Mbụk Eyouwem
Ukeme Oro Isịnde Man Ika Iso Isọn̄ Idem ke N̄kan̄ eke Spirit
Nte Rolf Brüggemeier obụkde
Ufan mi ekewet mi akpa leta oro n̄kọbọde ke ufọk-n̄kpọkọbi. Enye ama asian mi ke ẹma ẹmụm ẹka mi ye n̄kpri nditọeka mi iren—Peter, Jochen, ye Manfred—n̄ko. Ekpri adiaha ye udun̄wan eka nnyịn ikenyeneke aba ete ye eka m̀mê nditọeka ndise mmọ enyịn. Ntak emi ukara East Germany ẹkekọbọde ubon nnyịn? Nso in̄wam nnyịn ika iso isọn̄ idem ke n̄kan̄ eke spirit?
ỌYỌHỌ ekọn̄ ererimbot iba ama etịmede emem oro ikenyenede ke ini uyen nnyịn; nnyịn ima ikụt nte ekọn̄ ọkọdiọkde eketre. Papa ekedi owoekọn̄ Germany onyụn̄ akpa nte mbuotekọn̄. Emi ọkọwọrọ ke Mama, emi ekekerede Berta, ekenyene ndise mban̄a nditọ itiokiet, emi isua emana mmọ ọkọtọn̄ọde ke isua kiet esịm 16.
Ufọkabasi emi Mama ekesikade ama anam enye enen̄ede okop idiọkesịt aban̄a ido ukpono, inyụn̄ iyomke-yom ndikop aba n̄kpọ mban̄a Abasi. Edi usen kiet ke 1949, Ilse Fuchs, ekpri ekpri an̄wan oro enyenede mbufiọk, ama edi ufọk nnyịn edineme aban̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Mme mbụme ye n̄kọkibuot esie ẹma ẹnen̄ede ẹdemede Mama udọn̄. Ukpepn̄kpọ Bible ama ọnọ Mama idotenyịn.
Nte ededi, nnyịn nditọwọn̄ ima inyene eyịghe ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iban̄a nneme n̄wan emi. Ukara Nazi, ndien ekem ukara Communist ẹma ẹnam ikpọ en̄wọn̄ọ ẹnọ nnyịn, edi mmọ ikosụhu en̄wọn̄ọ mmọ. Okposụkedi ikenyenede eyịghe iban̄a mbufa en̄wọn̄ọ ekededi, ima idima Mme Ntiense ke ini ikedide idifiọk ke ẹma ẹdọn̄ ndusụk mmọ ke mme itienna ekikere ke ntak emi mmọ mîkamaha ndin̄wam ke ekọn̄. Ami, Mama, ye Peter ima ina baptism ke 1950.
Manfred udọ udọ eka nnyịn ama ana baptism n̄ko, edi etie nte akpanikọ Bible ikenen̄ekede idọn̄ n̄kam ke esịt esie. Ke ini ukara Communist ẹkekpande utom nnyịn ke 1950, mme ndedịbe bodisi—oro ẹkediọn̄ọde nte Stasi—ẹma ẹtụhọde enye tutu enye asiak ebiet oro isinịmde mbono esop. Oro akanam ẹmụm ẹka mi ye nditọeka mi eken.
Ndikwọrọ Ikọ ke Ini Ukpan
Nnyịn ikesidedịbe imen mme n̄wed Bible idụk East Germany ke ntak ukpan. Ami n̄kesimen mme n̄wed ke n̄kan̄ edem usoputịn Berlin oro ukara mîkakpanke mme owo ndikot mme n̄wed nnyịn, mbe ndụk n̄kan̄ eken. Ediwak ini mma nsidịbe mbe mme bodisi, edi ẹma ẹmụm mi ke November 1950.
