Naḥmanides—Nte Enye Ama Afan̄a Ido Ukpono Christ?

MME Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn. Nso ke mmọ ẹsịn fi ke ekikere? Ekọn̄ Ido Ukpono? Ukara Ufịk Ido Ukpono? Ndutụhọ? Okposụkedi mîdịghe ini oro ẹkesiwakde ndinyene nneme ido ukpono an̄wan̄wa, ke ini oro, ke isua 1263, kiet ke otu ata n̄wọrọnda eneni ke ufọt mme Jew ye mme Christian ke mbụk mbon Europe ama ada itie. Mmanie ẹkebuana? Mme eneni ewe ẹkedemede? Didie ke enye ekeme ndin̄wam nnyịn mfịn ndidiọn̄ọ ido ukpono akpanikọ?

Nso Ikedemede Eneni Oro?

Ke ofụri ini Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn oro, Ufọkabasi Roman Catholic ama owụt idem nte ido ukpono akpanikọ. Nte ededi, mme Jew akananam iketreke ndidọhọ ke mmimọ idi mbon oro Abasi emekde. Unana ukeme ufọkabasi ndinam mme Jew ẹkụt nte ke oyom ẹkabade esịt ama ada ekesịm edikpu ndien ediwak ini ada ekesịm afai ye ukọbọ. Ke ini Ekọn̄ Ido Ukpono ẹma ẹwot m̀mê ẹfọp ediwak tọsịn mme Jew ke eto ke ini ẹkedọhọde ẹmek baptism m̀mê ndikpa. Ke ediwak idụt usua ẹnyenede ẹban̄a mme Jew emi ufọkabasi ekesịnde nsọk ọnọ ama atara asuana.

Nte ededi, isio isio edu ama atara asuana ke Catholic eke Spain eke ọyọhọ isua ikie 12 ye ikie 13. Ẹma ẹnọ mme Jew ifụre ido ukpono—adan̄a nte mmọ mîkan̄wanake ye ido ukpono Christian—ndien ẹma ẹkam ẹnọ ikpọ itie ke okụre edidem. Edi ke ẹma ẹkefọn mfọn ntre ye mmọ ke n̄kpọ nte isua ikie, mme oku n̄ka Dominic ẹma ẹnam usio-ukot ndisụhọde odudu oro mme Jew ẹkenyenede ke n̄kaowo nnyụn̄ n̄kabade mme Jew esịt nsịn ke ido ukpono Catholic. Mbon n̄ka Dominic ẹma ẹnyịk Edidem James I eke Aragon ete odiomi an̄wan̄wa eneni emi uduak ekedide ndiwụt usụhọde idaha oro mme Jew ẹkenyenede ye ufọn oro okoyomde kpukpru mme Jew ẹkabade esịt.

Idịghe emi ekedi akpa eneni ke ufọt mme Jew ye mme Christian. Ke isua 1240, an̄wan̄wa eneni oro ukara enyịmede ama odu ke Paris, France. Akpan uduak esie ekedi ndisịn Talmud, n̄wed emi ekedide edisana ọnọ mme Jew, ke udomo. Nte ededi, ẹkenọ mme Jew ẹmi ẹkebuanade esisịt ifụre nditịn̄ ikọ. Ke ufọkabasi ama ọkọdọhọ ke imakan ke eneni emi, ẹma ẹfọp ata ediwak Talmud ke eferife.

Edi edu ime oro Edidem James I eke Aragon ekenyenede ikayakke ẹnam utọ n̄kpọ nsahi oro. Ke ẹfiọkde emi, mbon n̄ka Dominic ẹma ẹdomo usụn̄ efen. Nte Hyam Maccoby owụtde ke n̄wed esie oro Judaism on Trial, mmọ ẹma ẹnọ mme Jew ikot ẹte ẹdi eneni “ẹkamade nneminua ye mbukpek, utu ke edibiom ikpe nte ekedide ke Paris.” Mbon n̄ka Dominic ẹma ẹmek Pablo Christiani, owo Jew emi akakabarede esịt odụk Ido Ukpono Catholic okonyụn̄ akabarede edi oku n̄ka Dominic, nte akwa andida ibuot mmọ. Ke ẹdade ifiọk oro Pablo Christiani ekenyenede aban̄a Talmud ye mme uwetn̄kpọ rabbi ẹnam n̄kpọ, mbon n̄ka Dominic ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke iyowụt ke ikọ mmimọ enen.

