Nen̄ede Nịm ke Jehovah Ayan̄wam Fi Ini Uwem Ọsọn̄de ye Afo

1-2. Didie ke nte n̄kpọ etiede ye nnyịn ebiet nte eketiede ye mme Jew emi ẹkenyọn̄de ẹdi Jerusalem? (Se ekebe emi “Eyo Haggai, Zechariah, ye Ezra.”)

NDI emesikere ndusụk ini m̀mê n̄kpọ editetie didie ye afo n̄kpọn̄? Ekeme ndidi ẹsio fi ke utom, ndien afo ekere m̀mê edinam didie ise iban̄a mbonubon fo. Ekpedi ndutịme odu ke ukara ke edem mbufo, ke ẹkọbọ ikọt Abasi, mîdịghe owo iyakke inyene ifụre ikwọrọ ikọ, emekeme ndikere m̀mê n̄kpọ eyetịbe ọnọ mbonubon fo. Ndi ndomokiet ke otu oro etịbe ọnọ fi? Se idinemede iban̄a nte Jehovah akan̄wamde nditọ Israel ke eset ini mbiet n̄kpọ oro ọkọwọrọde mmọ ayan̄wam fi.

² Mbuọtidem akanam mme Jew emi ẹkemanade ke Babylon ẹkpọn̄ inyene ye mme n̄kpọ emi ẹnamde uwem efere owo do edika idụt emi ata ediwak mmọ mîdiọn̄ọke n̄kpọ iban̄a. Mmọ ẹkesịm do, ikebịghike mmọ ẹma ẹkụt ke uwem enyene nte etiede. Ama ọsọn̄ ndinyene se ẹdade ẹse ẹban̄a ubon mmọ, ndutịme ama odu ke ukara, ndien mbon idụt emi ẹkekande mmọ ẹkụk ikayakke mmọ ẹbọ emem. Oro ama anam ọsọn̄ ndusụk mmọ ndisịn ekikere ke utom ẹdifiak mbọp temple Jehovah. Ntre ke n̄kpọ nte isua 520 B.C.E., Jehovah ama ọdọn̄ prọfet iba, Haggai ye Zechariah, ẹketịn̄ ikọ ẹsọn̄ọ ikọt esie idem man ẹfiak ẹtọn̄ọ utom oro. (Hag. 1:1; Zech. 1:1) Nte inemede ika, iyokụt ke se mme prọfet oro ẹketịn̄de ama enyene ufọn. Edi ke n̄kpọ nte isua 50 ama ekebe, ama edi se ẹfiakde ẹsọn̄ọ mme Jew oro idem. Ini oro, Ezra emi ekedide ata ke ndikọpi n̄wed Ibet Moses ama oto Babylon edi Jerusalem ndisọn̄ọ ikọt Abasi idem man mmọ ẹnịm n̄kpọ Abasi akpa.​—Ezra 7:1, 6.

3. Mme mbụme ewe ke idineme? (Mme N̄ke 22:19)

³ Prọfesi Haggai ye Zechariah ẹma ẹn̄wam ikọt Abasi ke eset ẹka iso ẹbuọt idem ye Jehovah ini ẹkekọbọde mmọ. Mme prọfesi mmọ ẹyen̄wam nnyịn n̄ko ika iso inịm ke Jehovah ayan̄wam nnyịn kpa ye emi uwem ọsọn̄de. (Kot Mme N̄ke 22:19.) Nte isụk inemede etop Abasi emi Haggai ye Zechariah ẹketobode ikọt Abasi ye se Ezra akanamde, iyọbọrọ mme mbụme emi: Kpukpru mfịna emi ẹkesịmde mme Jew emi ẹkenyọn̄de ẹdi akanam mmọ ẹnam nso? Ntak emi ikpakade iso isịn ekikere ke se Jehovah oyomde inam ini uwem ọsọn̄de ye nnyịn? Nso ke ikpanam man inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah ke ini afanikọn̄?