Mme Stasi ẹkesịn mi ke ufọk-n̄kpọkọbi idakisọn̄ emi window mîkodụhe. Mmọ ikesiyakke nde idap ke uwemeyo, ẹsinyụn̄ ẹbụp mi mbụme ke okoneyo ẹnyụn̄ ẹmia mi ndusụk ini. N̄kenyeneke nneme m̀mê ndisobo ye mbonubon nnyịn tutu March 1951 oro Mama, Peter, ye Jochen ẹkedide esopikpe ẹdikop ikpe mi. Ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi isua itiokiet ẹnọ mi.
Ẹma ẹmụm Peter, Jochen, ye Mama usen itiokiet ke ẹma ẹkebiere n̄kpọkọbi ẹnọ mi. Ke ẹma ẹkemụm mmọ, eyenete eke spirit ama ese aban̄a Hannelore adiahaeka mi oro ekedide isua 11, ke ini adiahaeka eka mi ekesede aban̄a Sabine udun̄wan eka mi emi ekedide isua 7. Mme Stasi ẹkenam n̄kpọ ye Mama ye nditọeka mi nte ẹnam ye ndiọi abiatibet, ẹsinyụn̄ ẹsion̄o mmọ urụk ikpaukot. Mmọ ẹkesidada ke ofụri ini oro ẹkebụpde mmọ mbụme. Ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi isua itiokiet n̄ko ẹnọ owo mmọ kiet kiet.
Ke 1953, ẹma ẹdọhọ mi ye mbon n̄kpọkọbi eken oro ẹkedide Mme Ntiense ẹte ikọbọp an̄wambehe ubomofụm ekọn̄, edi ima isịn. Ufen oro ukara ẹkemiade nnyịn ekedi ndibon nnyịn nsannsan ke usen 21. Ke ntem nnyịn ikanamke utom, ikọbọhọ leta, ikonyụn̄ idia esisịt udia. Ndusụk nditọete iban ẹma ẹsisịbe n̄kpri bred oro ẹkenọde mmọ ẹdịbe ẹda ẹsọk nnyịn. Ntem ke n̄kasan̄a mfiọk Anni, kiet ke otu nditọete iban oro, nnyụn̄ ndọ enye ke ẹma ẹkesio enye ke ufọk-n̄kpọkọbi ke 1956 ẹnyụn̄ ẹsio mi ke 1957. Ruth adiaha nnyịn ama amana isua kiet ke ima ikọdọ ndọ. Peter, Jochen, ye Hannelore ẹkedọ ndọ n̄kpọ nte ukem ini.
Ke n̄kpọ nte isua ita ke ẹma ẹkesio mi ke ufọk-n̄kpọkọbi, ẹma ẹfiak ẹmụm mi. Owo Stasi ama odomo ndikpek mi nsan̄a mbia nnọ ukara. Enye ama ọdọhọ ete: “Edima Brüggemeier, mbọk nam n̄kpọ nte enyene-ibuot owo. Afo ọmọfiọk se ndidu ke ufọk-n̄kpọkọbi ọwọrọde, nnyịn inyụn̄ iyomke emi afiak etịbe ọnọ fi. Afo emekeme ndika iso ndi Ntiense, n̄kpep n̄kpọ, nnyụn̄ nnyene nneme Bible nte amama. N̄kukụre se iyomde afo anam ọnọ nnyịn edi ndisinọ nnyịn ntọt kpukpru ini. Kam kere ban̄a n̄wan ye ekpri adiaha fo.” Akpatre ikọ emi ama obụn̄ mi esịt. Edi mma mfiọk ke adan̄aemi ndude ke ufọk-n̄kpọkọbi, Jehovah eyese aban̄a ubon mi akan nte n̄kpesede, enye ama onyụn̄ anam ntre!
Ukara ẹma ẹdomo ndinyịk Anni anam utom kpukpru usen ẹnyụn̄ ẹdọhọ mbon en̄wen ẹsise Ruth enyịn. Edi Anni ama ọsọn̄ọ esịn onyụn̄ anam utom ke okoneyo man ekpekeme ndise mban̄a Ruth ofụri usen. Nditọete nnyịn eke spirit ẹma ẹnen̄ede ẹn̄wam nnyịn ẹnyụn̄ ẹnọ n̄wan mi ata ediwak n̄kpọ tutu enye esisio ndusụk ọnọ mbon en̄wen. Ofụri emi, mma n̄kpere ndibiat isua itiokiet en̄wen ke ufọk-n̄kpọkọbi.
