Ekikere Oro Odụk Ido Ukpono Mme Jew, Christendom, ye Islam
“Ido ukpono edi n̄ko usụn̄ ndinam mme owo ẹnyịme akpanikọ oro nte ke usen kiet mmọ ẹnyene ndikpa, edide ke un̄wọn̄ọ mfọnn̄kan uwem ke ọwọrọde ọkpọn̄ udi, edifiak mmana, m̀mê mbiba.”—GERHARD HERM, EWETN̄WED OWO GERMANY.
1. Ata ediwak ido ukpono ẹkọn̄ un̄wọn̄ọ mmọ aban̄ade uwem ke owo ama akakpa ke nso akpan edinịm ke akpanikọ?
KE NDIN̄WỌN̄Ọ uwem ke owo ama akakpa, ekpere ndidi kpukpru ido ukpono ẹberi edem ke edinịm ke akpanikọ oro nte ke owo enyene ukpọn̄ oro mîkemeke ndikpa ye nte ke owo ama akakpa enye anam isan̄ aka ikpehe efen mîdịghe ọwọrọ okodụk idem edibotn̄kpọ efen. Nte ikokụtde ke ikpehe oro ekebemde iso, edinịm ke akpanikọ nte ke owo ikemeke ndikpa edi akpan ikpehe ke mme ido ukpono N̄kan̄ Edem Usiahautịn toto ke ntọn̄ọ mmọ. Edi nso kaban̄a Ido Ukpono Mme Jew, Christendom, ye Islam? Ukpepn̄kpọ oro akasan̄a didie akabade akpan ukpepn̄kpọ ọnọ mme ido ukpono ẹmi?
Ido Ukpono Mme Jew Enyịme Mme Ekikere Mbon Greece
2, 3. Nte ekemde ye Encyclopaedia Judaica, ndi ndisana uwetn̄kpọ Hebrew ẹma ẹkpep ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
2 Ntọn̄ọ Ido Ukpono Mme Jew ebịghi afiak edem ke n̄kpọ nte isua 4,000 ekesịm Abraham. Ẹketọn̄ọ ndiwet ndisana uwetn̄kpọ eke Hebrew ke ọyọhọ isua ikie 16 M.E.N. ẹnyụn̄ ẹwet ẹkụre ke ini oro Socrates ye Plato ẹketọn̄ọde ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi. Ndi mme N̄wed Abasi ẹmi ẹma ẹkpep ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
3 Encyclopaedia Judaica ọbọrọ ete: “N̄kukụre ke ẹma ẹkewet Bible ẹkụre, ke in̄wan̄în̄wan̄ ye enyene-iwụk ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ekenyene isọn̄ . . . onyụn̄ akabade edi kiet ke otu itiat idakisọn̄ mbuọtidem mme Jew ye mme Christian.” Enye ọdọhọ n̄ko ete: “Ẹkeda owo nte ofụri ke ini Bible. Ntem owo ikenen̄ekede iwụt nte ukpọn̄ edide isio ye ikpọkidem.” Mme Jew eset ẹkenịm ediset mme akpan̄kpa ke akpanikọ, ndien emi edi “se ẹnyenede ndiwụt nte edide isio ye edinịm ke akpanikọ aban̄ade . . . ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi,” ntre ke n̄wed ofụri orụk ifiọk oro osio owụt.
4-6. Didie ke ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi akakabade edi “kiet ke otu itiat idakisọn̄” Ido Ukpono Mme Jew?
4 Didie, ndien, ke ukpepn̄kpọ oro akakabade edi “kiet ke otu itiat idakisọn̄” Ido Ukpono Mme Jew? Mbụk ọnọ ibọrọ. Ke 332 M.E.N., Akwa Alexander ama ada ekese ikpehe Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn enyene ke edikan ọsọpde nte emịnen̄mịnen̄. Ke enye ama ekedi edibehe ke Jerusalem, mme Jew ẹma ẹnen̄ede ẹdara enye. Nte ewetmbụk owo Jew akpa isua ikie oro Flavius Josephus ọdọhọde, mmọ ẹma ẹkam ẹwụt enye prọfesi otode n̄wed Daniel, ẹkewetde ke se ibede isua 200 ke mbemiso, oro eketịn̄de in̄wan̄în̄wan̄ aban̄a mme edikan oro Alexander akakande nte “edidem Greece.” (Daniel 8:5-8, 21) Mme andida itie Alexander ẹma ẹka iso ke ediomi esie ndinam kpukpru owo ẹkabade ẹdi mbon Greece, ẹdade usem, ido edinam, ye akwaifiọk Greece ẹyọhọ kpukpru ikpehe obio ukara oro. Edibuak ido edinam iba oro—eke Greece ye eke Jew—ekedi se owo mîkemeke ndifep.