SE MFỊNA AKANAMDE MME JEW EMI ẸKENYỌN̄DE ẸDI ẸNAM

4-5. Nso ikanam mme Jew ẹsion̄o ukot ke ikan̄ ke utom edibọp temple oro?

⁴ Ini mme Jew oro ẹkesịmde Jerusalem, utom emi akanade mmọ ẹnam ama okpon etieti. Mmọ ẹma ẹsọsọp ẹbọp itieuwa ẹnọ Jehovah ẹnyụn̄ ẹsịn itiat idakisọn̄ temple. (Ezra 3:1-3, 10) Edi ikebịghike mmọ ẹma ẹsion̄o ukot ke ikan̄. Ntak-a? Ekedi ke ẹbọp temple, ke ẹbọp ufọk idemmọ, ke ẹtọ in̄wan̄, ke ẹnyụn̄ ẹnọ ikọt ufọk mmọ se ẹdidiade. (Ezra 2:68, 70) N̄kpọ efen edi ke mme asua emi ẹkeduakde nditre mmọ utom temple oro ke ẹkekọbọ mmọ.​—Ezra 4:1-5.

⁵ Mfịna en̄wen emi mme Jew oro ẹkenyenede ekedi nsọn̄ọn̄kpọ ye ndutịme ke ukara. Isọn̄ mmọ ekedisịne ke otu mme itie emi mbon Persia ẹkekarade. Ke Edidem Cyrus eyen Persia ama akakpa ke isua 530 B.C.E., Cambyses emi akadade itie esie ama adaha en̄wan ye Egypt. Ini enye ye mbonekọn̄ esie ẹbede ẹka Egypt, anaedi mbonekọn̄ esie ẹma ẹdọhọ nditọ Israel ẹnọ mmimọ udia, mmọn̄, ye itie udakibuot. Oro ama anam uwem etetịm ọsọn̄ nditọ Israel. Nsonso oro Darius I emi akadade itie Cambyses ọtọn̄ọde ukara, mme owo ẹma ẹsọn̄ ibuot ye ukara. Ntịme ama okpon etieti ke itie emi mbon Persia ẹkekarade. Ekeme ndidi kpukpru ndusịghede oro ama anam mme Jew emi ẹkefiakde ẹnyọn̄ ẹdi ẹkere m̀mê idinam didie ise iban̄a ubon mmimọ. Imekere ke kpukpru mfịna emi ẹma ẹnam ndusụk mmọ ẹkere ndikpọn̄ utom temple Jehovah kan̄a, ke ini ikemke.​—Hag. 1:2.

6. Nso idi mfịna en̄wen emi mme Jew ẹkenyenede? Nso ke Zechariah eketịn̄ ọdọn̄ mmọ esịt? (Zechariah 4:6, 7)

⁶ Kot Zechariah 4:6, 7. Mfịna en̄wen emi akadianade ke nsọn̄ọn̄kpọ ye ndutịme ke ukara ọnọ mme Jew ekedi ukọbọ. Ke isua 522 B.C.E., mme asua mmọ ẹma ẹnam ukara Persia ẹtre mmọ ndibọp temple Jehovah. Edi Zechariah ama ọdọhọ mme Jew oro ke Jehovah ọmọn̄ ada okopodudu edisana spirit esie emen n̄kpọ ekededi emi akpande utom oro efep. Ke isua 520 B.C.E., Edidem Darius ama ayak mmọ ẹfiak ẹtọn̄ọ ndibọp temple, onyụn̄ ọnọ okụk ẹda ẹnam utom oro. Enye ama akam ọdọhọ mme andikara idụt emi ẹkekande mme Jew ẹkụk ẹn̄wam mmọ.​—Ezra 6:1, 6-10.

