Ndi N̄wed Emi Odu Ke N̄kemuyo Ye Ifiọk Ntaifiọk?

Ido ukpono isidaha ifiọk ntaifiọk nte ufan esie kpukpru ini. Ke mme isua ikie ẹmi ẹkebede ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹma ẹbiọn̄ọ mme efiọhọ ifiọk ntaifiọk ke ini mmọ ẹkekerede ke mmọemi ẹma ẹsịn mme ukabade oro mmọ ẹnọde Bible ke itiendịk. Edi ndi ifiọk ntaifiọk enen̄ede edi asua Bible?

EDIEKE mme andiwet Bible ẹkpekenyịmede mme ekikere ifiọk ntaifiọk oro ẹkenyịmede ntatara ntatara ke eyo mmọ, utịp ekpedi n̄wed oro ọyọhọde ye ata in̄wan̄în̄wan̄ ndudue ifiọk ntaifiọk. Edi mme andiwet ikesịnke udọn̄ inọ mme utọ ukwan̄ ifiọk ntaifiọk oro. Ke edide isio, mmọ ẹma ẹwet ediwak ikọ ẹmi mînenke kpọt ke n̄kan̄ ifiọk ntaifiọk edi n̄ko ẹketuahade nnennen nnennen ye mme ekikere oro ẹkenyịmede ke eyo oro.

Isọn̄ Etie Didie?

Mbụme oro emedemede udọn̄ mme owo ke ediwak tọsịn isua. Ọsọ ekikere ke eset ekedi nte ke isọn̄ edi mbatmbat. Ke uwụtn̄kpọ, mbon Babylon ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke ekondo ekedi ekebe m̀mê ubet emi isọn̄ edide isọn̄ufọk esie. Mme oku Veda eke India ẹkekere ke isọn̄ ekedi mbatmbat ye nte ke ẹdụn̄ ke n̄kan̄ kiet kpọt. Akani ekpụk kiet ke Asia ekese isọn̄ nte akwa nainai tea.

Ko ke edem ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., owo akwaifiọk Greece oro Pythagoras ama ọdọhọ ete sia ọfiọn̄ ye utịn ẹdide ekara ekara, anaedi isọn̄ edi ekara ekara n̄ko. Aristotle (ọyọhọ isua ikie inan̄ M.E.N.) ke ukperedem ama enyịme, anamde an̄wan̄a ete ke ọfiọn̄ ndifụk un̄wana utịn anam edidi oro isọn̄ edide ekara ekara an̄wan̄a. Mbukpọn̄ isọn̄ ke ọfiọn̄ etie nnụhọ nnụhọ.

Nte ededi, ekikere aban̄ade mbatmbat isọn̄ (ye nte ke ẹdụn̄ enyọn̄ enyọn̄ esie kpọt) ikosopke ofụri ofụri. Ndusụk owo ikekemeke ndinyịme ifiọk esịnede ke isọn̄ ndidi ekara ekara—kpa ekikere utịt isọn̄ mbiba.a Lactantius, andida nnọ mme Christian ke ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N., ama asak ekikere emi. Enye ọkọdọhọ ete: “Ndi odu owo emi ananade ibuot ntre ndinịm ke akpanikọ nte ke odu iren ẹmi ikpatisan̄ mmọ ẹkon̄de ẹkan ibuot mmọ? . . . nte ke ikọn̄ ye mme eto ẹkọri ẹwọn̄ọde ibuot ẹse isọn̄? nte ke edịm, ye snow, ye edịm itiat ẹdep ẹdọk enyọn̄?”²

Ekikere utịt isọn̄ mbiba ama ọnọ mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ọkpọsọn̄ mfịna. Ndusụk ukpepn̄kpọ ẹkedi nte ke edieke mbon oro ẹdụn̄de ke utịt isọn̄ mbiba ẹdude, mmọ ikekemeke ndinyene ebuana ndomokiet ye mme owo oro ẹdiọn̄ọde edide koro inyan̄ atarade akaha ndiwat m̀mê koro ufiop ufiop ikpehe oro owo mîkemeke ndibe akande ufọt ererimbot okụk. Ntre mme andidụn̄ utịt isọn̄ mbiba ẹkpeto m̀mọ̀n̄? Ke mîn̄wan̄ake, ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹkema ndinịm ke akpanikọ nte ke mme andidụn̄ utịt isọn̄ mbiba ikemeke ndidu, mîdịghe, nte Lactantius akakam ọdọhọde, nte ke isọn̄ ikpekemeke-keme ndidi ekara ekara!

