Ekikere Oro Odụk Mme Ido Ukpono N̄kan̄ Edem Usiahautịn
“N̄kesikere kpukpru ini nte ke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi edi akpanikọ ofụri ererimbot oro kpukpru owo ẹnyịmede. Ntre mma nnen̄ede n̄kop n̄kpaidem ndifiọk nte ke ndusụk mme ọfiọkn̄kpọ owo ke Edem Usiahautịn ye ke Edem Usoputịn ẹnen̄ede ẹfan̄a ukpepn̄kpọ oro. Idahaemi mmekere m̀mê ekikere idaha unana n̄kpa akasan̄a didie edidụk ekikere mbon Hindu.”—EYEN UFỌKN̄WED NTAIFIỌK EMI ẸKEBỌKDE NTE EYEN HINDU.
1. Ntak emi ifiọk kaban̄a nte ukpepn̄kpọ oro nte ke owo ikemeke ndikpa ọkọtọn̄ọde onyụn̄ atarade ke nsio nsio ido ukpono edide n̄kpọ udọn̄ ọnọ nnyịn?
EKIKERE oro nte ke owo enyene ukpọn̄ oro mîkemeke ndikpa akasan̄a didie edidụk Ido Ukpono Hindu ye mme ido ukpono N̄kan̄ Edem Usiahautịn eken? Mbụme emi edi n̄kpọ udọn̄ ọnọ idem mbon Edem Usoputịn ẹmi ekemede ndidi imeheke ye mme ido ukpono ẹmi, sia ukpepn̄kpọ emi otụkde ekikere ini iso kpukpru owo. Sia ukpepn̄kpọ oro nte ke owo ikemeke ndikpa ke nsinsi edide ọsọ n̄kpọ ke ata ediwak ido ukpono mfịn, ndifiọk nte ekikere emi ọkọtọn̄ọde ke akpanikọ ekeme ndisịn udọn̄ nnọ ifiọk ye nneme oro ọfọnde akan.
2. Ntak emi India edide n̄wọrọnda ebiet emi odudu ido ukpono otode ke Asia?
2 Ninian Smart, prọfesọ ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Lancaster ke Britain, ọdọhọ ete: “Ata akpan iwụk odudu ido ukpono ke Asia edi India. Emi idịghe n̄kukụre koro India ke idemesie edide ntọn̄ọ ediwak ido ukpono—Ido Ukpono Hindu, Ido Ukpono Buddha, Ido Ukpono Jain, Ido Ukpono Sikh, ye ntre ntre eken—edi koro kiet ke otu ẹmi, Ido Ukpono Buddha, ama enen̄ede enyene odudu ke ekperede ndidi ido edinam ofụri Edem Usiahautịn Asia.” Ediwak ntatenyịn ẹmi ẹkenyenede odudu ke idemmọ ke usụn̄ emi “ẹsụk ẹda India nte obio emana mmọ eke spirit,” ntre ke eyen ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Hindu oro Nikhilananda ọdọhọ. Didie, ndien, ke ukpepn̄kpọ idaha unana n̄kpa emi akasan̄a edidụk India ye mme ikpehe Asia eken?
Ukpepn̄kpọ Edifiak Mmana eke Ido Ukpono Hindu
3. Nte ewetmbụk kiet ọdọhọde, eyedi mmanie ẹkeda ekikere aban̄ade ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ẹka India?