7. Didie ke Abasi ọkọdiọn̄ mme Jew emi ẹkenyọn̄de ẹdi Jerusalem ini mmọ ẹkeyakde n̄kpọ Abasi edi akpa?

⁷ Jehovah ama ada Haggai ye Zechariah ọn̄wọn̄ọ ọnọ ikọt esie ke edieke mmọ ẹfiakde ẹda utom edibọp temple oro nte akpan utom, ke imọ iyan̄wam mmọ. (Hag. 1:8, 13, 14; Zech. 1:3, 16) Se mme prọfet oro ẹketịn̄de ama ọsọn̄ọ mme Jew idem, mmọ ẹfiak ẹtọn̄ọ utom oro ke isua 520 B.C.E. Ikọyọhọke isua ition, ẹma ẹbọp temple oro ẹsio. Sia mme Jew oro ẹkenamde n̄kpọ Abasi edi akpa kpa ye kpukpru mfịna emi mmọ ẹkenyenede, Jehovah ama an̄wam mmọ ẹnyene se ẹdade ẹse ẹban̄a idem, onyụn̄ an̄wam mmọ ẹnen̄ede ẹkpere enye. Ke ntak oro, mmọ ẹma ẹkeme ndinam n̄kpọ Abasi ye idatesịt.​—Ezra 6:14-16, 22.

YAK N̄KPỌ ABASI EDI AKPA KE UWEM FO

8. Didie ke se idude ke Haggai 2:4 ekeme ndin̄wam nnyịn iyak n̄kpọ Abasi edi akpa ke uwem nnyịn? (Se ikọ idakisọn̄ n̄ko.)

⁸ Nte akwa ukụt enen̄erede ekpere, imokụt ke ana ikwọrọ ikọ emi ẹdọn̄de nnyịn. (Mark 13:10) Edi okụk ekpedi mfịna mîdịghe owo iyakke inyene ifụre ikwọrọ ikọ nte ikesikwọrọde, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndisịn ofụri ekikere nnyịn ke utom ukwọrọikọ. Nso ikeme ndin̄wam nnyịn iyak n̄kpọ Abasi edi akpa? Edi nnyịn ndinịm ke “Jehovah mme udịm”b ada ye nnyịn. Edieke iyakde n̄kpọ Abasi edi akpa, Jehovah ayan̄wam nnyịn. Ntre ufọn ndịk ndomokiet idụhe.​—Kot Haggai 2:4.

9-10. Didie ke ebe ye n̄wan kiet ẹkekụt ke se Jesus eketịn̄de ke Matthew 6:33 edi akpanikọ?

⁹ Kop uwụtn̄kpọ ebe ye n̄wan emi ẹkerede Oleg ye Irina.c Mmọ ẹdi mme asiakusụn̄. Ke mmọ ẹma ẹkewọrọ ẹken̄wam esop kiet ke ebiet en̄wen, ẹma ẹsio mmọ ke utom ke ntak emi edide eyo esiere, n̄kpọ ọsọn̄ ke idụt mmọ. Ofụri isua kiet mmọ ikenyeneke akpan utom se ẹnamde, ekedi se iwọwọrọ mmọ ẹnam. Kpa ye oro, mmọ ẹma ẹkụt ubọk Abasi. Ndusụk ini nditọete ẹma ẹsin̄wam mmọ. Nso ikan̄wam mmọ ẹyọ? Nsonso oro, Oleg ama ofụhọ edi enye ọdọhọ ete: “Nnyịn ndisịn idem n̄kwọrọ ikọ ama an̄wam nnyịn isịn ekikere ke se idide akpan n̄kpọ ikan ke uwem.” Kpa ye emi enye ye n̄wan esie ẹkekade iso ẹyom utom, mmọ ẹkesụk ẹsesịn idem ẹkwọrọ ikọ.

¹⁰ Mmọ ẹkenyọn̄ ukwọrọikọ ẹdi usen kiet, mmọ ẹma ẹkụt ekpat iba emi ẹdọn̄de n̄kpọudia. Mbọhọidụn̄ mmọ ama ọdọhọ mmọ ke akpan ufan mmọ kiet ekemen edi. Ebiet emi ufan mmọ oro okotode edi ekedi n̄kpọ nte kilomita 160. Oleg ọdọhọ ete: “Se iketịbede usen oro anam ikụt adan̄a nte Jehovah ye esop esie ẹmade nnyịn. Imenen̄ede inịm ke Jehovah isifreke ikọt esie, ọkpọkọm etie nte ke eke mmọ okụre.”​—Matt. 6:33.

