Ibuot 3

M̀mọ̀n̄ ke Afo Ekeme Ndinyene Ndausụn̄?

1-5. Ntak emi owụtde ifiọk nte ke Abasi ọmọnọ n̄wed emi ọnọde ndausụn̄?

NSO ibiọn̄ọ fi ndinyene inemesịt? Nte edi mfịna ẹmi afo osobode? Emi ekeme ndidi eke idemowo—abuanade nsọn̄idem, okụk, idan̄, ubon fo. Mmọ ẹkeme ndisịne n̄kpọndịk eke ubiatibet, unana n̄kpọ uduuwem, edikụt edikpu ke utom, asari, ndịk ekọn̄. Ih, ata ediwak owo ẹnyene mme mfịna ẹmi ẹbiọn̄ọde inemesịt.

² Kpa ye ukeme mbon oro ẹtịmde ẹnyene ifiọkn̄wed ẹnyụn̄ ẹnyenede ifiọkutom ẹsịnde, mme mfịna ke ẹkaiso ke ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdiọk ẹkan. Se ẹkewetde anyanini ke edem ọmọwọrọ osu: ‘Usụn̄ owo idụhe enye ke ubọk, owo eke asan̄ade ikemeke ndinen̄ede ikpat esie.’a Nte inaha in̄wan̄în̄wan̄ nte ke nnyịn imoyom ndausụn̄ ito enyeemi enyenede ọniọn̄ akan owo edieke nnyịn idoride enyịn ndinyene inemesịt oro ebịghide? Edi m̀mọ̀n̄ ke ẹkeme ndikụt utọ ndausụn̄ oro?

³ Ediwak owo ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ekondo etie nte, yak idọhọ, ‘n̄wed obot’ emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Andibot. Edidem Hebrew kiet ke eset ama onyịme emi, ewetde ete: “Mme heaven ke ẹbụk ubọn̄ Abasi.” Enye ama etịn̄ n̄ko ete ke Andibot ọmọnọ ntọt oro ẹwetde-wet ke akpan n̄wed emi ekemede ‘ndinam ọkọi enyene ọniọn̄’ (NW) onyụn̄ adat esịt.b

⁴ Sia mme owo ẹnyenede ukeme ndineme nneme—idem ẹnọde mme etop ke n̄kan̄ edem ofụm edi isọn̄—nte iwụtke ifiọk nte ke Andibot owo onyụn̄ ekeme ndinam oro n̄ko? Akan oro, sia ediwak n̄kpọ ẹdude ẹban̄a isọn̄ ẹmi ẹnọde uyarade nte ke Enye ekere aban̄a ubonowo, otịm an̄wan̄a nte ke enye oyom ndin̄wam ubonowo. Enye ndinam oro editie ukem nte se nnyịn isikụtde ke mme ubon ẹmi ima odude: mme ete ye eka ẹsinọ nditọ mmọ ifiọk ye ndausụn̄. Edi didie ke Andibot owo anam emi ke ufọn nnyịn?

⁵ Ediwewet n̄kpọ edi ata eti usụn̄ ndinọ nnennen ntọt ke anyanini onyụn̄ esibịghi. Ndudue isiwakke ke se ẹwetde-wet nte esidide ke etop emi ẹtịn̄de-tịn̄ ke inua. N̄ko, ẹkeme ndifiak mmịn̄ n̄wed ẹnyụn̄ ẹkabade man mme owo ẹmi ẹsemde nsio nsio usem ẹkeme ndikot etop esie. Nte iwụtke ifiọk nte ke Andibot nnyịn ama ada ukem usụn̄ oro ndinọ etop?

6-9. Nso idi mme ntak emi akpanade ekpep Bible?

⁶ Ke akande uwetn̄kpọ ido ukpono efen ekededi ẹda Bible nte etop otode Andibot nnyịn, ndien ke ntak oro ẹmesuan enye ke utịbe utịbe usụn̄. Emi edi n̄wọrọnda. Edieke akpanade Andibot ubonowo anam n̄wed emi ọdọn̄ọde etop esie ọnọ kpukpru owo, nnyịn ikpodori enyịn enye ndidu awak ekem. Bible odu awak ekem. Mbahade 97 eke ikie ke otu mme andidụn̄ isọn̄ ẹkeme ndikot enye ke usem mmọ. Idụhe n̄wed ido ukpono efen emi ẹmịn̄de ẹnyụn̄ ẹsuande ediwak miliọn ke mme itie ikie ntre.