Nte Ikakade Iso Inyene Mbuọtidem ke Ufọk-N̄kpọkọbi
Ke ẹma ẹkefiak ẹkọbi mi, Mme Ntiense oro ẹkekọbide ye ami ẹma ẹnen̄ede ẹyom ndifiọk mbufa n̄wed oro ẹkemịn̄de ndondo oro. Esịt ekenem mi didie ntem ndiketịn̄ enyịn n̄kpep magazine Enyọn̄-Ukpeme nnyụn̄ nsidụk mme mbono esop kpukpru ini man n̄kpekeme ndisọn̄ọ mmọ idem ke n̄kan̄ eke spirit!
Ke ini ikọdọhọde mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹnọ nnyịn Bible, mmọ ẹma ẹdọhọ ke “owo ndinọ Mme Ntiense Jehovah Bible etie nte ndinọ inọ oro ẹkọbide ke ntak okobụn̄de ufọk eyịp n̄kpọ, n̄kpọ ndida mbụn̄ ufọk-n̄kpọkọbi n̄wọrọ.” Kpukpru usen, nditọete oro ẹkedade usụn̄ ẹma ẹsimek itien̄wed Bible oro idinemede. Se ikenen̄erede ibehe nnyịn ke ini ikesisan̄ade minit 30 ikanade okụre ufọk-n̄kpọkọbi ekedi ndikop itien̄wed Bible eke usen oro, ikedịghe edisịn̄ede idem m̀mê edibọ mbịtmbịt ofụm. Okposụkedi ẹkedọhọde ikûsan̄a ikpere kiet eken ikan mita ition, ikûnyụn̄ ineme nneme, ikosụk inyenyene ifet ndinam kiet eken okop se itien̄wed eke usen oro eketịn̄de. Ima inyọn̄ idisịm ufọk-n̄kpọkọbi, ima isiwet se owo nnyịn kiet kiet okokopde, ndien ekem ineme itien̄wed eke usen oro.
Nte ini akakade, owo mbia ama ayarade nnyịn, ndien ẹma ẹkọbi mi ikpọn̄ ke ubet ufọk-n̄kpọkọbi. Esịt ekenem mi didie ntem, koro etisịm ini oro mma mmomụm ata ediwak itie N̄wed Abasi ndọn̄ ke ibuot! Mma nda ini oro n̄kodude ikpọn̄ do ntie n̄kere nsio nsio n̄kpọ oro ẹnemede ke Bible. Ekem, ẹma ẹsio mi ẹka ufọk-n̄kpọkọbi en̄wen, ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ama esịn mi ke ubet n̄kpọkọbi oro Ntiense iba en̄wen ẹkesịnede—esịt ama enen̄ede adat nnyịn ke ini enye ọkọnọde nnyịn Bible. Sia ẹma ẹkekọbi mi ikpọn̄ ke ubet n̄kpọkọbi ke ọfiọn̄ itiokiet, esịt ama enem mi ndifiak nnyene nneme Bible ye ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ.
Peter eyeneka mi etịn̄ ntem aban̄a se ikan̄wamde imọ iyọ ke ufọk-n̄kpọkọbi oro ẹkesịnde imọ: “Mma nsikere mban̄a nte uwem editiede ke obufa ererimbot nnyụn̄ ntie n̄kere mme itien̄wed Bible. Nnyịn Mme Ntiense ima isisọn̄ọ kiet eken idem ebe ke ndibụp mme mbụme Bible m̀mê nditem udomo ke N̄wed Abasi. Uwem ama ọsọn̄ etieti. Ndusụk ini ẹma ẹsikụk nnyịn owo 11 ẹsịn ke ekpri ebiet oro ekedide n̄kpọ nte mita 3 ke uniọn̄ ye mita 3 ke ubom. Nnyịn ikesinam kpukpru n̄kpọ do—idia udia, ide idap, iyere mmọn̄, inyụn̄ ikam inam ndek kpa do. Emi ama esinam ikop editịmede esịt ye idiọkesịt.”