3 Ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., ke adan̄aemi Pythagoras ye mme anditiene enye ke Greece ẹkekwọrọde ekikere aban̄ade mme ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen, mme ọfiọkn̄kpọ owo Hindu ẹkedụn̄de ke mben akpa Indus ye Ganges ke India ke ẹkenyene ukem ekikere oro. Ukpepn̄kpọ emi ndidu ke ukem ini “ke obio ukara Greece ye ke India ọsọsọn̄ ndidi ke mbuari,” ntre ke ewetmbụk oro Arnold Toynbee ọdọhọ. “Ọsọ ebiet kiet [odudu] ekemede ndito,” Toynbee osio owụt, “edi n̄ka mbon nnyon̄ Europe ye Asia, emi, ke ọyọhọ isua ikie 8 ye 7 M.C. ẹkedụkde India, Edem Usụk-N̄kan̄ Edem Usoputịn Asia, idụt nsatisọn̄ ke edem edere mben Obubịt Inyan̄, ye mme inua-akpa Balkan ye Anatolia.” Nte an̄wan̄ade mme ekpụk Europe ye Asia ẹmi ẹkewọrọde idụn̄ ẹkeda ekikere ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ẹdụk India.
4. Ntak emi ekikere aban̄ade ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ekedide n̄kpọ udọn̄ ọnọ mme ọfiọkn̄kpọ owo Hindu?
4 Ido Ukpono Hindu ama ọtọtọn̄ọ ke India anyan ini mbemiso, ke mbon Aryan ẹma ẹkebehe ke n̄kpọ nte 1500 M.E.N. Toto ke ata ntọn̄ọ, Ido Ukpono Hindu ama enịm ke akpanikọ ete ke ukpọn̄ edi isio ye ikpọkidem ye nte ke ukpọn̄ esibọhọ n̄kpa. Mbon Hindu ke ntem ẹma ẹsituak ibuot ẹnọ mme ete ete ẹnyụn̄ ẹbon udia ẹnọ ukpọn̄ mme akpan̄kpa mmọ ndidia. Ediwak isua ikie ke ukperedem ke ini ekikere aban̄ade ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ekesịmde India, ana edi ama edemede udọn̄ mme ọfiọkn̄kpọ owo Hindu ẹmi ẹken̄wanade ye mfịna ofụri ererimbot aban̄ade idiọkn̄kpọ ye ndutụhọ ke otu mme owo. Ke ẹmende emi ẹdian ye se ẹkotde ibet Karma, ibet aban̄ade ntak n̄kpọ etịbede ye utịp esie, mme ọfiọkn̄kpọ owo Hindu ẹma ẹsio ekikere edifiak mmana ẹdi emi nti m̀mê ndiọi edu owo ke uwem kiet ẹdide se ẹnọde utịp m̀mê ufen ke en̄wen.
5. Nte ekemde ye Ido Ukpono Hindu, nso idi akpatre utịtmbuba ukpọn̄?
5 Edi ama odu ekikere kiet efen oro akakarade ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Hindu aban̄ade ukpọn̄. “Etie nte edi akpanikọ nte ke ata ini oro ẹketọn̄ọde ekikere ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ye karma, m̀mê akam ebịghide akan oro,” ntem ke Encyclopædia of Religion and Ethics ọdọhọ, “ekikere efen . . . ke ọkọkọri sụn̄sụn̄ ke ekpri otu mme ọfiọkn̄kpọ owo ke E[dem Edere] India—kpa ekikere akwaifiọk eke Brahman-Ātman [akakan ye nsinsi Brahman, akpatre ata idem n̄kpọ].” Ẹkebuak ekikere emi ye ekikere edifiak mmana ndinam akpatre utịtmbuba mbon Hindu an̄wan̄a—edibọhọ udịm udịm ediwọrọ ndụk idem efen man edi kiet ye akpatre ata idem n̄kpọ. Mbon Hindu ẹnịm ke akpanikọ ke ẹnyene emi ebe ke ndidomo ndinyene edu oro ẹnyịmede ke n̄kaowo ye san̄asan̄a ifiọk mbon Hindu.
6, 7. Nso idi edinịm ke akpanikọ Ido Ukpono Hindu eyomfịn aban̄ade uwem ke n̄kpa ebede?