Kpa ye oro, ekikere aban̄ade isọn̄ ndidi ekara ekara ama atara, ndien ke akpatre ẹma ẹnyịme enye ntatara ntatara. Sụk ke ntọn̄ọ eyo uka edem ikpaenyọn̄ ke ọyọhọ isua ikie 20, nte ededi, ke mme owo ẹkeme ndinam isan̄ n̄ka ufụm enyọn̄ oyom usụn̄ ekem ndisọn̄ọ ebe ke edikụt nnennen nte ke isọn̄ edi akwa ekara.b

Ndien m̀mọ̀n̄ ke Bible akada ke n̄kpọ emi? Ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., ke ini ekikere oro ekedide ọsọ ekedide nte ke isọn̄ ekedi mbatmbat, ediwak isua ikie mbemiso mbon akwaifiọk Greece ẹkedọhọde ke eyedi isọn̄ ekedi ekara ekara, ye ediwak tọsịn isua mbemiso mme owo ẹkedade ke ufụm enyọn̄ ẹkụt ke isọn̄ edi akwa ekara, prọfet eyen Hebrew oro Isaiah ama etịn̄ mmemmem mmemmem ete: ‘Odu enyeemi odorode ke ekara ererimbot.’ (Isaiah 40:22) Ẹkeme n̄ko ndikabade ikọ Hebrew oro chugh, ẹkabarede mi “ekara,” nte “ekara ekara.”³ Mme edikabade Bible en̄wen ẹkot ẹte, “akwa ekara isọn̄” (Douay Version) ye “ekara ekara isọn̄.”—Moffatt.c

Isaiah andiwet Bible ama efep ọsọ n̄ke aban̄ade isọn̄. Utu ke oro, enye ekewet ikọ oro n̄kọri ndụn̄ọde ifiọk ntaifiọk mînịmke ke idiọk idaha.

Nso Imụm Isọn̄ Ikama?

Ke eset, mme owo ẹma ẹkop n̄kpaidem ẹban̄a mme mbụme en̄wen ẹban̄ade ererimbot: Isọn̄ odoro ke nso? Nso imụm utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ikama? Mmọ ikenyeneke ifiọk iban̄a ibet odudu ofụri ekondo oro odụride n̄kpọ ada, emi Isaac Newton okosiode edi ẹnyụn̄ ẹmịn̄de ke 1687. Mmọ ikọfiọkke ekikere oro nte ke mme ekondo enyọn̄, ke nditịm ntịn̄, ikọn̄ọke ke n̄kpọ ndomokiet ke ufụm enyọn̄. Ntem, se mmọ ẹnamde an̄wan̄a ẹkesiwak ndinọ ekikere nte ke ikpọ n̄kpọ ẹmụm isọn̄ ye mme ekondo enyọn̄ eken ẹkama ufụm.

Ke uwụtn̄kpọ, ekikere eset kiet, eyedi mbon ẹmi ẹkedụn̄de ke isuo ẹkesio ẹdi, ekedi nte ke mmọn̄ ama akanade isọn̄ okụk ndien nte ke enye ọfiọrọ ke enyọn̄ mmọn̄ ẹmi. Mbon Hindu ẹkekere ẹte ke isọn̄ ama enyene ediwak itiat idakisọn̄, kiet odorode ke enyọn̄ kiet eken. Enye okodoro ke enyọn̄ enen inan̄, mme enen oro ẹdoro ke enyọn̄ akwa ikụt, ikụt oro odoro ke enyọn̄ akamba urụkikọt, ndien urụkikọt oro awan̄de ekpọ ọfiọrọ ke enyọn̄ mmọn̄ ofụri ekondo. Empedocles, owo akwaifiọk Greece eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N., ekenịm ke akpanikọ ete ke isọn̄ okodoro ke enyọn̄ idio ye nte ke idio emi akanam mme ekondo enyọn̄ eken ẹsan̄a.