5 Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie ita M.E.N., ẹma ẹtọn̄ọ akpa edikabade N̄wed Abasi Usem Hebrew nsịn ke usem Greek, ẹkekotde Septuagint. Otode enye ediwak mme Gentile ẹma ẹdinyene ukpono ẹnọ ẹnyụn̄ ẹmehe ye ido ukpono mme Jew, ndusụk ẹkam ẹkpụhọde ido ukpono. Mme Jew, ke n̄kan̄ eken, ke ẹkemehe ye ekikere mbon Greece, ndien ndusụk ẹma ẹkabade ẹdi mbon akwaifiọk, n̄kpọ emi ekedide ata esen ọnọ mmọ. Philo eke Alexandria, eke akpa isua ikie E.N., ekedi kiet ke otu mbon akwaifiọk Jew oro.
6 Philo ama okpono Plato onyụn̄ odomo ndinam Ido Ukpono Mme Jew an̄wan̄a ke ido akwaifiọk Greece. “Ebede ke ndisio n̄wọrọnda mbuaha akwaifiọk Plato ye item Bible ndi,” ntem ke n̄wed oro Heaven—A History ọdọhọ, “Philo ama ọdiọn̄ usụn̄ ọnọ mme ekere n̄kpọ Christian [ọkọrọ ye eke mme Jew] ukperedem.” Ndien nso ke Philo ekenịm ke akpanikọ aban̄a ukpọn̄? N̄wed oro aka iso ete: “Ye enye, n̄kpa afiak ada ukpọn̄ ekesịn ke akpasarade idaha esie mbemiso emana. Sia ukpọn̄ otode ererimbot mme spirit, uwem ke ikpọkidem edi sụk ibio ibio ikpehe oro awakde ndinyene ndiọkiso.” Mme ekere n̄kpọ owo mme Jew eken oro ẹkenịmde ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ẹsịne Isaac Israeli, abiausọbọ Jew eke ọyọhọ isua ikie 10 oro ẹtịmde ẹfiọk, ye Moses Mendelssohn, owo akwaifiọk Germany ye Jew eke ọyọhọ isua ikie 18.
7, 8. (a) Didie ke Talmud owụt ukpọn̄? (b) Nso ke ukperedem n̄wed ndịben̄kpọ mme Jew etịn̄ aban̄a ukpọn̄?
7 N̄wed oro enyenede odudu n̄ko ke ekikere ye uwem mme Jew edi Talmud—ibio ibio ediwet inua-okot ibet oro ẹtịn̄de-tịn̄, emi nte ini akade ekenyenede mme utịn̄ikọ ye mme edinam an̄wan̄a eke ibet emi, oro mme rabbi ẹkewetde ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. tutu esịm Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn. “Mme rabbi Talmud,” ntem ke Encyclopaedia Judaica ọdọhọ, “ẹma ẹnịm ke akpanikọ nte ke ukpọn̄ esika iso odu uwem ke owo ama akakpa.” Talmud akam etịn̄ aban̄a nte mme akpan̄kpa ẹsobode mme odu uwem. “Eyedi ke ntak odudu ukpepn̄kpọ Plato,” ntem ke Encyclopædia of Religion and Ethics ọdọhọ, “[mme rabbi] ẹma ẹnịm ke akpanikọ nte ke mme ukpọn̄ ẹma ẹdu uwem ke mbemiso.”
8 Ukperedem n̄wed ndịben̄kpọ mme Jew, Cabala, akam aka anyan ekesịm ndikpep edifiak mmana. Kaban̄a edinịm ke akpanikọ emi, The New Standard Jewish Encyclopedia ọdọhọ ete: “Etie nte ekikere emi ọkọtọn̄ọ ke India. . . . Ke Kabbalah enye ekebem iso odu ke n̄wed oro Bahir, ndien ekem, ọtọn̄ọde ke Zohar ka iso, mbon ndịben̄kpọ ẹma ẹnyịme enye, enyenede akpan udeme ke ukpepn̄kpọ ye n̄wed mbon Hasid.” Ke Israel mfịn, ẹnyịme edifiak mmana ntatara ntatara nte ukpepn̄kpọ mme Jew.