Jochen, eyeneka mi en̄wen, etịn̄ ntem aban̄a uwem ke ufọk-n̄kpọkọbi: “Mma nsikwọ ikwọ Obio Ubọn̄ oro n̄ketide. Kpukpru usen mma nsitie n̄kere mme itie N̄wed Abasi oro n̄komụmde ndọn̄ ke ibuot. Ke ẹma ẹkesio mi, mma n̄ka iso nnyene eti ndutịm ukpepn̄kpọ eke spirit. Mma nsikot itien̄wed Bible eke usen ye ubon mi kpukpru usen. Nnyịn ima isitịm idem n̄ko inọ kpukpru mbono esop.”
Ẹsio Mama ke Ufọk-N̄kpọkọbi
Ẹma ẹsio Mama ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ẹma ẹkekọbi enye ke se iwakde ibe isua iba. Enye ama ada ifet oro ekpep Hannelore ye Sabine Bible, an̄wam mmọ ẹsịn eti itiat idakisọn̄ ẹnọ mbuọtidem mmọ. Enye ama ekpep mmọ n̄ko nte ẹkpekọkde mme mfịna oro ẹkedemerede ke ufọkn̄wed ke ntak emi ẹbuọtde idem ke Abasi. Hannelore ọdọhọ ete: “Nnyịn ikesifịnake idem iban̄a mme mfịna ke ufọkn̄wed koro ima isisịn udọn̄ inọ kiet eken ke ufọk. Nnyịn ndinen̄ede ndiana kiet nte ubon ikayakke mfịna ekededi akan nnyịn ubọk.”
Hannelore aka iso ete: “Nnyịn ima isinọ n̄ko udia eke spirit ẹsọk nditọete nnyịn ke ufọk-n̄kpọkọbi. Nnyịn ima isision̄o ofụri Enyọn̄-Ukpeme iwet ke n̄kpri ubọkn̄wed idọn̄ ke mme babru oro ẹketiede aran aran. Ekem ima isida babru oro mmọn̄ mîkekemeke ndibiat iwan̄ mmọ inyụn̄ idịp mmọ ke ekwo oro isidọn̄de eben mbakara inọ ẹsọk mmọ kpukpru ọfiọn̄. Esịt ekesidat nnyịn didie ntem ndikop ke eben mbakara oro ẹma ‘ẹnem etieti!’ Nnyịn ima inen̄ede isịn idem ke utom nnyịn, ndien ke nditịn̄ akpanikọ, utom emi ama enen̄ede enem nnyịn.”
Uwem ke Ini Ukpan
Peter etịn̄ nte uwem eketiede ke ediwak isua oro ukara East Germany ẹkekpande utom nnyịn, ete: “Nnyịn ikesisop idem ke n̄kpri otu ke ufọk owo; ikesidi idisịm inyụn̄ inyọn̄ọ kiet kiet. Nnyịn ikesidiomi ini mbono esop en̄wen ke ini idụkde mbono esop. Nnyịn ikesida mme idiọn̄ọ ye n̄kpri babru oro ikewetde n̄kpọ inam emi ke ntak mme Stasi oro ẹkesidịbede ẹkpan̄ utọn̄.”
Hannelore ọdọhọ ete: “Ndusụk ini ima isibọ mme edinam mbono oro ẹkemụmde ẹdọn̄ ke ọkpọ umụmikọ. Emi ama esinam ikop inem ndisop idem. Ima isisop idem ke n̄kpri otu ikpan̄ utọn̄ ikop ukpep Bible emi ke ediwak hour. Okposụkedi nnyịn mîkesikwe mme etịn̄ikọ, ima isinen̄ede ikpan̄ utọn̄ inyụn̄ iwet mme akpan n̄kpọ.”