Mme ekikere Aristotle ẹkesịne ke otu mbon oro ẹkenyenede odudu ẹkan. Okposụkedi enye ọkọdọhọde ete ke isọn̄ ekedi ekara ekara, enye ama afan̄a ete ke ikpedehede ida ufụm. Ke mfan̄a esie ke n̄wed oro On the Heavens, ke ini okowụtde ke ekikere oro nte ke isọn̄ odoro ke mmọn̄ inenke, enye ọkọdọhọ ete: “Mmọn̄, ukem nte isọn̄, ikemeke ndida ufụm: ana enye odoro ke n̄kpọ.”⁴ Ntre, isọn̄ “odoro ke” nso? Aristotle ekekpep ete ke utịn, ọfiọn̄, ye mme ntantaọfiọn̄ ẹkediana ke enyọn̄ edisọn̄, nsemnsem ekara. Ekara esịne ke esịt ekara efen, ye isọn̄—emi mîsan̄ake—odude ke ufọt. Nte mme ekara ẹmi ẹsan̄ade ke esịt kiet eken, mme n̄kpọ oro ẹdude ke mmọ—utịn, ọfiọn̄, ye mme ekondo—ẹsan̄a ẹbe ke ikpaenyọn̄.

Eketie nte se Aristotle akanamde an̄wan̄a ama esịne ifiọk. Edieke mme ekondo enyọn̄ mîkọsọn̄ọke idiana ke n̄kpọ, mmọ ẹkpesan̄a didie ẹda ufụm? Ẹma ẹnyịme mme ekikere Aristotle ẹmi ẹkekponode nte akpanikọ ke n̄kpọ nte isua 2,000. Nte ekemde ye The New Encyclopædia Britannica, ke ọyọhọ isua ikie 16 ye 17 mme ukpepn̄kpọ esie “ẹma ẹdọk ẹkesịm idaha ukpepn̄kpọ ido ukpono” ke enyịn ufọkabasi.⁵

Ye edisio oro ẹkesiode ukwak usen̄kpọ ẹdi, mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ẹma ẹtọn̄ọ ndibụp mbụme mban̄a mme ekikere Aristotle. Edi, mmọ ikosụk inyeneke ibọrọ ibọhọke tutu Sir Isaac Newton akanam an̄wan̄a nte ke mme ekondo ẹda ufụm ke ufụm enyọn̄, odudu oro enyịn mîkwe—odudu oro odụride n̄kpọ ada—omụmde mmọ akama ke itie mmọ. Eketie nte se owo mîkemeke ndinịm, ndien ama ọsọn̄ ndusụk ke otu mme nsan̄a Newton ndinịm nte ke ufụm enyọn̄ ekpekeme ndidi ukpọk, akamba ikpîkpu n̄kpọ.d⁶

Nso ke Bible enyene nditịn̄ ke mbụme emi? Ke se ikperede ndisịm isua 3,500 ẹmi ẹkebede, Bible ama etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ke n̄wọrọnda usụn̄ ete ke isọn̄ ọkọn̄ọ “ke ikpîkpu.” (Job 26:7) Ke akpasarade usem Hebrew, ikọ oro adade ọnọ “ikpîkpu” (beli-mahʹ) ẹdade mi ọwọrọ ke ataata usụn̄ “ye unana n̄kpọ ndomokiet.”⁷ Contemporary English Version ada ikọ oro, “ke ufụm enyọn̄.”

Ekese owo oro ẹkedude uwem ke eyo oro ikesehe isọn̄ ke baba usụn̄ kiet nte ekondo oro ọkọn̄ọde “ke ufụm enyọn̄.” Edi ke ata anyanini mbemiso eyo esie, andiwet Bible ama ewet ikọ oro enende ke n̄kan̄ ifiọk ntaifiọk.

Bible ye Ifiọk Ibọkusọbọ —Nte Mmọ Ẹdu ke N̄kemuyo?

Ifiọk ibọkusọbọ eyomfịn emekpep nnyịn ekese aban̄a edisuan ye edikpan udọn̄ọ. Mme n̄kọri ifiọk ibọkusọbọ ke ọyọhọ isua ikie 19 ẹma ẹda ẹkesịm edida ido ukpan n̄kpri unam udọn̄ọ—usanaidem ndisụhọde ibat udọn̄ọ—ndisịn ke ibọkusọbọ. Utịp ama enyene ndyọ. Ibat udọn̄ọ ye n̄kpan̄a nsek ama osụhọde akamba akamba.

Nte ededi, mbiausọbọ eset iketịmke ifiọk nte udọn̄ọ asan̄ade atara, mmọ ikonyụn̄ ifiọkke nte usanaidem edide akpan n̄kpọ ke ndikpan udọn̄ọ. Eyịghe idụhe ediwak ido usọbọidem mmọ ẹkpetiede nte n̄kpọ eset ke mme idaha eyomfịn.