Ntak Ẹkemekde Naḥmanides?

Owo kiet kpọt ke Spain ekenyene idaha eke spirit ndida ke ibuot mme Jew ke eneni oro—Moses ben Naḥman, m̀mê Naḥmanides.a Ke amanade ke n̄kpọ nte 1194 ke obio Gerona, Naḥmanides ke isua uyen esie ama owowụt idemesie nte eyen ukpepn̄kpọ Bible ye eke Talmud. Etisịm isua 30 ke emana, enye ama ewet mme n̄wed ndinam ata ediwak ikpehe ke Talmud an̄wan̄a, ndien ikebịghike ke oro ebede enye ama edi akpan etịn̄ikọ ke ndibiere eneni oro ekedemerede aban̄a mme uwetn̄kpọ Maimonides oro okoyomde ndisịn ubahade ke otu mme Jew.b Ẹda Naḥmanides nte n̄kponn̄kan eyen ukpepn̄kpọ Jew eke Bible ye eke Talmud eke eyo esie ndien ndusụk edide udiana ọnọ Maimonides kpọt ke odudu oro enye ekenyenede ke idem Ido Ukpono Mme Jew ke ini oro.

Naḥmanides ama ọsọn̄ ubọk akara mme Jew ke Catalonia, ndien idem Edidem James I ama esisop ibuot ye enye ke nsio nsio n̄kpọ aban̄ade Ukara. Mme Jew ye mme Gentile ẹma ẹwụt ukpono ẹnọ mme utịbe utịbe ukeme ukere n̄kpọ esie. Mbon n̄ka Dominic ẹma ẹfiọk ẹte ke man mmimọ isụhọde mme Jew itie mfọn mfọn, enye, n̄wọrọnda rabbi mmọ, ekenyene ndidi owo oro edinenide eneni.

Naḥmanides ikọsọpke inyịme eneni oro, ọfiọkde ete ke mbon n̄ka Dominic inyeneke ekikere ndomokiet ndinyene nneme oro mîtụhọke. Enye ekenyene ndibọbọrọ mme mbụme edi ikekemeke ndibobụp mbụme ndomokiet. Nte ededi, enye ama enyịme eben̄e edidem, eben̄ede ete ẹyak imọ itịn̄ ikọ ifụre ifụre ke ndinọ ibọrọ imọ. Edidem James I ama enyịme emi. Utọ edinyịme ndinọ ukeuke ifụre utịn̄ikọ oro akananam iketịbeke ikonyụn̄ ifiakke itịbe ke ofụri Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn oro, kpa in̄wan̄în̄wan̄ uyarade ukpono oro edidem ekenyenede ọnọ Naḥmanides. Edi, Naḥmanides ama okop ndịk. Edieke ẹdade imọ nte ata owo usua ke eneni oro, utịp oro akamade nsobo oyodu ọnọ imọ ye mme Jew. Afai ekeme ndisiaha ini kiet ekededi.

Naḥmanides ye Pablo Christiani

Akpan itie emi eneni oro akadade itie ekedi ufọkubọn̄ edidem ke Barcelona. Ẹkenịm enye ke ikpehe inan̄—July 20, 23, 26, ye 27, 1263. Edidem ke idemesie eketie ibuot ke ikpehe kiet kiet, nsio nsio ikpọ owo Ufọkabasi ye Ukara ẹma ẹdụk n̄ko, ọkọrọ ye mme Jew n̄kann̄kụk.

Ufọkabasi ama etịm ọdiọn̄ọ se ididide utịp eneni oro. Ke n̄wed ido ukpono mmọ, mbon n̄ka Dominic ẹma ẹdọhọ ẹte ke uduak eneni oro ‘ikedịghe man mbuọtidem ekpedi se ẹnenide nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke edi n̄kpọ oro ẹnyenede eyịghe ẹban̄a, edi man ẹbiat ndudue oro mme Jew ẹnamde ẹnyụn̄ ẹwụri ọkpọsọn̄ mbuọtidem ediwak mme Jew.’