9. Nso idi idaha ata ediwak mbahada-nda otu Ido Ukpono Mme Jew mfịn kaban̄a ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
9 Ke ntre, ekikere ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi okodụk Ido Ukpono Mme Jew ebe ke odudu akwaifiọk Greece, ndien ata ediwak mbahade-nda otu esie ẹnyịme ekikere oro mfịn. Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a edidụk oro ukpepn̄kpọ oro okodụkde Christendom?
Christendom Ada Mme Ekikere Plato Enyene
10. Nso ke ọwọrọiso eyen ukpepn̄kpọ Spain ekebiere aban̄a edinịm ke akpanikọ Jesus kaban̄a ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
10 Ata Ido Ukpono Christ ọkọtọn̄ọ oto Christ Jesus. Kaban̄a Jesus, Miguel de Unamuno, ọwọrọiso eyen ukpepn̄kpọ Spain eke ọyọhọ isua ikie 20, ekewet ete: “Enye ekenịm ikpọkidem ndiset ke akpanikọ, nte ekemde ye ido mme Jew, idịghe ke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, nte ekemde ye ido Plato [eke Greece]. . . . Ẹkeme ndikụt mme nsọn̄ọ kaban̄a emi ke n̄wed ukabade ikọ ekededi oro etịn̄de akpanikọ.” Enye ama eberi ete: “Ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi . . . edi ukpepn̄kpọ akwaifiọk mme okpono ndem.”
11. Ini ewe ke akwaifiọk Greece ọkọtọn̄ọ ndinyọni ndụk Ido Ukpono Christ?
11 Ini ewe ndien didie ke “ukpepn̄kpọ akwaifiọk mme okpono ndem” emi ọkọnyọni odụk Ido Ukpono Christ? The New Encyclopædia Britannica osio owụt ete: “Ọtọn̄ọde ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie 2 E.N. mme Christian oro ẹkebọde ndusụk ukpep ke akwaifiọk Greece ẹma ẹtọn̄ọ ndinyene udọn̄ ndida mme ikọ akwaifiọk nneme ido ukpono mmọ, man ẹkop uyụhọ mbufiọk mmọ man ẹnyụn̄ ẹkabade mme okpono ndem oro ẹfiọkde n̄wed esịt. Akwaifiọk oro okodotde mmọ akan ekedi eke Plato.”
12-14. Nso udeme ke Origen ye Augustine ẹkenyene ke ndibuak akwaifiọk Plato ye Ido Ukpono Christ?
12 Iba ke otu akpa mbon akwaifiọk oro ẹma ẹnyene akwa odudu ke mme ukpepn̄kpọ Christendom. Kiet ekedi Origen eke Alexandria (n̄kpọ nte 185-254 E.N.), ndien enye eken, Augustine eke Hippo (354-430 E.N.). Kaban̄a mmọ, New Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “N̄kukụre ye Origen ke Edem Usiahautịn ye St. Augustine ke Edem Usoputịn ke ẹkesọn̄ọ ukpọn̄ nte n̄kpọ eke spirit ẹnyụn̄ ẹnyene ekikere akwaifiọk ẹban̄a uduot esie.” Ke nso isọn̄ ke Origen ye Augustine ẹketịm mme ekikere mmọ ẹban̄a ukpọn̄?
13 Origen ekedi eyen ukpepn̄kpọ Clement eke Alexandria, emi ekedide “akpa ke otu mme Ete ẹmi ẹkebuọtde ido edinam Greece aban̄ade ukpọn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ẹto,” ntre ke New Catholic Encyclopedia ọdọhọ. Ana edi mme ekikere Plato ẹban̄ade ukpọn̄ ẹma ẹtụk Origen ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ. “[Origen] akada ofụri ntatara ukpepn̄kpọ aban̄ade ukpọn̄, emi enye akadade oto Plato, edisịn ke ukpepn̄kpọ Christian,” ntre ke ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Werner Jaeger ọkọdọhọ ke The Harvard Theological Review.
14 Ndusụk owo ke Christendom ẹda Augustine nte akakan ekere n̄kpọ owo eset. Mbemiso okokpụhọde odụk “Ido ukpono Christ” ke edide isua 33 ke emana, Augustine ama enyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ke akwaifiọk ama onyụn̄ ededi owo obufa akwaifiọk Plato.a Ke ama okokpụhọ ido ukpono, enye okosụk ekere n̄kpọ nte owo obufa akwaifiọk Plato. “Ekikere esie ekedi ebiet emi ẹketịmde ẹbuak ido ukpono Obufa Testament ọyọhọ ọyọhọ ye ido Plato eke akwaifiọk Greece,” ntre ke The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ. New Catholic Encyclopedia enyịme ete ke “ukpepn̄kpọ [Augustine aban̄ade ukpọn̄], emi akakabarede edi idaha ke Edem Usoputịn tutu ke utịt utịt ọyọhọ isua ikie 12, enen̄ede oto . . . obufa akwaifiọk Plato.”