Peter ọdọhọ ete: “Nditọete nnyịn eke spirit ke mme idụt en̄wen ẹma ẹnam kpukpru se ẹkekemede man inyene mme n̄wed Bible. Mmọ ẹma ẹsimịn̄ san̄asan̄a n̄kpri n̄wed ẹnọ nnyịn ke n̄kpọ nte isua duop mbemiso Ibibene Berlin ọkọduọde ke 1989. Ndusụk mmọ ẹma ẹnyịme nditaba ubomisọn̄, okụk, ye idem ifụre mmọ man ẹmen udia eke spirit ẹdi East Germany. Mbubịteyo kiet, ebe ye n̄wan oro iketiede ibet ndibọ n̄wed ikedịghe idisịm. Mme bodisi ẹma ẹkụt mme n̄wed nnyịn ẹnyụn̄ ẹmụm ubomisọn̄ mmọ. Kpa ye mme n̄kpọndịk oro ikesisobode, nnyịn ikedehedei ikere nditre utom man inyene ifụre.”
Manfred, udọ udọ eka mi oro akanamde ẹmụm nnyịn ko ke 1950, etịn̄ se ikan̄wamde imọ ifiak idikpono Jehovah: “Ke ẹma ẹkekọbi mi ke ọfiọn̄ ifan̄, mma n̄wọrọ n̄kodụn̄ ke West Germany nnyụn̄ n̄kpọn̄ akpanikọ. Mma mfiak nnyọn̄ East Germany ke 1954 nnyụn̄ ndọ ndọ ke 1955. Ikebịghike, n̄wan mi ama ọbọ akpanikọ onyụn̄ ana baptism ke 1957. Nte ini akakade, esịt ama ọtọn̄ọ ndibiom mi, edi n̄wan mi ama an̄wam mi mfiak nnyọn̄ ndi esop.
“Nditọete Christian oro ẹkefiọkde mi mbemiso n̄kọkpọn̄de akpanikọ ẹma ẹdara mi ke ofụri esịt nte n̄kpọ eke mînyeneke se iketịbede. Esịt ama enem mi ke ini mmọ ẹkekọmde ẹnyụn̄ ẹfatde mi idara idara. Mmokop inemesịt ndifiak nditie ke emem ye Jehovah ye nditọete mi.”
Ndika Iso Nsịn Ukeme Nsọn̄ Idem ke N̄kan̄ eke Spirit
Kpukpru owo ke ubon nnyịn ẹkenyene ndika iso n̄n̄wana ọkpọsọn̄ en̄wan kaban̄a mbuọtidem. Peter ọdọhọ ete: “Ediwak n̄kpọ oro ẹwọn̄ọrede owo ntịn̄enyịn ọkọrọ ye etabi inyene obụkidem ẹyọyọhọ ererimbot mfịn. Nnyịn ima iyụhọ ye se ikenyenede ke ini ukpan. Ke uwụtn̄kpọ, owo nnyịn ndomokiet ikoyomke ndidụk otu ukpepn̄kpọ en̄wen ke ntak ọkpọkpọ mbubehe m̀mê ndiseme ke ebiet oro isidụkde mme mbono esop ẹyom usụn̄ ẹkaha m̀mê ke eyo esikụt akaha. Kpukpru nnyịn ima isinem esịt ndisop idem ọtọkiet, idem ọkpọkọm ndusụk nnyịn ikenyene ndibet tutu n̄kanika 11 okoneyo mbemiso ini nnyịn ekekemde ndikpọn̄ ebiet oro ikesidụkde mbono esop.”