⁷ Ke akpanikọ Bible edi n̄wed ido ukpono ọnọ ofụri ubonowo. Ntak-a? Uwetn̄kpọ esie ọkọtọn̄ọ ke ntọn̄ọ ini ntatenyịn. Enye edi n̄kukụre edisana n̄wed emi odụn̄ọrede mbụk ofụri ubonowo afiak edem okosịm ntọn̄ọ esie. N̄ko, enye etịn̄ aban̄a uduak Abasi ndinọ mme owo ke “kpukpru mme idụt ke ererimbot” ifet ndidara mme nsinsi edidiọn̄.—Genesis 22:18.

⁸ Encyclopædia Britannica okot Bible “okopodudu n̄kan n̄wed oro ẹtan̄de ẹbok ke mbụk.” Enye enyene odudu ye utịp oro atarade akan ke mbụk ndisana uwetn̄kpọ ekededi. Ke ntre, odot ndidọhọ ke owo ikemeke ndibat baba owo kiet nte enyenede ifiọkn̄wed ọyọhọ ọyọhọ edieke enye mîkotke Bible.

⁹ Edi ndusụk owo ẹsịn Bible. Ntak-a? Ediwak ini emi edi ke ntak eduuwem mme owo ye mme idụt ẹmi ẹdọhọde ke itiene Bible. Ke ndusụk idụt ẹdọhọ ke Bible edi n̄wed oro osụn̄ọde ke ekọn̄, nte ke enye edi n̄wed ukara esenidụt mîdịghe nte ke enye edi ‘n̄wed mbakara.’ Edi mmọemi ẹdi ukwan̄ ekikere. Ẹkewet Bible ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Enye inyịmeke ye mme ekọn̄ ukara esenidụt ye ibụk ibụk n̄kanubọk emi adade itie ke enyịn̄ Ido Ukpono Christ. Ke edide isio ye oro, ke okotde Bible afo eyekụt ke enye obiom ibụk ibụk ekọn̄, oburobụt ido ye n̄kanubọk ikpe. Ndudue oto mbon idiọkitọn̄, itoho Bible. (James 4:1-3; 5:1-6) Ntem kûyak idiọk usụn̄uwem mbon ibụk ẹmi ẹdude uwem oro atuahade ye mme item Bible ọbiọn̄ọ fi ndibọ ufọn nto mme n̄kpọuto esie.

NSO KE AFO EDIKỤT?

10-13. Nso orụk ntọt ke ẹkụt ke Bible?

¹⁰ Ediwak owo ẹsidu ke n̄kpaidem ke akpa ini emi mmọ ẹkotde Bible. Mmọ ẹsikụt ẹte ke enye idịghe n̄wed oro aban̄ade mme edinam m̀mê mme ukpepn̄kpọ ido ukpono kpọt. M̀mê enye ndidi editan̄ oro ẹtan̄de usem usem ikọ m̀mê akwaifiọk owo ẹmi mînyeneke se ẹtịmde ẹwọrọ ẹnọ ukeuke owo ẹbok. Enye etịn̄ aban̄a mme ata owo ẹmi ẹkenyenede ekikere ye mme mfịna nte nnyịn. N̄ko, ke ndiwụt nte Abasi akanamde n̄kpọ ye ubonowo ke eset, enye ọnọ nnyịn ifiọk aban̄a se uduak esie edide ọnọ nnyịn mfịn. Nnyịn imesịn udọn̄ inọ fi ndikot Genesis, ntọn̄ọ n̄wed Bible. Otode ke mme edemede-owo-udọn̄ mbụk ẹmi ẹdude ke esịt esie afo eyekeme ndikpep ekese mban̄a uduak Abasi kaban̄a ofụri ubonowo. Afo eyekụt mme item aban̄a se ikemede ndibiat inemesịt owo. N̄ko, afo eyekpep aban̄a mme edu ye mme edinam ẹmi ẹnamde owo okụt unen onyụn̄ enemde Abasi esịt.

¹¹ Ndusụk ke otu n̄wed 66 eke Bible ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a mbụk ye mme edinam ido ukpono idụt Israel eset. (Exodus, Joshua ye Akpa Samuel ẹdi ibat ibat uwụtn̄kpọ ẹmi afo edidarade.) Ẹkewet mbụk oro ẹnịm man nnyịn ibọ ufọn ito enye. (1 Corinth 10:11) Ke ntre, idem okposụkedi Abasi mînọhọ aba akpan idụt kiet ndausụn̄, m̀mê ndiyom kpukpru owo ẹnịm mme ibet oro enye ọkọnọde Israel eset kpọt, nnyịn imekeme ndikpep ekese nto mme utọ n̄wed Bible oro. Ndien, nte nnyịn idikụtde nte ini akade, se Abasi akanamde ọnọ nditọ Israel (ọkọrọ ye mme uwa unam oro mmọ ẹkesiwade ẹnọ enye) ẹnyene se ẹwọrọde ẹnọ uwem nnyịn.