15, 16. Ndi udọn̄ ẹkenyenede ke ọyọhọ isua ikie 13 ke mme ukpepn̄kpọ Aristotle ama okpụhọde idaha ufọkabasi ke ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
15 Ke ọyọhọ isua ikie 13, mme ukpepn̄kpọ Aristotle ke ẹkewọrọ etop ke Europe, akpan akpan koro mme n̄wed nditọ ukpepn̄kpọ Arab ẹmi ẹketịn̄de n̄kpọ ntatara ntatara ẹban̄a mme uwetn̄kpọ Aristotle ẹkedude ke Latin. Eyen ukpepn̄kpọ Catholic ekekerede Thomas Aquinas ama enen̄ede ama ekikere Aristotle. Ke ntak mme uwetn̄kpọ Aquinas, mme ekikere Aristotle ẹma ẹnyene akwa odudu ke ukpepn̄kpọ ufọkabasi ẹkan nte eke Plato ẹkenyenede. Nte ededi, edu emi ikotụkke ukpepn̄kpọ aban̄ade ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi.
16 Aristotle ekekpep ete ke ukpọn̄ adiana ketket ye ikpọkidem ke ikonyụn̄ ikaha iso idu uwem ikpọn̄ ke owo ama akakpa ye nte ke edieke isio isio n̄kpọ ekededi odude uwem ke owo, enye ekedi se ẹkerede-kere, ifiọk oro mînyeneke idem. Edise ukpọn̄ ke usụn̄ emi ikodụhe ke n̄kemuyo ye edinịm ke akpanikọ ufọkabasi aban̄ade ukpọn̄ owo emi esibọhọde n̄kpa. Ke ntre, Aquinas ama ọdiọn̄ ekikere Aristotle aban̄ade ukpọn̄, ọdọhọde ete ke ẹkeme ndisọn̄ọ nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa ebe ke n̄kọk ibuot. Ntem, edinịm ke akpanikọ ufọkabasi nte ke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ikokpụhọkede.
17, 18. (a) Ndi Edinam Ukpụhọde eke ọyọhọ isua ikie 16 ama ada ukpụhọde edi ke ukpepn̄kpọ aban̄ade ukpọn̄? (b) Nso idi idaha ata ediwak n̄ka ido ukpono Christendom ke ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
17 Ke ọyọhọ isua ikie 14 ye 15, kpa ntọn̄ọ ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, udọn̄ ke Plato ama afiak edemede. Ọwọrọetop ubon Medici ke Italy ama akam an̄wam ẹsiak ufọkn̄wed ke Florence man ẹsịn udọn̄ ẹnọ ukpepn̄kpọ akwaifiọk Plato. Ke ọyọhọ isua ikie 16 ye 17, udọn̄ ke Aristotle ama osụhọde. Ndien Edinam Ukpụhọde eke ọyọhọ isua ikie 16 ikadaha ukpụhọde idi ke ukpepn̄kpọ aban̄ade ukpọn̄. Okposụkedi Mme Anam Ukpụhọde Protestant ẹkefan̄ade ẹban̄a ukpepn̄kpọ purgatory, mmọ ẹma ẹnyịme ekikere nsinsi ufen m̀mê utịp.
18 Ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ke ntem ama akara ata ediwak n̄ka ido ukpono Christendom. Ke okụtde emi, eyen ukpepn̄kpọ America kiet ama ewet ete: “Ke akpanikọ, ye ata ediwak owo ke orụk nnyịn, ido ukpono ọwọrọ idaha unana n̄kpa, n̄kpọ efen inyụn̄ idụhe ikan oro. Abasi edi andinam idaha unana n̄kpa.”
Idaha Unana N̄kpa ye Islam
19. Ini ewe ke ẹketọn̄ọ Islam, ndien anie ọkọtọn̄ọ?
19 Islam ọkọtọn̄ọ ye edikot oro ẹkekotde Muḥammad ẹte edidi prọfet ke ini ekedide isua 40. Mbon Muslim ke ofụri ofụri ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke enye ama ọbọ mme ediyarade ke n̄kpọ nte ufan̄ isua 20 esịm 23, ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte 610 E.N. tutu esịm n̄kpa esie ke 632 E.N. Ẹwet mme ediyarade ẹmi ke Koran, kpa edisana n̄wed Muslim. Ke ini emi Islam ekedide edidu, ekikere Plato aban̄ade ukpọn̄ ama ọnyọni odụk Ido Ukpono Mme Jew ye Christendom.