11. Edieke iyakde n̄kpọ Abasi edi akpa, nso ke ikeme ndidori enyịn ndikụt?

¹¹ Jehovah oyom iyak utom ukwọrọikọ emi edide utom unyan̄a uwem edi akpa ke uwem nnyịn. Ima itetịn̄ ke ọyọhọ ikpehe 7, ke Haggai ama ọsọn̄ọ mme owo idem yak ẹfiak ẹtọn̄ọ ndibọp temple. Nte enye eketịn̄de ikọ oro eketie nte akpa ini mme Jew ẹkesịnde itiat idakisọn̄ temple oro ekedi oro, ke ini edide mmọ ẹma ẹnanam ntre isua 17 ke edem. Enyene se Jehovah akaduakde ndinam nnọ mmọ, edieke mmọ ẹnamde ntre. Enye ọkọdọhọ ete: “Nyọdiọn̄ mbufo.” (Hag. 2:18, 19) Edieke nnyịn n̄ko iyakde utom emi Jehovah ọnọde nnyịn edi akpa, enye iditreke ndidiọn̄ nnyịn.

SE IDIN̄WAMDE NNYỊN INEN̄EDE IBUỌT IDEM YE JEHOVAH

12. Ntak emi akanade Ezra ye mme Jew eken emi ẹketienede enye ẹkpọn̄ Babylon ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah?

¹² Ke isua 468 B.C.E., Ezra ama asan̄a ye ọyọhọ udịm mme Jew iba oto Babylon edinyọn̄ Jerusalem. Akana mmọ ẹnen̄ede ẹbuọt idem ye Jehovah man ẹkeme ndika isan̄ oro. Ntak ekedi ke n̄kpọndịk ẹkeyọyọhọ usụn̄ oro. Mmọ ekenyụn̄ ẹsan̄a ye ediwak gold ye silver emi ẹkenọde ẹkeda ẹnam utom temple oro. Mme inọ ẹsidada ẹbet utọ n̄kpọ oro. (Ezra 7:12-16; 8:31) N̄kpọ en̄wen ekedi ke ikebịghike, mmọ ẹma ẹkụt ke Jerusalem idịghe se ẹdụn̄de ẹfre idem enyịn. Mme owo ẹkedụn̄ ntomo ntomo do. Mme ibibene ye inuaotop obio oro ẹma ẹbiara n̄ko. Nso ke ikeme ndikpep nto Ezra emi ekemede ndin̄wam nnyịn inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah?

13. Nso ke Ezra akanam man enye enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah? (Se ikọ idakisọn̄ n̄ko.)

¹³ Ezra ama okokụt nte Jehovah an̄wamde ikọt esie ini mfịna okodude. Ata ediwak isua mbemiso ini oro, oro edi ke isua 484 B.C.E., Edidem Ahasuerus ama ọnọ ewụhọ ete ẹwot kpukpru mme Jew ke mme itie emi mbon Persia ẹkekarade. Etie nte Ezra okodụn̄ ke Babylon ini oro. (Esther 3:7, 13-15) N̄kpa akada Ezra ke iso oro. Ke ini mme Jew “ke kpukpru ikpehe obio ukara” ẹkekopde ewụhọ oro, mmọ ẹma ẹtre udia, ẹtua eyet. Imenịm ke mmọ ẹma ẹbọn̄ akam ẹdọhọ Jehovah an̄wam mmimọ. (Esther 4:3) Kere nte eketiede Ezra ye mme Jew eken ke idem ini Jehovah anamde ẹkûwot mmọ, edi ẹkabade ẹwot mbon emi ẹkeyomde ndiwot mme Jew! (Esther 9:1, 2) Anaedi se iketịbede oro eketịm Ezra idem ọnọ se idide ke iso, onyụn̄ an̄wam enye enen̄ede enịm ke Jehovah ekeme ndikpeme ikọt Esie.d

