹtan̄de ẹdian ọtọkiet akanamde ẹnyene mme akpan mbufa eyịghe ẹban̄a ini iso. . . . Mme owo inyeneke aba ifụre ke mme efak oro ẹkediọn̄ọde ini kiet ko nte ẹsinyenede ifụre ke uwemeyo ye okoneyo.” Ndien idịghe ikpọ owo ikpọn̄ ẹkop ndịk. “Prọfesọ Ishikawa [eke Seijo University] ọkọdọhọ ke editịmede esịt . . . ama enen̄ede ọsọn̄ ubọk ke otu n̄kparawa owo, ẹmi mîsiwakke ndinyene in̄wan̄în̄wan̄ ekikere mban̄a se ini iso akamade ọnọ mmọ.”
Uyarade ọnọ ekikere nte ke “idaha ekikak ndịk ekeme nditịmede mmọn̄ibọk ke mfre, anamde owo ototịm anam n̄kpọ aban̄a adrenaline emi idemesie osion̄ode idem ke ediwak isua ke ukperedem.” Ntaifiọk ke ẹn̄wana ndifiọk nte mfre esiwụtde idaha oro enyenede ndịk—nte nnyịn isidụn̄ọrede mme ọyọhọ ntọt inyụn̄ inamde n̄kpọ ye ndịk. Prọfesọ Joseph LeDoux ama ewet ete: “Ebede ke ndidụn̄ọde mfiọk mme usụn̄ osịp ẹmi ẹsinamde idaha oro odude esịn edibotn̄kpọ okop ndịk, nnyịn imodori enyịn ndinam ofụri orụk ndutịm uti n̄kpọ enyeemi an̄wan̄a.”
Ata ekese nnyịn, nte ededi, inen̄ekede inyene udọn̄ ke mme ntak ndịk ẹmi ẹdide eke mmọn̄ibọk m̀mê eke osịp. Nnyịn ke usụn̄ enyenede iwụk imekeme ndinyene udọn̄ n̄kan ke mme ibọrọ mbụme utọ nte, Ntak emi nnyịn ikopde ndịk? Didie ke nnyịn ikpanam n̄kpọ iban̄a oro? Ndi ndịk ekededi ọfọn?
Iso-ọfọn afo emekeme ndinyịme nte ke ndịk ekeme ndin̄wam fi ndusụk ini. Ke uwụtn̄kpọ, eyo okụt nte afo asan̄ade ekpere ufọk fo. Usụn̄ ana n̄kan̄ n̄kan̄, okposụkedi afo ama ekeberi enye ọsọn̄ ke ini ọkọwọrọde. Ke esede window etie nte n̄kpọ eke okụtde mbukpọn̄ ẹsan̄ade. Afo ọsọsọp okop ndịk, ọfiọkde ete ke n̄kpọ enen̄ede ọdiọk. Eyedi inọ mîdịghe owotowo mmọdo ke esịtufọk.
Ndịk oro okopde oto ntụk ke mme utọ idaha oro ekeme ndinyan̄a fi nsio ke ndisan̄a ye unana ifiọk n̄kosobo enyene-ndịk idaha. Ndịk ekeme ndin̄wam fi owụt ukpeme m̀mê oyom un̄wam mbemiso afo osobode n̄kpọ oro ekemede ndinọ unan. Ediwak utọ uwụtn̄kpọ oro ẹdu: idiọn̄ọ oro asiande fi aban̄a ọkpọsọn̄ odudu ilektrik; ntọt ẹnọde ke radio ẹban̄a oyobio oro ofụmede odụk n̄kann̄kụk fo; ọkpọsọn̄ uyom oro moto fo anamde nte afo awatde ke usụn̄ oro ọyọhọde ye owo.
Ke ndusụk idaha edikop ndịk ke akpanikọ ekeme ndidi ufan. Enye ekeme ndin̄wam nnyịn ndikpeme idem nnyịn m̀mê ndinam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄. Afo omotịm ọfiọk, nte ededi, ete ke edikop ndịk kpukpru ini m̀mê ọkpọsọn̄ ndịk ke akpanikọ idịghe ufan. Enye edi asua. Enye ekeme ndinam ibifịk ababa owo, iduọesịt, isiọn̄, nyekidem, itekesịt, ye ekikere owo ndidi isio ye n̄kann̄kụk esie.
Afo eyekụt nte edide n̄kpọ udọn̄ nte ke Bible osio san̄asan̄a owụt nte ke eyo nnyịn edidi se mme n̄kpọntịbe oro ẹnyenede ndịk ke isọn̄ ye ọkpọsọn̄ ndịk ẹnịmde idiọn̄ọ. Didie ke oro edi ntre, ndien nso ebuana ke oro ekpenyene ke uwem ye ekikere fo? N̄ko, ntak ẹkemede ndidọhọ nte ke ẹsede ke idaha ekikere eke Bible, ndịk eke usen ke usen odu emi ọnọde un̄wam akpan akpan onyụn̄ ọfọnde? Ẹyak nnyịn ise.
[Ekebe ke page 3]
Ke ẹbụpde m̀mê nso inen̄ede idi se mmọ ye mme ubon mmọ ẹkerede ẹban̄a, ikpọ owo ye nditọwọn̄ ẹdọhọ ke mmimọ ikop ndịk ke:
NDITỌWỌN̄ MME ETE YE EKA
56% Afai afai ubiatibet ye owo ke ubon 73%
53% Akamba owo nditaba utom 60%
43% Unana edikeme ndinyene udia 47%
51% Unana edikeme ndinyene dọkta 61%
47% Unana edikeme ndinyene itie udakibuot 50%
38% Owo ubon ndinyene mfịna uda n̄kpọsọn̄ ibọk 57%
38% Ubon mmọ ididụhe ọtọkiet 33%
Ebiet ẹdade ẹto: Newsweek, November 22, 1993