20, 21. Nso ke mbon Muslim ẹnịm ke akpanikọ kaban̄a uwem ke n̄kpa ebede?
20 Mbon Muslim ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ido ukpono mmimọ edi utịt mme ediyarade oro ẹkenọde mme anam-akpanikọ nditọ Hebrew ye mme Christian eset. Koran asiak N̄wed Abasi Usem Hebrew ye Greek. Edi ke ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi, Koran awaha ọkpọn̄ mme uwetn̄kpọ ẹmi. Koran ekpep ete ke owo enyene ukpọn̄ oro akade iso odu uwem ke owo ama akakpa. Enye etịn̄ n̄ko aban̄a ediset ke n̄kpa, usen ikpe, ye akpatre idotenyịn ukpọn̄—edide uwem ke in̄wan̄esa paradise eke heaven m̀mê ndutụhọ ke hell oro asakde ikan̄.
21 Mbon Muslim ẹnịm ke akpanikọ nte ke ukpọn̄ owo oro akpade aka Barzakh, m̀mê “Ubahade,” “ebiet m̀mê idaha emi mme owo ẹdidude ke ẹma ẹkekpan̄a mbemiso Ubiereikpe.” (Surah 23:99, 100, ikọ idakisọn̄, The Holy Qur-an) Ukpọn̄ ọfiọk n̄kpọ, do enye osobo se ẹkotde “Ufen Udi” edieke owo oro ekedide idiọkowo mîdịghe enyene inemesịt edieke enye akanamde akpanikọ. Edi ana mme anam-akpanikọ ẹbọ ndusụk ndutụhọ n̄ko ke ntak idiọkn̄kpọ ifan̄ oro mmọ ẹkenamde ke adan̄aemi ẹdude uwem. Ke usen ikpe, owo kiet kiet osobo nsinsi idotenyịn esie, emi etrede esịne-ufọt idaha oro.
22. Nso nsio nsio ukpepn̄kpọ ẹban̄ade idotenyịn ukpọn̄ ke ndusụk mbon akwaifiọk Arab ẹkekpep?
22 Ekikere ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ke Ido Ukpono Mme Jew ye Christendom ọkọwọrọ edi ke ntak odudu akwaifiọk Plato, edi ẹkesịn ekikere emi ke Islam toto ke ntọn̄ọ esie. Emi iwọrọke ite ke nditọ ukpepn̄kpọ Arab ikodomoke ndibuak mme ukpepn̄kpọ Islam ye akwaifiọk Greece. Ke akpanikọ, n̄wed Aristotle ama enen̄ede enyene odudu ke idem mbon Arab. Ndien n̄wọrọnda nditọ ukpepn̄kpọ Arab, utọ nte Avicenna ye Averroës, ẹma ẹnam an̄wan̄a ẹnyụn̄ ẹtat ekikere Aristotle. Ke mme ukeme mmọ ndinam ekikere Greece odu ke n̄kemuyo ye ukpepn̄kpọ Muslim aban̄ade ukpọn̄, nte ededi, mmọ ẹma ẹsion̄o nsio nsio ukpepn̄kpọ ẹdi. Ke uwụtn̄kpọ, Avicenna ama ọdọhọ ete ke ukpọn̄ owo ikemeke ndikpa. Averroës, ke n̄kan̄ eken, ama afan̄a ekikere oro. Kpa ye mme ekikere ẹmi, ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi osụk edi ukpepn̄kpọ mbon Muslim.
23. M̀mọ̀n̄ ke Ido Ukpono Mme Jew, Christendom, ye Islam ẹda ke eneni aban̄ade ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi?
23 Do, nte an̄wan̄ade, Ido Ukpono Mme Jew, Christendom, ye Islam kpukpru ẹkpep ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a Andida nnọ obufa akwaifiọk Plato, obufa nsiondi akwaifiọk Plato emi Plotinus okosiode edi ke Rome eke ọyọhọ isua ikie ita.
[Ndise ke page 14]
Edikan oro Akwa Alexander akakande ama ada ekesịm edibuak mme ido edinam Greece ye eke Jew
[Mme ndise ke page 15]
Origen, ke enyọn̄, ye Augustine ẹkedomo ndibuak akwaifiọk Plato ye Ido Ukpono Christ
[Mme ndise ke page 16]
Avicenna, ke enyọn̄, ọkọdọhọ ke ukpọn̄ owo ikemeke ndikpa. Averroës ama afan̄a ekikere oro