Ikpehe 1
Nte Uduak Odu ke Uwem?
1. Nso ke ẹsiwak ndibụp mban̄a uduak uwem, ndien didie ke owo kiet eketịn̄ n̄kpọ aban̄a emi?
Ebebịghi m̀mê awawara, ekpere ndidi kpukpru owo ẹsiyịk m̀mê nso idi uduak uwem. Nte edi ndinam utom ọkpọsọn̄ ndifori mme idaha uduuwem nnyịn, nditịm n̄kpọ nnọ mme ubon nnyịn, ndikpa ke ndusụk isua 70 m̀mê 80 ebede, ndien ekem itre ndidu ke nsinsi? Akparawa kiet oro ekekerede n̄kpọ ke usụn̄ emi ọkọdọhọ ete ke uduak ndomokiet efen idụhe ke uwem ikan “ndidu uwem, ndinyene nditọ, ndikop inemesịt ndien ekem ndikpa.” Edi nte oro edi akpanikọ? Ndien nte n̄kpa enen̄ede edi utịt kpukpru n̄kpọ?
2, 3. Ntak emi edikọ inyene obụkidem mîdịghe uduak oro ekemde ke uwem-e?
2 Ediwak owo ke mme idụt N̄kan̄ Edem Usiahautịn ye N̄kan̄ Edem Usoputịn ẹkere ẹte ke akpan uduak ke ndidu uwem edi ndikọ inyene obụkidem. Mmọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke emi ekeme ndida n̄kosịm uwem inemesịt oro enyenede se ọwọrọde. Edi nso kaban̄a mme owo oro ẹma ẹkenyenyene inyene obụkidem? Harry Bruce, ewetn̄wed owo Canada, ọkọdọhọ ete: “Ibat imọ owo oro ayan̄ade owo ifiọk ẹsọn̄ọ ẹdọhọ ke mmimọ ikopke inemesịt.” Enye ama adian do ete: “Mme ndụn̄ọde oro ẹnamde ẹnọ ekikere ke enyene-ndịk afanikọn̄ omomụm Edem Edere America . . . Nte owo ekededi okop inemesịt do? Ke edide ntre, nso idi ukpọhọde?”
3 Jimmy Carter, akani adaibuot U.S., ọkọdọhọ ete: “Nnyịn imokụt ke ndinyene n̄kpọ nnyụn̄ ndia n̄kpọ iyụhọke udọn̄ uduak nnyịn. . . . Ndikọ inyene obụkidem mbon ikemeke ndiyọhọ ukpọk ukpọk uwem emi mînyeneke nsọn̄ọ m̀mê uduak.” Ndien adaiso ukaraidem efen ọkọdọhọ ete: “Ke ediwak isua idahaemi mmesịn idem ke ọkpọsọn̄ ndụn̄ọde ndiyom akpanikọ ẹban̄ade idemmi ye uwem mi; ediwak owo efen oro ami mfiọkde ke ẹnam ukem oro. Ediwak owo akan nte akanam edide ke ẹbụp ẹte, ‘Mmanie ke nnyịn idi? Nso idi uduak nnyịn?’”
Mme Idaha Ẹtetịm Ẹsọn̄
4. Ntak emi ndusụk owo ẹsiyịkde m̀mê uwem enyene uduak ekededi?
4 Ediwak owo ẹsiyịk m̀mê uwem enyene uduak ke ini mmọ ẹkụtde ke mme idaha uduuwem ẹtetịm ẹsọn̄. Ke ofụri ererimbot se iwakde ibe owo biliọn kiet ẹdọn̄ọ n̄kpa n̄kpa mîdịghe idiaha eti udia, osụn̄ọde ke n̄kpọ nte n̄kpan̄a nditọwọn̄ miliọn duop ke isua kiet kiet ke Africa ikpọn̄. Ibatowo ke isọn̄, emi ekperede ndisịm biliọn 6, ke akaiso ndikọri ke se iwakde ibe miliọn 90 ke isua, se iwakde ibe mbahade 90 eke ikie ke n̄kọri oro ẹdude ke mme idụt oro ẹtọn̄ọde-tọn̄ọ ndinyene uforo. Ibatowo emi ọkọride-kọri kpukpru ini mi anam udia, ufọk, ye usiakifia oro ẹyomde ọkọri, emi akade-kaiso ndibiat isọn̄, mmọn̄, ye ofụm ẹto mme n̄kpọ oro ẹsabade n̄kpọ ẹmi ẹtode usiakifia ye mme n̄kpọ eken.