¹² Man enyene ọyọhọ ọyọhọ ekikere Bible, afo n̄ko ekpenyene ndikot ke nsụhọde n̄kaha kiet ke otu mbụk uwem Jesus. Ibio ibio Gospel Mark edi eti uwụtn̄kpọ kiet. Ke oro okụrede, kot aduai-owo-idem mbụk ntọn̄ọ Ido Ukpono Christ emi ẹbụkde ke Utom Mme Apostle. Ekem dụn̄ọde nti item Bible ẹmi ẹnọde mme Christian, nte ẹkụtde ke N̄wed James. Nditabi nsio nsio ikpehe Bible nse eyen̄wam fi ndikụt ntak emi ẹtịmde ẹkpono enye ntre ke ediwak isua ikie ẹmi ẹbede.

¹³ Edieke ibat ibat n̄kpọ ẹmi afo okotde ke Bible ẹtịmerede fi ekikere, nyene ime. Enye ọdọn̄ọ ekese ntotụn̄ọ n̄kpọ, nte nnyịn ikpodoride enyịn iban̄a n̄wed emi Andibot ọnọde man ubonowo ada ekpep n̄kpọ ke ediwak isua ikie. (2 Peter 3:15, 16) Nte ini akade afo eyekụt mme ibọrọ ke ediwak mbụme, koro mme mbụk Bible ẹnyenede ebuana ye kiet eken. Mme mbụme ẹmi ẹdahade ẹda ẹban̄a ikpehe ekikere kiet itien̄wed efen eyebọrọ. Nte afo okotde Bible aka ntre ke afo edikụt nte enye edide n̄kpọ un̄wam onyụn̄ ọnọde uyụhọ. N̄ko, afo eyekụt ete ke se Bible etịn̄de enen̄ede okpụhọde ye mme ukpepn̄kpọ ye edinam ediwak ufọkabasi. Emi eyenụk fi ndiyom ndikot ofụri N̄wed Abasi, ndien afo emekeme ndikụt nte okotde enye ndien ndien.

BIBLE—OTO EBIET EWE?

14-19. Nso uyarade iwụt m̀mê Bible edi sụk se itode mme owo?

¹⁴ Anaedi afo ọmọfiọk mme owo ẹmi ẹnọde Bible ukpono nte n̄wed m̀mê nte ọniọn̄ eset, edi ẹmi ẹkerede ke enye oto mme owo, nte ke idịghe Ikọ Abasi. Nso ẹdi akpanikọ?

¹⁵ Nte afo okotde Bible afo eyekụt ete ke nsio nsio owo ẹkewet se idọn̄ọde ke enye. Moses ekedi akpa, ọtọn̄ọde ke 1513 M.E.N. Akpatre owo ekedi John, apostle Jesus, ewetde ke utịt utịt akpa isua ikie E.N. Ke ofụri ofụri, n̄kpọ nte owo 40 ẹkewet nsio nsio n̄wed Bible. Nso orụk owo ke mmọ ẹkedi? Mmọ ẹkedi iren nsụhọdeidem, ẹmi ẹkenyịmede ndiyarade mme ndudue mmọ ye eke idụt mmọ. Edinam akpanikọ mmọ edi n̄wọrọnda, koro mmọ ẹkedọhọde n̄ko ẹte ke mmimọ ikewet se Abasi ọkọdọhọ mmimọ iwet. Afo emekeme ndikụt mme uwụtn̄kpọ emi ke 2 Samuel 23:1, 2; Jeremiah 1:1, 2 ye Ezekiel 13:1, 2. Nte emi ikponụkke nnyịn ndinịm ikọ nsọn̄ọ Bible oro nte ke “ẹda odudu spirit Abasi ẹwet ofụri N̄wed Abasi”?—2 Timothy 3:16, NW; 2 Peter 1:20, 21.