6 Mme ọfiọkn̄kpọ owo Hindu ke ntem ẹkediọn̄ ekikere ukpọn̄ ndiwọrọ ndụk idem efen ẹsịn ke ukpepn̄kpọ edifiak mmana ebe ke ndibuak enye ye ibet Karma ye ukpepn̄kpọ Brahman. Octavio Paz, ewet-uto-andibọ Enọ Nobel ye akani isụn̄utom Mexico ke India, ewet ete: “Nte Ido Ukpono Hindu akatarade, ntre ke ekedi ye ekikere . . . oro edide akpan n̄kpọ ọnọ Ido Ukpono Brahman, Ido Ukpono Buddha, ye mme ido ukpono Asia eken: ukpọn̄ ndibe ke n̄kpa ndụk idem en̄wen, kpa ediwọrọ oro ukpọn̄ ọwọrọde odụk uwem en̄wen ke adiana ke adiana.”
7 Ukpepn̄kpọ edifiak mmana edi akpan n̄kpọ ke Ido Ukpono Hindu eyomfịn. Owo akwaifiọk Hindu oro Nikhilananda ọdọhọ ete: “Kpukpru nti mbon Hindu ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke edinyene idaha unana n̄kpa idịghe ifet ibat ibat owo oro ẹsatde-sat, edi ke edi unen kpukpru owo ke emana.”
Udịm Udịm Edifiak Mmana ke Ido Ukpono Buddha
8-10. (a) Didie ke Ido Ukpono Buddha anam uwem an̄wan̄a? (b) Didie ke eyen ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Buddha anam edifiak mmana an̄wan̄a?
8 Ẹketọn̄ọ Ido Ukpono Buddha ke India ke n̄kpọ nte 500 M.E.N. Nte ekemde ye ukpepn̄kpọ mbon Buddha, ọbọn̄ India emi ekekerede Siddhārtha Gautama, emi ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte Buddha ke ama ọkọbọ ifiọk, ọkọtọn̄ọ Ido Ukpono Buddha. Sia enye ọkọtọn̄ọde oto Ido Ukpono Hindu, mme ukpepn̄kpọ esie ke ndusụk usụn̄ ẹbiet eke Ido Ukpono Hindu. Nte ekemde ye Ido Ukpono Buddha, uwem edi n̄kaiso udịm udịm edifiak mmana ye n̄kpa, ndien nte edide ke Ido Ukpono Hindu, mme edinam uwem owo oro ekebede ẹbiere idaha esie ke uwem idahaemi.
9 Edi Ido Ukpono Buddha idaha ọkpọkpọ ukpọn̄ ndibọhọ n̄kpa inam uwem an̄wan̄a. “N̄kukụre se [Buddha] okokụtde ke idem owo ekedi udịm udịm idaha ekikere oro mîbịghike ẹmi ẹbede usọp usọp, ẹmi udọn̄ kpọt omụmde adian ọtọkiet,” ntre ke Arnold Toynbee ọkọdọhọ. Edi, Buddha ama enịm ke akpanikọ ete ke n̄kpọ—ndusụk idaha m̀mê odudu—oto ke uwem kiet ebe esịm efen. Dr. Walpola Rahula, eyen ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Buddha, anam an̄wan̄a ete:
10 “Odu uwem n̄kpọ edi sụk edibuak ikpọkidem ye mme odudu m̀mê ukeme eke ekikere. Se nnyịn ikotde n̄kpa edi ikpọkidem nditre edinam ofụri ofụri. Ndi kpukpru odudu ye ukeme ẹmi ẹsitre ofụri ofụri ye editre oro ikpọkidem etrede edinam? Ido Ukpono Buddha ọdọhọ ‘Baba.’ Uduak, ubiere, udọn̄, itọn̄ ndidu uwem, ndika iso ndu, ndidu mfiak ndu, edi akwa odudu oro onụkde ofụri uwem, ofụri edidu, oro akam onụkde ofụri ererimbot. Emi edi akakan odudu, akakan ukeme ke ererimbot. Nte ekemde ye Ido Ukpono Buddha, odudu emi itreke ke ini ikpọkidem etrede edinam, emi edide n̄kpa; edi enye aka iso owụt idem esiemmọ ke orụk efen, adade edifiak ndu emi ẹkotde edifiak mmana edi.”