5. Nso itịbe inọ ikọn̄ ke isọn̄?
5 N̄wed oro World Military and Social Expenditures 1991 ọtọt ete: “Kpukpru isua ẹsiwot ikpehe akai oro edide ukem ye ofụri isọn̄ [Great Britain]. Ke udomo (oro ẹkekde ẹto) idahaemi, etisịm isua 2000, nnyịn iyewot akai ke mbahade 65 eke ikie ke mme ikpehe oro edịm esidepde ọkpọsọn̄.” Ke mme ikpehe oro, nte isụn̄utom EM kiet ọdọhọde, ẹsikek eto 10 ke eto kiet kiet oro ẹtọde; ke Africa se iwakde ikan 20 ke kiet oro ẹtọde. Ntre ke mme ikpehe nsatisọn̄ ẹkọri, ndien ke isua kiet kiet ẹsida ikpehe oro okponde nte Belgium ẹtọ in̄wan̄.
6, 7. Nso idi ndusụk mfịna emi mme adaiso oro ẹdide owo mîkemeke ndikọk, ntre mme mbụme ewe ẹyom ibọrọ?
6 N̄ko, ibat n̄kpan̄a oro otode ekọn̄ ke ọyọhọ isua ikie-20 emi awak utịm ikanan̄ akan eke isua ikie inan̄ ẹmi ẹkebede ke ẹtan̄de ẹdian ọtọkiet. Ke kpukpru ebiet, ibat ubiatibet ọmọkọri, akpan akpan afai afai ubiatibet. N̄wụre ubon, uda n̄kpọsọn̄ ibọk ke idiọk usụn̄, AIDS, mme udọn̄ọ oro ẹmende ẹto idan̄, ye mme etikwo etikwo n̄kpọ eken n̄ko ẹnam uwem ototịm ọsọn̄. Ndien mme adaiso ererimbot ikemeke ndinọ mme usọbọ ke ediwak mfịna oro ẹnọmọde ekpụk ubonowo. Ntem, an̄wan̄a ntak emi mme owo ẹsibụpde ẹte, Nso idi uduak uwem?
7 Didie ke nditọ ukpepn̄kpọ ye mme adaiso ido ukpono ẹbọrọ mbụme oro? Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede, nte mmọ ẹmenọ ibọrọ oro ọnọde uyụhọ?
Se Mmọ Ẹdọhọde
8, 9. (a) Nso ke eyen ukpepn̄kpọ China kiet eketịn̄ aban̄a uduak uwem? (b) Nso ke andikọbọhọ n̄kpa ke itienna ekikere Nazi eketịn̄?
8 Eyen ukpepn̄kpọ Confucius oro, Tu Wei-Ming, ọkọdọhọ ete: “Ẹkụt ataata se uwem ọwọrọde ke ikpîkpu edidu nnyịn nte owo.” Nte asan̄ade ekekem ye ekikere emi, mme owo ẹyekaiso ndimana, ẹn̄wana idem man ẹdu uwem, ẹnyụn̄ ẹkpa. Idotenyịn idụhe ke utọ ekikere oro. Ndien ndi enye akam edi akpanikọ?
9 Elie Wiesel, andikọbọhọ n̄kpa ke mme itienna ekikere Nazi ke Ekọn̄ Ererimbot II, ọkọdọhọ ete: “‘Ntak emi nnyịn idude mi-e?’ edi ata akpan mbụme oro anade owo asak iso ese. . . . Ami mmonịm nte ke uwem enyene se ọwọrọde kpa ye n̄kpa oro mînyeneke se ọwọrọde oro ami n̄kokụtde.” Edi enye ikekemeke nditịn̄ se uwem ọkọwọrọde.
10, 11. (a) Didie ke ewetn̄wed kiet okowụt ke owo inyeneke ibọrọ? (b) Ntak emi ekikere ataifiọk kiet oro ekpepde n̄kpọ aban̄a edito ke unam mforo owo mînọhọ uyụhọ?
10 Ewetn̄wed oro, Vermont Royster, ọkọdọhọ ete: “Ke ekikere owo ke idemesie, . . . kaban̄a itie esie ke ekondo emi, nnyịn imaka anyan esisịt ikan ini emi ini ọkọtọn̄ọde. Nnyịn isụk inyenyene mme mbụme iban̄a owo emi nnyịn idide ye ntak emi idide ye ebiet emi nnyịn ikade.”
11 Stephen Jay Gould, ataifiọk emi ekpepde n̄kpọ aban̄a edito ke unam mforo owo, ọkọdọhọ ete: “Ekeme ndidọn̄ nnyịn ndiyom ibọrọ oro ‘okponde akan’—edi ndomokiet idụhe.” Ye mme utọ ekpep n̄kpọ mban̄a edito ke unam mforo owo oro, uwem edi edin̄wana oro mfọnn̄kan n̄kpọ an̄wanade man ọbọhọ odu uwem, n̄kpa etrede kpukpru n̄kpọ. Idotenyịn idụhe ke ekikere oro nde. Ndien, n̄ko, ndi emi edi akpanikọ?