¹⁶ Se mme andiwet Bible ẹkewetde ẹkpụhọrede ke ediwak usụn̄ ẹkpọn̄ ata ediwak n̄wetnnịm n̄kpọ eset. Nte eyen ukpepn̄kpọ mbụkeset ekededi ọfiọkde, mme n̄wetnnịm n̄kpọ eke Egypt, Persia, Babylon ye mme idụt eset eken ẹma ẹdọn̄ọ n̄ke ye ikpọ ikọ n̄kponinua ẹban̄ade mme andikara ye edinam mmọ. Ke edide isio ye oro, akpanikọ ye edidi nnennen onịm Bible idiọn̄ọ. Enye ọyọhọ ye mme akpan enyịn̄ ye ọyọhọ ntọt ẹmi ẹkemede ndisọn̄ọ, idem ọdọn̄ọde usenọfiọn̄. Ke uwụtn̄kpọ, Daniel ibuot ition esịne ntọt aban̄ade andikara Babylon kiet emi ekekerede Belshazzar. Ke anyanini mbon nsụkuyo ẹkedọhọ ẹte ke akanam Belshazzar ikodụhe, edi ke Daniel okotịbi enye edi. Nte ededi, ke mme isua ndondo ẹmi, ẹma ẹbụhọde mme uwetn̄kpọ mbat ẹnyụn̄ ẹkabade oro nte ekemde ye ọyọhọ ntọt ke mbụk Daniel. Ke ntak emi, Prọfesọ R. P. Dougherty (Yale University) ekewet ete ke Bible otịm edi nnennen akan mme uwetn̄kpọ eken onyụn̄ ọnọ uyarade nte ke ẹkewet n̄wed Daniel ke ini oro Bible ọdọhọde.—Nabonidus and Belshazzar.

¹⁷ Edieke afo akade Jerusalem afo emekeme ndisan̄a ke usụn̄ mmọn̄ idakisọn̄ eset emi ẹkekapde ẹbe ke akwa itiat. Ẹkekam ẹkụt anyan usụn̄ idakisọn̄ emi ẹnyụn̄ ẹnam enye asana ke isua ikie ẹmi ẹkebede. Ntak emi edide n̄kpọ udọn̄? Koro enye ọsọn̄ọ se ẹkewetde ke Bible ke se iwakde ikan isua 2,000 ẹmi ẹkebede ẹban̄a edida oro Edidem Hezekiah akadade mmọn̄ odụk Jerusalem.—2 Ndidem 20:20; 2 Chronicles 32:30.

¹⁸ Se ẹsiakde ke enyọn̄ emi edi iba kpọt ke otu ediwak uwụtn̄kpọ ẹmi ẹsọn̄ọde ke Bible edi se ẹberide edem ke n̄kan̄ mbụkeset ye ukpepn̄kpọ aban̄ade isọn̄. Edi abuana se ikande ikpîkpu edidi nnennen, koro ndusụk n̄wed mbụkeset eyomfịn ẹnen. Bible ọdọn̄ọ mme n̄kpọ ẹmi owo mîkpekemeke ndinam an̄wan̄a edieke ekpekedide enye ọkọtọn̄ọ oto ikpîkpu owo. Mmọemi ẹmenam ediwak mbon ẹmi ẹtịmde ẹdụn̄ọrede ẹnịm ke akpanikọ nte ke Bible oto Akakan Andidu.

¹⁹ Okposụkedi owo mîkewetke Bible nte n̄wed ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk, ke ini enye enemede mme n̄kpọ ẹban̄ade ifiọk ntaifiọk enye edi nnennen onyụn̄ owụt ifiọk emi mîkodụhe inọ mme owo ke ini ẹkewetde enye. Ke uwụtn̄kpọ, Dr. Arno Penzias (Andikọbọ enọ Nobel ke 1978) eketịn̄ aban̄a ntọn̄ọ ekondo ete:

“Se ndọhọde edi nte ke mfọnn̄kan ntọt emi nnyịn inyenede ẹdi ukem ukem se n̄kpekebemde iso ntịn̄, edieke mmen̄kpekenyeneke n̄kpọ ndomokiet ke mîbọhọke n̄wed Moses ition, Mme Psalm, ofụri Bible.”

N̄ko, Genesis obụk edidu oro mme uduot uwem ẹkewọrọde ẹdidu ke adiana ke adiana ke ata usụn̄ oro ntaifiọk ke ofụri ofụri ẹnyịmede idahaemi. (Genesis 1:1-27) Ndien, ke adan̄aemi mme idụt eken ẹkekpepde mme n̄ke utọ nte ke ererimbot odoro ke enyọn̄ enịn m̀mê ata akamba owo, Bible owụt nte enende ete ke enye ọkọn̄ọ ke ikpîkpu ye nte ke isọn̄ edi ekara ekara. (Job 26:7; Isaiah 40:22) Mme andiwet Bible ẹkesan̄a didie ẹdiọn̄ọ mme n̄kpọ ẹmi ntaifiọk “ẹdide ẹdidiọn̄ọ” sụk ke ndondo emi? Anaedi ntọt emi okoto ebiet emi okponde akan mmọ.