11. Nso idi ekikere mbon Buddha kaban̄a uwem ke n̄kpa ebede?
11 Ekikere mbon Buddha kaban̄a uwem ke n̄kpa ebede edi emi: Edidu edi nsinsi ibọhọke owo ọbọ akpatre utịp edide Nirvana, edibọhọ udịm udịm edifiak mmana. Nirvana idịghe idaha nsinsi ọyọhọ inemesịt m̀mê edikabade ndi kiet ye akpatre ata idem n̄kpọ. Enye n̄kukụre edi idaha editre ndidu—kpa “ebiet oro n̄kpa mîdụhe” emi akande edidu eke owo. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary akabade “Nirvana” nte “ebiet m̀mê idaha emi owo mîfiọkke editịmede esịt, ubiak, m̀mê enyọn̄ enyọn̄ ata idem n̄kpọ.” Utu ke ndiyom idaha unana n̄kpa, ẹsịn udọn̄ ẹnọ mbon Buddha ndika anyan n̄kan oro ebe ke ndisịm Nirvana.
12-14. Didie ke nsio nsio orụk Ido Ukpono Buddha ẹnọ ekikere ẹban̄a idaha unana n̄kpa?
12 Nte enye akatarade odụk nsio nsio itie ke Asia, Ido Ukpono Buddha ama ọdiọn̄ mme ukpepn̄kpọ esie man ekem ye mme edinịm ke akpanikọ n̄kann̄kụk. Ke uwụtn̄kpọ, Ido Ukpono Buddha eke Mahayana, orụk oro ọyọhọde ke China ye Japan, enịm ke akpanikọ ke mbon esịtmbọm ẹdu ke enyọn̄, m̀mê mme Buddha ini iso. Mbon esịtmbọm ẹsisio edidụk Nirvana ẹnịm kan̄a man ẹdu anana-ibat uwem ndinam n̄kpọ nnọ mbon en̄wen nnyụn̄ n̄n̄wam mmọ ẹdụk Nirvana. Ntem owo ekeme ndimek ndika iso ke udịm udịm edifiak mmana idem ke ama ekesịm Nirvana.
13 Edinen̄ede en̄wen oro ekenyenede odudu akpan akpan ke China ye Japan edi ukpepn̄kpọ aban̄ade Edisana Isọn̄ ke Edem Usoputịn, emi Buddha Amitabha, m̀mê Amida obotde. Mbon oro ẹsemede ẹkot enyịn̄ Buddha ke mbuọtidem ẹfiak ẹmana ẹdụk Edisana Isọn̄ oro, m̀mê paradise, emi mme idaha ẹtịmde ẹfọn ndida nsịm akpatre ifiọk. Nso iwọrọ ito ukpepn̄kpọ emi? Prọfesọ Smart, iketịn̄de iban̄a ke mbemiso, anam an̄wan̄a ete: “Nte ido edide, mme uyai paradise, ẹbụkde in̄wan̄în̄wan̄ ke ndusụk ndisana n̄wed Mahayana, ẹma ẹdida itie nirvana ke ọsọ ekikere nte akakan utịtmbuba.”
14 Ido Ukpono Buddha eke Tibetan ẹbuak mme edinịm ke akpanikọ eken eke n̄kann̄kụk. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed mme akpan̄kpa eke Tibetan obụk akan̄a owo ke esịne-ufọt idaha mbemiso enye afiakde amana. Ẹdọhọ ke ẹsio mme akpan̄kpa ẹnyan ẹnọ un̄wana akpatre ata idem n̄kpọ, ndien mbon oro mîkemeke ndiyọ un̄wana oro inyeneke uwọrọ ufụn edi ẹfiak ẹmana. Nte an̄wan̄ade, Ido Ukpono Buddha ke nsio nsio orụk esie ọnọ ekikere idaha unana n̄kpa.