Okposụkedi ekperede ndidi isua 70 ke emana, Naḥmanides ama owụt ukeme ukere n̄kpọ esie in̄wan̄în̄wan̄ ebe ke ndidomo ndinam nneme oro ọkọn̄ọ ke mme akpan n̄kpọ kpọt. Enye ọkọtọn̄ọ ke ndidọhọ ete: “[Mbemiso] eneni ke ufọt mme gentile ye mme Jew ẹkeban̄a ediwak ikpehe edinam ido ukpono ẹmi akpan edumbet mbuọtidem mîkọn̄ọke ke mmọ. Nte ededi, ke okụre ubọn̄ emi, ami n̄kukụre nyom ndineni mban̄a mme n̄kpọ ẹmi ofụri eneni emi ọkọn̄ọde.” Ẹma ẹnyịme ndien ẹte ke ibuot nneme oro editre ke m̀mê Messiah ama ededi, m̀mê enye ekedi Abasi m̀mê owo, ye m̀mê mme Jew m̀mê mme Christian ẹnyene ibet oro edide akpanikọ.

Ke ntọn̄ọ eneni esie, Pablo Christiani ama ọdọhọ ete ke imọ iyowụt ke Talmud nte ke Messiah ama ededi. Naḥmanides ama ọbọrọ ete edieke emi edide akpanikọ, ntak emi mme rabbi ẹmi ẹkenyịmede Talmud mîkenyịmeke Jesus? Utu ke ndikọn̄ eneni esie ke in̄wan̄în̄wan̄ mfan̄a N̄wed Abasi, Christiani eketịn̄ ndien ndien aban̄a mme ikọ rabbi oro mîn̄wan̄ake ndida nsọn̄ọ eneni esie. Naḥmanides ama afan̄a mmọ ke nde ke nde owụtde ete ke edikot nto mmọ ọwọrọ ọkpọn̄ se ẹnemede. Ama owụt ifiọk nte ke Naḥmanides ama ekeme ndiwụt ke imọ imetịm idot ndineni mme uwetn̄kpọ ẹmi imọ ikayakde ofụri uwem imọ isịn ke ndikpep. Idem ke ini Christiani eketịn̄de otụk N̄wed Abasi, se enye eketịn̄de aban̄a ekedi mme n̄kpọ ẹkemede ndifan̄a mmemmem mmemmem.

Okposụkedi ẹkedọhọde enye ọbọrọ mme mbụme, Naḥmanides ama ekeme ndinọ okopodudu mfan̄a emi okowụtde ntak emi mme Jew ye mme ekere-n̄kpọ owo eken mîkenyịmeke idaha oro Ufọkabasi Catholic akadade. Kaban̄a ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet, enye ama ọdọhọ ete: “Ekikere owo Jew ekededi m̀mê owo efen ekededi idiyakke enye enịm ete ke Andibot enyọn̄ ye isọn̄ . . . akpamana oto eyenan̄wan Jew . . . ndien ekem [okponyụn̄] akabade [edi] se ẹyakde ẹsịn mme asua ke ubọk, ẹmi . . . ẹkewotde enye.” Naḥmanides ama etịn̄ nnennen nnennen ete: “Se mbufo ẹnịmde ke akpanikọ—emi edide isọn̄ mbuọtidem mbufo—ikemke ye [eti] ibuot.”

Ke owụtde ntuaha oro tutu esịm mfịn emi akpande ediwak mme Jew ndinyịme ke Jesus edi Messiah, Naḥmanides ama ọsọn̄ọ etịn̄ akwa ubiomikpe iyịp oro ufọkabasi enyenede. Enye ọkọdọhọ ete: “Mme prọfet ẹdọhọ ẹte ke ini Messiah, . . . mmọ ẹyeda ofụt mmọ ẹdom n̄kpọ ufụn̄ isọn̄, ẹda eduat mmọ ẹdom ikwa udiọn̄ vine; idụt idimenke ofụt itiene idụt, mmọ idinyụn̄ ikpepke aba ekọn̄. Ọtọn̄ọde ke eyo Nazareth tutu esịm emi, ofụri ererimbot ọyọhọ ye afai ye n̄wo. [Ke akpanikọ], mme Christian ẹduọk iyịp awak akan mme idụt eken, ndien mmọ n̄ko ẹdu oburobụt uwem. Ekpedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ didie ntem ọnọ fi, ọbọn̄ mi edidem, ye mme mbet fo ẹmi edieke mmọ mîkpekpepke . . . aba ekọn̄!”—Isaiah 2:4.