12, 13. Nso idi ekikere mme adaiso ufọkabasi, ndien nte mmọ ẹnọ uyụhọ ẹkan ekikere eke mbon ererimbot?
12 Ediwak mme adaiso ido ukpono ẹdọhọ ke uduak uwem edi ndidu eti uwem man ke ini owo akpade ukpọn̄ esie ekpekeme ndika heaven nnyụn̄ n̄kodu do ke nsinsi. Se ẹnọde ndiọi owo edi nsinsi ndutụhọ ke hell ikan̄. Edi, nte asan̄ade ekekem ye ukpepn̄kpọ emi, ukem edidu oro mînọhọ uyụhọ mi oro odude ke ofụri mbụk eyekaiso nditetịm ndu ke isọn̄. Edi edieke uduak Abasi ekedide ndinam mme owo ẹdụn̄ ke heaven nte mme angel, ntak emi enye mîkakam ibotke mmọ ke usụn̄ oro ke akpa, nte enye okobotde mme angel?
13 Idem mme ọkwọrọ ederi ẹnyene mfịna ye mme utọ ekikere oro. Dr. W. R. Inge, akani etubom St. Paul’s Cathedral ke London, inikiet ọkọdọhọ ete: “Mman̄wana ke ofụri uwem mi ndiyom uduak uwem. Mmodomo ndikụt usọbọ nnọ mfịna ita ẹmi kpukpru ini ẹsitiede mi nte ẹdi akpan n̄kpọ: kpa mfịna nsinsi ini; mfịna edu owo; ye mfịna idiọkn̄kpọ. Mmokpu. N̄kwe usọbọ nnọ ndomokiet ke otu mmọ.”
Utịp
14, 15. Nso utịp ke mme ntịme ntịme ekikere ẹmi ẹnyene ke idem ediwak owo?
14 Nso idi utịp ata ediwak nsio nsio ekikere nditọ ukpepn̄kpọ ye mme adaiso ido ukpono ke mbụme aban̄ade uduak uwem? Ediwak owo ẹnam ukem n̄kpọ oro akanieren kiet akanamde oro ọkọdọhọde ete: “Ekese ini ke uwem mi mma nsibụp ntak emi ndude mi. Ke edide uduak odu, ami ndọn̄ke enyịn aba.”
15 Ata ediwak owo oro ẹkopde ediwak ekikere ke otu mme ido ukpono ererimbot ẹbiere ẹte ke se owo onịmde ke akpanikọ inen̄ekede inam n̄kpọ. Mmọ ẹkere ke ido ukpono akam edi ukpụhọde ekikere, n̄kpọ ndinọ esisịt emem eke ekikere ye ndọn̄esịt man owo ekeme ndiyọ mme mfịna uwem. Mbon en̄wen ẹkere ke ido ukpono idịghe n̄kpọ efen ikan nsunsu ekikere. Mmọ ẹkere ke mme ekikere ido ukpono ke ediwak isua ikie ibọrọke mbụme oro aban̄ade uduak uwem, m̀mê enye ndinam uwem mme ọsọ owo ẹfọn ẹkan. Ke akpanikọ, mbụk owụt ke mme ido ukpono ererimbot ẹwak ndibọbiọn̄ọ ubonowo ndinam n̄kọri onyụn̄ edi ntak usua ye ekọn̄.
16. Ndiyom uduak uwem ekeme ndidi akpan n̄kpọ adan̄a didie?
16 Edi, nte akam edi akpan n̄kpọ ndiyom akpanikọ aban̄ade uduak uwem? Ata nsọn̄idem ekikere oro, Viktor Frankl, ọkọbọrọ ete: “Ndidomo ndikụt se uwem owo ọwọrọde edi akpan odudu oro onụkde owo. . . . Ana ntịn̄ emi, nte ke idụhe n̄kpọ ndomokiet ke ererimbot, oro edin̄wamde owo ndikam mbọhọ ata ndiọi idaha ata uforo uforo, nte ifiọk oro nte ke uwem owo enyene se ọwọrọde.”
17. Mme mbụme ewe ke oyom nnyịn ibụp idahaemi?
17 Sia mme ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo ye mme ido ukpono mînamke se uduak uwem edide an̄wan̄a ke usụn̄ oro ọnọde uyụhọ, m̀mọ̀n̄ ke nnyịn ikeme ndika man ikoyom se enye edide? Nte odu ebiet emi akakan ọniọn̄ otode oro ekemede ndisian nnyịn akpanikọ aban̄ade n̄kpọ emi?
[Ndise ke page 4]
“Kpukpru isua ẹsiwot ikpehe akai oro edide ukem ye ofụri isọn̄ [Great Britain]”
[Ndise ke page 5]
“Ekese ini ke uwem mi mma nsibụp ntak emi ndude mi”