Ke 1959, Mama ama aduak ndida Sabine emi ekedide isua 16 ini oro n̄wọrọ n̄ka West Germany. Sia mmọ ẹkeyomde ndikwọrọ ikọ ke ebiet oro ẹkenen̄erede ẹyom mme asuanetop Obio Ubọn̄, n̄kọk itieutom ama ọdọhọ mmọ ẹka obio Ellwangen ke Baden-Württemberg. Nsịnifịk Mama kpa ye oro idem mîkọsọn̄ke enye ama anam Sabine ọtọn̄ọ utom usiakusụn̄ ke ini enye ekedide isua 18. Ke ini Sabine ọkọdọde ndọ, Mama emi ekedide isua 58 ama ekpep ndiwat ubomisọn̄ man ekpekeme ndinam ekese ke utom ukwọrọikọ. Enye ama enen̄ede ama utom emi tutu esịm ini n̄kpa esie ke 1974.
Amaedi ami, ke mma n̄kabiat n̄kpọ nte isua itiokiet ke udiana n̄kpọkọbi oro n̄kakade, ẹma ẹmen mi ẹka West Germany ke 1965, edi ubon mi ikọfiọkke. Nte ededi, nte ini akakade, Anni n̄wan mi, ye Ruth adiaha mi ẹma ẹdi ẹdidiana ye ami. Mma mbụp n̄kọk itieutom m̀mê imekeme ndikwọrọ ikọ ke ebiet oro ẹkenen̄erede ẹyom mme asuanetop, mmọ ẹma ẹdọhọ ika Nördlingen, ke Bavaria. Do ke Ruth adiaha nnyịn ye Johannes akpaneka esie ẹkekọri ẹkponi. Anni ama odụk utom usiakusụn̄. Eti uwụtn̄kpọ esie ama anam Ruth ọtọn̄ọ usiakusụn̄ ke ama okokụre n̄wed. Nditọ nnyịn mbiba ẹkedọ mme asiakusụn̄. Mmọ ẹnyene ubon idahaemi, ndien nnyịn imenyene ndiye nditọ nditọ itiokiet.
Ke 1987, mma n̄kpọn̄ utom oro n̄kanamde, okposụkedi mmen̄kesịmke isua ukpọn̄ utom, man n̄kpetiene Anni nnam utom usiakusụn̄. Ke 1990, ẹma ẹkot mi ndi n̄kọk itieutom ke Selters nditiene n̄n̄wam ke nditat enye. Ke oro ama okokụre, ima itiene ibọp akpa Ufọk Mbono Mme Ntiense Jehovah ke idụt oro ẹkesidiọn̄ọde nte East Germany, ke obio Glauchau; ndien ke ukperedem, nnyịn ima ikabade idi mme andise mban̄a ufọk mbono emi. Ke ntak unana nsọn̄idem, nnyịn ima inyọn̄ ikodụn̄ ye adiaha nnyịn ke Esop Nördlingen, ndien inam utom mi nte mme asiakusụn̄.
Esịt enen̄ede enem mi ndikụt ke kpukpru nditọeka mi iren ye iban ye ata ediwak mbonubon nnyịn ke ẹka iso ẹnam n̄kpọ utịbe utịbe Abasi nnyịn, Jehovah. Ke ediwak isua oro ẹbede, nnyịn imekpep ke adan̄a nte ikade iso isọn̄ idem ke n̄kan̄ eke spirit, ikọ Psalm 126:3 emi oyosu nnyịn ke idem: “Jehovah amanam ikpọ n̄kpọ ye nnyịn; esịt ke adat nnyịn.”
[Ndise ke page 13]
Usen ndọ nnyịn ke 1957
[Ndise ke page 13]
Ami ye ubon nnyịn ke 1948: (iso iso, ọtọn̄ọde ke ufien aka nnasia) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (edem edem, ọtọn̄ọde ke ufien aka nnasia) ami ye Jochen
[Mme ndise ke page 15]
Ekpri n̄wed oro ikesikamade ke ini ukpan ye ekpri ukwakutom oro mbon “Stasi” ẹkesidade ẹkop se ẹtịn̄de
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE
[Ndise ke page 16]
Ami ye nditọeka mi: (iso iso, ọtọn̄ọde ke ufien aka nnasia) Hannelore ye Sabine; (edem edem, ọtọn̄ọde ke ufien aka nnasia) ami, Jochen, Peter, ye Manfred