Utuakibuot nnọ Mme Ete Ete ke Ido Ukpono Shinto eke Japan
15-17. (a) Didie ke utuakibuot nnọ mme ete ete ọkọtọn̄ọ ke Ido Ukpono Shinto? (b) Didie ke edinịm ke akpanikọ eke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi edi akpan n̄kpọ ọnọ Ido Ukpono Shinto?
15 Ido ukpono ama odu ke Japan mbemiso Ido Ukpono Buddha ekedide edibehe ke ọyọhọ isua ikie itiokiet E.N. Ekedi ido ukpono oro mîkenyeneke enyịn̄, enye okonyụn̄ edi mme edinịm ke akpanikọ ẹnyenede ebuana ye mme ido uwem ye mme ido edinam mme owo. Ye edida oro ẹkedade Ido Ukpono Buddha ẹdi, nte ededi, udọn̄ ama edemede kaban̄a edibahade ido ukpono Japan n̄kpọn̄ esen ido ukpono. Ndien ke ntre enyịn̄ oro “Shinto,” ọwọrọde “usụn̄ mme abasi,” ama ọwọrọ edi.
16 Nso ke akpasarade Shinto ekenịm ke akpanikọ kaban̄a uwem ke n̄kpa ebede? Ye editọn̄ọ oro ẹketọn̄ọde editọ edesi ke mbat, “utọ in̄wan̄ mbat ama oyom mme obio oro ẹtịmde edifọn edifọn ẹnyụn̄ ẹnyenede iwụk,” ntem ke Kodansha Encyclopedia of Japan anam an̄wan̄a, “ndien ẹma ẹtọn̄ọ mme ido edinam utọ in̄wan̄—ẹmi nte ini akade ẹkenen̄ede ẹnyene akpan udeme ke Ido Ukpono Shintō.” Ndịk kaban̄a mme ukpọn̄ oro mîdụhe aba ama ada ekesịm mbon eset ẹmi nditịbi mme ido edinam ndi ndida nsụk mmọ esịt. Emi ama ọkọri akabade edituak ibuot nnọ spirit mme ete ete.
17 Nte ekemde ye edinịm ke akpanikọ mbon Shinto, ukpọn̄ emi “mîdụhe aba” osụk enyenyene mme edu esie edi enyene ndo ke ntak n̄kpa. Ke ini mbon oro ẹtabade owo ẹnamde mme edinam editi, ẹnam ukpọn̄ oro asana tutu esịm udomo oro ẹsiode kpukpru udu ẹfep, enye onyụn̄ enyene emem emem edu oro ọnọde ufọn. Nte ini akade, spirit ete ete ọdọk ekesịm idaha abasi ete ete, m̀mê andikpeme. Nte enye okodude ọtọkiet ye Ido Ukpono Buddha, Ido Ukpono Shinto ama abuak ndusụk ukpepn̄kpọ mbon Buddha, esịnede ukpepn̄kpọ aban̄ade paradise. Ntem, nnyịn imokụt ite ke edinịm idaha unana n̄kpa ke akpanikọ edi akpan n̄kpọ ọnọ Ido Ukpono Shinto.
Idaha Unana N̄kpa ke Ido Ukpono Tao, Utuakibuot nnọ Mme Ete Ete ke Ido Ukpono Confucius
18. Nso idi ekikere mbon Tao kaban̄a idaha unana n̄kpa?
18 Lao-tzu, emi ẹdọhọde nte okodụn̄de ke China ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., ọkọtọn̄ọ Ido Ukpono Tao. Nte ekemde ye Ido Ukpono Tao, utịtmbuba ke uwem edi ndinam edinam owo odu ke n̄kemuyo ye Tao—usụn̄ obot. Ẹkeme nditịn̄ ekikere mbon Tao kaban̄a idaha unana n̄kpa ibio ibio ntem: Tao edi edumbet emi akarade ekondo. Tao inyeneke ntọn̄ọ inyụn̄ inyeneke utịt. Ke ndidu uwem ke n̄kemuyo ye Tao, owo abuana ke enye onyụn̄ odu ke nsinsi.