Ke ọyọhọ ikpehe inan̄ ama okokụre, edidem ama etre eneni oro. Enye ama ọdọhọ Naḥmanides ete: “Akananam n̄kwe owo oro mînenke nte afan̄ade n̄kpọ ọfọn nte afo akafan̄ade.” Kpa nte enye ọkọdọhọde, ọn̄wọn̄ọde ndinam Naḥmanides enyene ifụre nditịn̄ ikọ ye ukpeme, Edidem James I eke Aragon ama ọnọ enye ọnyọn̄, ọkọrọ ye enọ ekedide dinar 300. Bishop eke Gerona ama eben̄e ete Naḥmanides ewet eneni esie oro.

Ke adan̄aemi ẹnọde ata edikan, mbon n̄ka Dominic ẹma ẹnen̄ede ẹkop iyatesịt. Mmọ ke ukperedem ẹma ẹdori Naḥmanides ikọ ẹte ke osụn̄i ufọkabasi, ẹdade se enye ekewetde aban̄a eneni oro nte n̄kpọ ntiense. Ke mîmaha nte edidem akanamde n̄kpọ ye Naḥmanides, mbon n̄ka Dominic ẹma ẹsion̄o ikpe ẹka iso Pope Clement IV. Okposụkedi ekebede isua 70 ke emana, ẹma ẹbịn Naḥmanides ẹsio ke Spain.c

M̀mọ̀n̄ ke Ẹkeme Ndikụt Akpanikọ?

Ndi eneni edem mbiba oro ama an̄wam ke ndinam ẹdiọn̄ọ ido ukpono akpanikọ? Ke adan̄aemi kiet kiet okowụtde mme ndudue enyeeken, mmọ ndomokiet ikọnọhọ in̄wan̄în̄wan̄ etop akpanikọ. Se Naḥmanides ekekemede ndifan̄a ntre ikedịghe ata Ido Ukpono Christ edi, utu ke oro, ekedi ukpepn̄kpọ owo, utọ nte ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet, emi Christendom eketịbide edi ediwak isua ikie ke Jesus ama ọkọnyọn̄. Oburobụt ido uwem Christendom ye akpakịp uduọkiyịp, emi Naḥmanides okowụtde uko uko, edi mbụk oro owo mîkemeke ndifan̄a.

Ke mme utọ idaha ẹmi, isọn̄ke ndidiọn̄ọ ntak emi mme eneni oro ẹkenenide ke ufọn Ido Ukpono Christ mîkenemke Naḥmanides ye mme Jew eken esịt. Ke adianade do, eneni oro Pablo Christiani ekenenide ikọkọn̄ọke ke in̄wan̄în̄wan̄ ekikere ẹtode N̄wed Abasi Usem Hebrew, edi ẹkekọn̄ọ ke idiọk edibuan mme uwetn̄kpọ rabbi.

Baba, Naḥmanides ikenenike iban̄a ata Ido Ukpono Christ. Etisịm ini esie mme nsunsu ukpepn̄kpọ ẹma ẹfụk ata un̄wana aban̄ade mme ukpepn̄kpọ Jesus ye mme uyarade itie Messiah esie. Jesus ye mme apostle ke akpanikọ ẹma ẹtịn̄ prọfesi ẹban̄a utọ ukpepn̄kpọ nsọn̄ibuot oro ndiwọrọ ndi.—Matthew 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timothy 4:1-3; 2 Peter 2:1, 2.

Nte ededi, ẹdiọn̄ọ ido ukpono akpanikọ in̄wan̄în̄wan̄ mfịn. Jesus eketịn̄ aban̄a mme ata anditiene enye ete: “Mbufo ẹyeda mfri mmọ ẹfiọk mmọ. . . . Ntre ke kpukpru eti eto ẹn̄wụm eti mfri; edi mbiara eto on̄wụm idiọk mfri.” (Matthew 7:16, 17) Nnyịn imọnọ fi ikot ndinam ndụn̄ọde oro. Yak Mme Ntiense Jehovah ẹn̄wam fi anam ndụn̄ọde oro enyenede ufọn ke mme uyarade N̄wed Abasi. Afo ke ntem ọyọfiọk se kpukpru un̄wọn̄ọ Abasi ẹmi ẹnyenede ebuana ye Messiah ye ukara esie ẹwọrọde.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 20]

Naḥmanides akafan̄a ikọ esie ke Barcelona

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 19]

Mme ndise ke page 19-20: Ẹfiak ẹsio ẹto Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s