20-22. Nso idi n̄wọrọnda kaban̄a se Bible etịn̄de aban̄a ini iso?

²⁰ Odu n̄kpọ emi akam otịmde edi akpan n̄kpọ akan emi esịnde un̄wana ke ebiet emi Bible otode. Oro edi prọfesi. Mme owo ẹkeme ndinọ ekikere mban̄a mme n̄kpọntịbe ẹmi ẹdide, edi mmọ ikemeke nditịn̄ ata ukem ukem mban̄a ini iso ke udomo ekededi oro enende. (James 4:13, 14) Edi Bible anam. Anyanini mbemiso Babylon akakabarede edi obio ukara ererimbot onyụn̄ osobode Jerusalem, Abasi ama anam prọfet Isaiah ebemiso etịn̄ ete ke ẹyekan Babylon. Ke n̄kpọ nte isua ikie iba ke mbemiso, Abasi ama asiak Cyrus nte enyeemi edikande Babylon onyụn̄ etịn̄ nte ẹdikande obio oro. Isaiah ama ewet n̄kemn̄kem ọyọhọ ntọt n̄ko aban̄a akpatre nsobo Babylon, ke ini utọ unọmọ oro okosụhọde se iwakde ikan isua 1,000 ke iso. (Isaiah 13:17-22; 44:24–45:3) Kpukpru ẹma ẹsu. Ntre n̄ko ke ekedi ye mme prọfesi Bible ẹban̄ade Tyre ye Nineveh. (Ezekiel 26:1-5; Zephaniah 2:13-15) Afo emekeme ndika n̄kese mme n̄wụre ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn onyụn̄ okụt mme uyarade ke idemfo.

²¹ Ke ata anyanini n̄wed Daniel eke Bible ama ebemiso etịn̄ mme n̄kpọntịbe ofụri ererimbot eken ata in̄wan̄în̄wan̄. Medo-Persia eyekan Babylon, ndien, Greece eyekan enye. Ke ọwọrọetop adaiso Greece (Akwa Alexander) ama akakpa, owo inan̄ ke otu mme anditiene enye ẹyeda itie edikara obio ukara oro. (Daniel 8:3-8, 20-22) Oro ekedi anyan udịm mbụk ẹmi ẹkewetde ke anyanini mbemiso, ndien enye ke akpan ama otịbe nte ẹkebemde iso ẹtịn̄. Daniel akasan̄a didie ọfiọk? Ẹtịn̄ n̄kukụre ibọrọ oro ọnọde uyụhọ ke Bible: “Ẹda odudu spirit Abasi ẹwet ofụri N̄wed Abasi.” Emi ebehe nnyịn, koro nte ẹdinemede ke ibuotikọ oro editienede, Bible ọdọn̄ọ mme prọfesi oro ẹban̄ade mme n̄kpọ oro ẹdade itie ke eyo nnyịn. Akan oro, enye obụk mme n̄kpọ oro ẹsụk ẹdude ke ini iso in̄wan̄în̄wan̄.c

²² Ke adianade ye edineme n̄kpọ mban̄a ini iso, Bible an̄wam nnyịn ndiyọ idahaemi uforo uforo. Enye anam ntak emi ekese ndutụhọ ẹdude an̄wan̄a, onyụn̄ an̄wam nnyịn ndidiọn̄ọ uduak uwem. Enye ọnọ ndausụn̄ otode Andibot ke nte nnyịn ke idem nnyịn ikemede ndikan mme mfịna nnyụn̄ n̄kụt akakan inemesịt ke uwem, idahaemi ye ke ini iso. Mme ibuotikọ ẹditienede ẹyeneme ndusụk mfịna uwem, ọkọrọ ye ata item Bible. Nte ededi, akpa kan̄a, akpana nnyịn itịm imehe ye Enyeemi ọnọde item emi.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 22]

Satellite ẹmi owo anamde ẹkeme ndinọ etop ẹdi isọn̄. Nte Andibot ikemeke ndinam se ikande oro?

[Ndise ke page 23]

Nte iwụtke ifiọk nte ke Abasi akpanam n̄wed odu ọnọ ubonowo?

[Ndise ke page 27]

USỤN̄ IDAKISỌN̄ HEZEKIAH

Afo emekeme ndisan̄a ke usụn̄ mmọn̄ idakisọn̄ eset emi ke Jerusalem. Enye ọsọn̄ọ edidi emi Bible edide nnennen.