19-21. Mme ekikere mbon Tao ẹkeda ẹkesịm mme ukeme ewe?
19 Ke edidomo oro mmọ ẹdomode ndidiana kiet ye obot, mbon Tao nte ini akade ẹma ẹnyene udọn̄ akpan akpan ke nsinsi ini esie ye ukeme edikpụhọde. Mmọ ẹma ẹkere ẹte ke ndusụk ebede ke ndidu uwem ke n̄kemuyo ye Tao, m̀mê usụn̄ obot, ke usụn̄ ekededi owo ekeme ndikụt mme ndịben̄kpọ obot onyụn̄ enyene editịbe ọnọ unan ikpọkidem, udọn̄ọ, ye idem n̄kpa.
20 Mbon Tao ẹma ẹtọn̄ọ ndidomo nse ke editie n̄kere n̄kpọ, edinam ukot ibifịk, ye edikpeme se ẹdiade, emi ẹdọhọde ke ekeme ndinam ikpọkidem okûsọp adiahade, owo okûnyụn̄ ọsọp akpa. Ikebịghike mbụk ẹma ẹtọn̄ọ ndisuana mban̄a mbon oro mîkekemeke ndikpa ẹmi ẹkemede ndife ke obubịt enyọn̄ nnyụn̄ n̄wụt idem nnyụn̄ mfiak nsop nte ẹmema ẹmi ẹnyụn̄ ẹdụn̄de ke ndisana obot m̀mê nsannsan isuo ke anan-ibat isua, ẹmi mbara ye utịbe utịbe mfri ẹnịmde uwem. Mbụk China ọtọt ete ke 219 M.E.N., andikara oro Ch’in Shih Huang Ti ama ọdọn̄ ediwak nsụn̄ikan̄ ye nditọiren ye nditọiban 3,000 ẹka ẹkeyom isuo n̄ke P’eng-lai, kpa ebietidụn̄ mbon oro mîkemeke ndikpa, man otodo ẹkpeda ikọn̄ idaha unana n̄kpa ẹdi. Ufọn idụhe nditịn̄, mmọ ikadaha ibọk udu anana-utịt uwem oro idi.
21 Ndụn̄ọde kaban̄a nsinsi uwem ama ada mbon Tao ekesịm mme abuakibọk ndidomo ndisio n̄kpasịp ibọk idaha unana n̄kpa ndi. Ke ekikere mbon Tao, uwem ọwọrọ edi ke ini mme odudu yin ye yang (n̄wan ye eren) oro ẹtuahade-tuaha ẹbuahade kiet. Ke ntem, ebede ke ndibuak n̄ket (n̄kịmn̄kịm, m̀mê yin) ye mekuri (uyama uyama, m̀mê yang), mme abuakibọk ẹkekpebe edinam obot, mmọ ẹkenyụn̄ ẹkere ẹte ke se idiwọrọde edidi n̄kpasịp ibọk idaha unana n̄kpa.
22. Ido Ukpono Buddha ndinyene odudu ke idem ido ukpono mbon China akada ekesịm nso?
22 Etisịm ọyọhọ isua ikie itiaba E.N., Ido Ukpono Buddha ama odụk edu ido ukpono mbon China. Utịp ekedi mbuaha esịnede ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Buddha, ubụpekpo, ye edituak ibuot nnọ mme ete ete. “Ido Ukpono Buddha ye Ido Ukpono Tao,” ntem ke Prọfesọ Smart ọdọhọ, “ẹma ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mme edinịm ke akpanikọ ẹban̄ade uwem ke owo ama akakpa ẹmi ẹkedide sụk ntọn̄ọ ke utuakibuot nnọ mme ete ete eke China eset.”