Kiet ke otu mbịghi-n̄kan uwetn̄kpọ ibọkusọbọ oro ẹdude edi Ikpan̄wed Ebers, uwetn̄kpọ ifiọk ibọkusọbọ mbon Egypt, ebịghide afiak edem ekesịm 1550 M.E.N. Ikpan̄wed emi ọdọn̄ọ n̄kpọ nte usọbọ 700 ọnọ nsio nsio udọn̄ọ “ọtọn̄ọde ke ofiom ndidom owo tutu esịm ubiak mbara nnuenukot.”⁸ The International Standard Bible Encyclopaedia ọdọhọ ete: “Ifiọk ibọkusọbọ mbiausọbọ ẹmi ekenen̄ede ọkọn̄ọ ke edikụt ke enyịn, enen̄ede ọkọn̄ọ ke mfọni inyụn̄ idịghe eke ifiọk ntaifiọk ke ofụri ofụri.”⁹ Ata ediwak usọbọ ikenyeneke ufọn, edi ndusụk mmọ ẹkenen̄ede ẹsan̄a ye n̄kpọndịk. Kaban̄a edikọk unan, kiet ke otu item ibọk oro ẹkenọde ekedi ediyet ifuọ owo oro ẹbuakde mme n̄kpọ efen.¹⁰

Ẹkewet uwetn̄kpọ ibọkusọbọ mbon Egypt emi ke n̄kpọ nte ukem ini oro ẹkewetde akpa n̄wed Bible, emi ekesịnede Ibet Moses. Moses, emi akamanade ke 1593 M.E.N., ọkọkọri ke Egypt. (Exodus 2:1-10) Nte andibuana ke otu ikọtufọk Pharaoh, ẹma “ẹkpep [enye] ofụri ifiọk nditọ Egypt.” (Utom 7:22) Enye ama emehe ye “mbiaibọk” Egypt. (Genesis 50:1-3) Ndi mme edinam ibọkusọbọ mmọ oro mîkenyeneke ufọn m̀mê oro ẹkesan̄ade ye n̄kpọndịk ẹma ẹkara mme uwetn̄kpọ esie?

Baba. Ke edide isio, Ibet Moses ama esịne mme ewụhọ usanaidem ẹmi ẹkekade anyan ẹkan ini mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, ibet aban̄ade nna ekọn̄ okoyom ete ẹtịbi isọn̄ ẹbụk ifuọ ke edem nna. (Deuteronomy 23:13) Emi ekedi ata ntotụn̄ọ ido edikpan udọn̄ọ. Ama an̄wam owo okûsabade mmọn̄ onyụn̄ ọnọ ukpeme ọbiọn̄ọ n̄kpri unam udọn̄ọ utọrọ ẹsan̄ade ke ofụm ye mme udọn̄ọ utọrọ eken oro ẹsụk ẹdade uwem ediwak miliọn owo ke isua kiet kiet ke mme idụt oro idaha usanaidem ẹdiọkde etieti.

Ibet Moses ama ọdọn̄ọ mme ewụhọ usanaidem efen oro ẹkekpemede Israel ẹbiọn̄ọ edisuan udọn̄ọ oro ẹbede-be owo. Ẹkesinịm owo oro ekenyenede m̀mê oro ẹkekerede ke enyene udọn̄ọ oro ebede-be owo nsannsan. (Leviticus 13:1-5) Ẹkenyene ndiyet ọfọn̄ m̀mê n̄kpọ udọn̄ n̄kpọ oro okotụkde unam oro akakpade ke idemesie (ndusụk otode udọn̄ọ) mbemiso ẹfiakde ẹda ẹnam n̄kpọ mîdịghe ẹbiat ẹfep. (Leviticus 11:27, 28, 32, 33) Ẹkeda owo ekededi oro okotụkde okpo nte edidehe ndien enye ekenyene ndinam idem asana emi ekesịnede ediyet ekụra esie nnyụn̄ nyere mmọn̄. Ke ikpehe ini edidehe edide usen itiaba, enye ekenyene ndifep nditụk mbon en̄wen.—Numbers 19:1-13.

Edumbet usanaidem emi ayarade ọniọn̄ emi mbiausọbọ idụt n̄kann̄kụk mîkenyeneke ke ini oro. Ediwak tọsịn isua mbemiso ifiọk ibọkusọbọ ekekpepde aban̄a mme usụn̄ oro udọn̄ọ esitarade asuana, Bible ama etịn̄ mme usụn̄ ukpan nte ukpeme kaban̄a udọn̄ọ. Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem, Moses ama ekeme nditịn̄ mban̄a nditọ Israel ke ofụri ofụri ke eyo esie nte ẹdude uwem isua 70 m̀mê 80.e—Psalm 90:10.