14. Nso ke sista kiet ekekpep ke Jehovah ama ekese aban̄a enye ini enye ekenyenede mfịna?

¹⁴ Ima ikụt nte Jehovah esede aban̄a nnyịn ke ini mfịna, oro esinam itetịm ibuọt idem ye enye. Kop uwụtn̄kpọ Sista Anastasia ke Eastern Europe. Enye ama esịn n̄wed ọkpọn̄ utom ke ntak emi mbon itieutom mmọ ẹkedomode ndinyịk enye esịn idem ke n̄kpọ pọlitiks. Enye ọdọhọ ete: “Tọn̄ọ n̄kamamana, akpa ini emi okụk akasatde mi ama ke ubọk ekedi oro.” Enye afiak ọdọhọ ete: “Mma nyak mfịna oro nsịn Jehovah ke ubọk nnyụn̄ nda enyịn mi n̄kụt nte enye etịmde mi akama. N̄kpọ akpafiak etịbe yak n̄kûnyene utom aba, idem idinyekke mi. Edieke Ete mi emi odude ke heaven esede aban̄a mi mfịn, enye eyese aban̄a mi n̄kpọn̄.”

15. Nso ikan̄wam Ezra aka iso ọbuọt idem ye Jehovah? (Ezra 7:27, 28)

¹⁵ Ezra ama okụt ubọk Jehovah ke uwem esie. Imenịm ke enye ndiketie n̄kere nsio nsio ini emi Jehovah akan̄wamde enye, akan̄wam enye enen̄ede ọbuọt idem ye Jehovah. Enye ọkọdọhọ ete: ‘Ubọk Jehovah Abasi mi odu ye ami.’ (Kot Ezra 7:27, 28.) Ezra ama etịn̄ mbiet ikọ oro utịm ikotiokiet ke n̄wed Bible emi ekerede enyịn̄ esie.​—Ezra 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Ini ewe ke ikeme ndinen̄ede n̄kụt ubọk Abasi ke uwem nnyịn? (Se ndise n̄ko.)

¹⁶ Jehovah ekeme ndin̄wam nnyịn ini inyenede mfịna. Ikpaka ikọdọhọ eteufọk nnyịn ọnọ nnyịn usen ika akamba mbono, mîdịghe idọhọ enye ọnọ nnyịn ini ikeme ndisidụk kpukpru mboho ikọ Abasi nnyịn, ifet edi oro nnyịn ndikụt ubọk Jehovah ke uwem nnyịn. Nte n̄kpọ ediwọn̄ọrede ibono ekeme ndifọn n̄kan nte ikekekerede. Ndien oro ayanam inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah.

17. Didie ke Ezra okowụt ke imọ imosụhọde idem ini mfịna okodude? (Se ndise ikpaedem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

¹⁷ Ezra ama osụhọde idem ọbọn̄ akam ọdọhọ Jehovah an̄wam imọ. Ini ekededi emi se Ezra ekenyenede ndinam okoyomde nditịmede enye esịt n̄kaha, Ezra ama esisụhọde idem ọbọn̄ akam ete Jehovah an̄wam imọ. (Ezra 8:21-23; 9:3-5) Nte Ezra ekeberide edem ke Jehovah akanam mbon en̄wen ẹn̄wam enye ẹnyụn̄ ẹtiene ẹbuọt idem ye Jehovah. (Ezra 10:1-4) Edieke ikerede m̀mê nso ke idida ise iban̄a idem, m̀mê idinam nso man n̄kpọ idinam mbonubon nnyịn, ndien enye etie nte ke ọmọn̄ etịmede nnyịn ekikere akaha, ana inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah inyụn̄ ibọn̄ akam idọhọ enye an̄wam nnyịn.