23. Nso ikedi idaha Confucius kaban̄a utuakibuot nnọ mme ete ete?
23 Confucius, ọwọrọetop ọfiọkn̄kpọ owo China efen eke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N., emi akwaifiọk esie akakabarede edi isọn̄ kaban̄a Ido Ukpono Confucius, iketịn̄ke ekese n̄kpọ iban̄a uwem ke n̄kpa ebede. Utu ke oro, enye ọkọsọn̄ọ etịn̄ aban̄a ufọn eti ido uwem ye edu uwem oro ẹnyịmede ke n̄kaowo. Edi enye ama ama utuakibuot nnọ mme ete ete onyụn̄ odori akwa nsọn̄uyo ke edinịm mme ido edinam ye mme usọrọ oro ẹnyenede ebuana ye spirit mme ete ete oro mîdụhe aba.
Mme Ido Ukpono Edem Usiahautịn Eken
24. Nso ke Ido Ukpono Jain ekpep aban̄a ukpọn̄?
24 Ẹketọn̄ọ Ido Ukpono Jain ke India ke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N. Andikọtọn̄ọ enye, Mahāvīra, ekekpep ete ke kpukpru odu uwem n̄kpọ ẹnyene nsinsi ukpọn̄ ndien nte ke ẹkeme ndinyan̄a ukpọn̄ nsio ke ufụn Karma n̄kukụre ebe ke ebeubọk n̄waidem ye unọ idem ntụnọ ye edinen̄ede ntre edu afai ye kpukpru edibotn̄kpọ. Mbon Jain ẹkpep mme ukpepn̄kpọ ẹmi tutu esịm mfịn emi.
25, 26. Mme edinịm ke akpanikọ Ido Ukpono Hindu ewe ẹdu n̄ko ke Ido Ukpono Sikh?
25 India edi n̄ko ebiet emi Ido Ukpono Sikh, ido ukpono emi owo miliọn 19 ẹnamde ọkọtọn̄ọde. Ido ukpono emi ọkọtọn̄ọ ke ọyọhọ isua ikie 16 ke ini Guru Nānak ekebierede ndibuak se ifọnde ikan ke Ido Ukpono Hindu ye Islam nnyụn̄ ntọn̄ọ ido ukpono oro adianade kiet. Ido Ukpono Sikh ama ada mme ukpepn̄kpọ mbon Hindu eke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, edifiak mmana, ye Karma enyene.
26 Nte an̄wan̄ade, edinịm ke akpanikọ oro nte ke uwem aka iso ke ikpọkidem ama akakpa edi akpan ikpehe ata ediwak ido ukpono N̄kan̄ Edem Usiahautịn. Nte ededi, nso kaban̄a Christendom, Ido Ukpono Mme Jew, ye Islam?
[Ndise obio ke page 10]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
CENTRAL ASIA
KASHMIR
TIBET
CHINA
KOREA
JAPAN
Banaras
INDIA
Buddh Gaya
MYANMAR
THAILAND
SRI LANKA
CAMBODIA
JAVA
ỌYỌHỌ ISUA IKIE 3 M.E.N.
AKPA ISUA IKIE M.E.N.
AKPA ISUA IKIE E.N.
ỌYỌHỌ ISUA IKIE 4 E.N.
ỌYỌHỌ ISUA IKIE 6 E.N.
ỌYỌHỌ ISUA IKIE 7 E.N.
Ido Ukpono Buddha ama enyene odudu ke idem ofụri Edem Usiahautịn Asia
[Ndise ke page 9]
Edifiak mmana edi akpan n̄kpọ ke Ido Ukpono Hindu
[Ndise ke page 11]
Ebede ke ndidu uwem ke n̄kemuyo ye obot, owo Tao odomo ndidu ke nsinsi
[Ndise ke page 12]
Confucius ama ama utuakibuot nnọ mme ete ete