Afo emekeme ndinyịme nte ke mme ikọ Bible eke enyọn̄ ẹmi ẹnen ke n̄kan̄ ifiọk ntaifiọk. Edi odu mme ikọ efen ke Bible ẹmi owo mîkemeke ndida ifiọk ntaifiọk nsọn̄ọ. Ndi oro ọwọrọ ke Bible atuaha ye ifiọk ntaifiọk?

Ndinyịme Se Owo Mîkemeke Ndisọn̄ọ

Ikọ oro owo mîkemeke ndisọn̄ọ iwọrọke ite ke idịghe akpanikọ. Ukeme owo ndikụt uyarade oro ekemde ndinam mme n̄kpọ an̄wan̄a nnennen nnennen anam uyarade ifiọk ntaifiọk edi ukeuke. Edi owo ikemeke ndisọn̄ọ ndusụk akpanikọ koro owo ikenịmke uyarade ndomokiet, uyarade in̄wan̄ake mîdịghe owo ifiọkke, mîdịghe mme ukeme ye usọ ifiọk ntaifiọk iwakke ikem ndisịm ubiere oro owo mîkemeke ndifan̄a. Ndi emi ekeme ndidi ntre ye ndusụk ikọ Bible emi ọkpọkpọ uyarade oro ẹkụtde ke enyịn mîdụhe?

Ke uwụtn̄kpọ, owo ikemeke ndisọn̄ọ—m̀mê nditre ndisọn̄ọ—ke n̄kan̄ ifiọk ntaifiọk mme editịn̄ oro Bible etịn̄de otụk ikpehe oro enyịn mîkwe emi mme owo eke spirit ẹdụn̄de. Ẹkeme nditịn̄ ukem oro mban̄a mme utịbe utịbe n̄kpọntịbe oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible. In̄wan̄în̄wan̄ uyarade ukpepn̄kpọ aban̄ade isọn̄ idụhe iwak ikem ndiyụhọ ndusụk owo kaban̄a Ukwọ eyo Noah. (Genesis, ibuot 7) Ndi ana nnyịn ibiere ite ke enye iketịbeke? Ini ye ukpụhọde ekeme ndinam n̄kpọntịbe eset okûn̄wan̄a. Ntre ndi ikemeke ndidi nte ke mme edinam ke isọn̄ ke ediwak tọsịn isua ẹsọhi ediwak uyarade Ukwọ oro ẹfep?

Edi akpanikọ, Bible ọdọn̄ọ mme ikọ oro owo mîkemeke ndida mme uyarade oro ẹkụtde ke enyịn nsọn̄ọ. Edi ndi oro ekpenyene ndikpa nnyịn idem? Bible idịghe n̄wed ifiọk ntaifiọk. Nte ededi, enye edi n̄wed akpanikọ. Nnyịn imeneneme ọkpọsọn̄ uyarade nte ke mme andiwet enye ẹkedi iren nsọn̄ọnda ẹnyụn̄ ẹnamde akpanikọ. Ndien ke ini mmọ ẹnemede n̄kpọ ẹnyenede ebuana ye ifiọk ntaifiọk, mme ikọ mmọ ẹdi nnennen ẹnyụn̄ ẹnen̄ede ẹda san̄asan̄a ye mme ekikere “ifiọk ntaifiọk” eset ẹmi ẹkekabarede ẹdi mme ikpîkpu n̄ke. Ifiọk ntaifiọk ke ntem idịghe asua Bible. Kpukpru ntak odu ndikere mban̄a se Bible etịn̄de ye in̄wan̄în̄wan̄ esịt.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 21]

Ikọ oro owo mîkemeke ndisọn̄ọ iwọrọke ite ke idịghe akpanikọ

[Ndise ke page 18]

Ediwak tọsịn isua mbemiso mme owo ẹkedade ke edem enyọn̄ ẹkụt ke isọn̄ etie nte akwa ekara, Bible ama etịn̄ aban̄a “ekara ererimbot”

[Mme ndise ke page 20]

Sir Isaac Newton ama anam an̄wan̄a nte ke odudu oro odụride n̄kpọ ada omụm mme ekondo akama ke mme itie mmọ