18. Nso ikeme ndin̄wam nnyịn inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah?

¹⁸ Edieke isụhọrede idem idọhọ Jehovah an̄wam nnyịn inyụn̄ iyak nditọete ẹn̄wam nnyịn, iyetetịm ibuọt idem ye Jehovah. Erika emi enyenede nditọ ita ama aka iso ọbuọt idem ye Jehovah kpa ye mme enyene-ndịk n̄kpọ emi ẹketịbede ẹnọ enye. Enyene ini emi enye akamande eyen obukpo, ekem edima ebe esie akpa. Ekedi kiet etịbe, ibịghike efen adiana. Kop se enye etịn̄de aban̄a kpukpru se iketịbede inọ enye mi: “Ukemeke nditie idahaemi ndiọn̄ọ nte Jehovah edisan̄ade in̄wam fi. Un̄wam ekeme ndidi ke mme usụn̄ emi akpade fi idem. Mmokụt nte Jehovah adade se mme ufan mi ẹtịn̄de ye se mmọ ẹnamde ọbọrọ ediwak akam mi. Edieke ntịn̄de se ifịnade mi nnọ mme ufan mi, idisọn̄ke mmọ ndin̄wam mi.”

BUỌT IDEM YE JEHOVAH SỊM UTỊT

19-20. Nso ke ikeme ndikpep nto mme Jew emi mîketieneke inyọn̄ Jerusalem?

¹⁹ Imekeme ndikpep ata akpan n̄kpọ n̄ko ito mme Jew emi mîkekemeke ndinyọn̄ Jerusalem. Etie nte usọn̄, idiọk udọn̄ọ, m̀mê nte n̄kpọ eketiede ke ubon mmọ akanam ndusụk mmọ ẹkûkeme nditiene nnyọn̄. Kpa ye oro, mmọ ẹma ẹn̄wam mbon emi ẹkenyọn̄de, ẹnyụn̄ ẹnọ mmọ se ẹdidade ẹnam utom temple oro. Mmọ ẹkenam oro ye idatesịt, owo ikenyịkke-nyịk mmọ. (Ezra 1:5, 6) Ke n̄kpọ nte isua 19 ama ekebe tọn̄ọ akpa udịm mme Jew ẹkenyọn̄ Jerusalem, etie nte mbon emi ẹkedude ke Babylon ẹkesụk ẹkaka iso ẹnọ enọ ẹsọk mbon emi ẹkedude ke Jerusalem.​—Zech. 6:10.

²⁰ Ekpededi ikere ke nnyịn ikemeke ndinam ofụri se ikpamade ndinam nnọ Jehovah, ẹyak inịm ke Jehovah okụt kpukpru se inamde inọ enye ke ofụri esịt. Inam didie idiọn̄ọ? Ke eyo Zechariah, Jehovah ama ọdọhọ prọfet esie emen gold ye silver emi mme Jew emi ẹkedude ke Babylon ẹkenọde ẹdi anam anyanya. (Zech. 6:11) “Ediye anyanya” oro akana edi “n̄kpọ editi.” Enye ke ẹdida ẹti ofụri se mbon eken ẹketịpde ẹnọ ẹmen ẹdi. (Zech. 6:14) Imenịm n̄ko ke Jehovah idifreke se isịnde idem inam ke ofụri esịt inọ enye ini inyenede mfịna.​—Heb. 6:10.

21. Nso idin̄wam nnyịn ika iso ibuọt idem ye Jehovah inamke n̄kpọ m̀mê nso iditịbe ke ini iso?

²¹ Ke mme akpatre usen emi isụk idude mi, nnyịn iditreke ndinyene mfịna, ndien n̄kpọ ekeme ndidiọk enyịn n̄kan emi ke ini iso. (2 Tim. 3:1, 13) Edi ufọn nditie n̄kpa ekikere idụhe. Ti se Jehovah eketịn̄de ye ikọt esie ke eyo Haggai ete: “Koro ami ndude ye mbufo . . . Mbufo ẹkûfehe ndịk.” (Hag. 2:4, 5) Adan̄a nte inamde se ikekeme man inam se Jehovah ọdọn̄de nnyịn, imenịm ke Jehovah oyodu ye nnyịn n̄ko. Ima inam se ikpepde ito mme prọfesi Haggai ye Zechariah ye se ikpepde ito Ezra, iyaka iso inen̄ede ibuọt idem ye Jehovah inamke n̄kpọ m̀mê nso iditịbe ke ini iso.