Mme Ediomi Owo Kaban̄a Ifụre Ofụri Ererimbot

“Ke ini kpukpru ẹmi ẹbede ẹfep, nnyịn iyom ndidi mme andida usọbọ ndi. Nnyịn iyom ndinam se nnyịn ikemede man in̄wam ẹnyene se ami ndiọn̄ọde nte n̄ka obufa ererimbot.”—President George Bush owo U.S. January 1991, ibio ini ke ẹma ẹketọn̄ọ ekọn̄ ye Iraq.

“Ekikere President Bush kaban̄a N̄ka Obufa Ererimbot ọsọn̄ọ etịn̄ nte ibet ukara edide akpan n̄kpọ ye mbuọtidem oro nte ke mme idụt ẹnyene ntan̄ndian mbiomo ndidiana kiet nnam n̄kpọ mban̄a ifụre ye unenikpe. Ye editre oro Ekọn̄ Ukaraidem etrede, obufa emana ke ọwọrọ owụt idem.”—Isụn̄utom U.S. ke Australia, August 1991.

“Okoneyo emi, nte n̄kụtde mme n̄kpọntịbe ẹtịbede ke ukara mbio obio ke ofụri ererimbot, iso-ọfọn —iso-ọfọn nnyịn imotịm ikpere obufa ererimbot oro ikan nte akanam ikperede.”—President George Bush owo U.S., September 1991.

EDIWAK mme adaiso ke ererimbot, ukem nte President Bush, ke ẹtịn̄ ikọ ye idotenyịn ẹban̄a ini iso oro ọfọnde. Ndi eti ntak odu ndinyene idotenyịn? Ndi mme n̄kpọntịbe toto ke Ekọn̄ Ererimbot II ẹmesọn̄ọ utọ idotenyịn oro? Nte afo emekere ete ke mbon mbre ukara ẹkeme ndida ifụre ofụri ererimbot ndi?

Akwa Ediomi Owo

“Ke utịt utịt isua iba eke udiana ekọn̄ ererimbot,” ntre ke edinam television oro ẹkotde Goodbye War akanam an̄wan̄a, “ẹma ẹsiwot se ikande miliọn owo kiet ke ọfiọn̄ kiet kiet.” Ke ini oro, mme idụt ẹma ẹnyene usọp usọp udọn̄ ẹban̄a ediomi oro edikpande utọ ekọn̄ oro ndifiak nsiaha. Ke adan̄aemi ekọn̄ oro okosụk akade iso, mme andida ke ibuot idụt 50 ẹma ẹnam akakan ediomi oro akanam owo osiode edi kaban̄a ifụre ofụri ererimbot: kpa N̄wed Ediomi eke Edidiana M’idụt. Mbemiso ikọ ke N̄wed Ediomi oro ama etịn̄ aban̄a ubiere oro ẹnamde “ndisio mme ukperedem emana ke mfiomo ekọn̄ mfep.” Mbon oro ẹdibuanade ke Edidiana M’idụt ẹnyene “nditan̄ odudu [mmọ] ndọn̄ kiet man ẹmụm emem ye ifụre ofụri ererimbot ẹkama.”

Usen 41 ke oro ama ekebe, ubomofụm ama ọduọk bọm atọm ke Hiroshima, Japan. Bọm oro ama obomo ke ufọt ufọt obio oro, owotde se ibede owo 70,000. Edibomo oro, ye enyeoro eketienede ke usen ita ẹbede ke Nagasaki, ke uforo ama ada ekọn̄ oro ẹken̄wanade ye Japan okosịm utịt. Sia Germany emi ọkọnọde Japan ibetedem akayakde idem ọnọ ke May 7, 1945, Ekọn̄ Ererimbot II ke ntre ama edisịm utịt. Nte ededi, nte oro ekedi utịt ọnọ kpukpru ekọn̄?

Baba. Ọtọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot II oro, ubonowo omokụt se iwakde ikan n̄kpri ekọn̄ 150 ẹmi ẹdade uwem owo oro awakde akan miliọn 19. Nte an̄wan̄ade, akwa ediomi EM idaha kan̄a ifụre isọk mme idụt. Nso ikwan̄a?

Ekọn̄ Ukaraidem

Mme ọbọp ediomi EM ẹma ẹkpu ndibemiso n̄kere mban̄a mbabuat ndomoidem oro okodude ke ufọt mbon oro ẹkenọde Ekọn̄ Ererimbot II ibetedem. Ediwak Idụt ẹma ẹsịn idem ke edinam unyan̄a ukara oro, emi ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte Ekọn̄ Ukaraidem, ndien ke ubak ubak, enye ekedi ekọn̄ oro akadade itie ke ufọt Communist ye mbon inyene. Utu ke ndikọ odudu mmọ ndian kiet man ekọn̄ oro etre, idụt n̄kan̄ mbiba ẹmi ẹma ẹnọ mbon oro ẹbaharede ẹda mi ibetedem ke mme en̄wan idụt ye idụt ndien ke usụn̄ emi ẹn̄wanade ye kiet eken ke Asia, Africa, ye ke mme idụt America.

Ke utịt utịt iduọk isua 1960, Ekọn̄ Ukaraidem ama ọtọn̄ọ nditehede ube. Editehede ube emi ama edisịm utịt ke 1975 ke ini Idụt 35 ẹkesịnde ubọk ke se ẹkekotde Ediomi Helsinki. Soviet Union ye United States ẹma ẹsịne ke otu mme andibuana, ọkọrọ ye kpukpru obio mbon Europe oro ẹkenọde mmọ ibetedem. Kpukpru mmọ ẹma ẹn̄wọn̄ọ ndinam n̄kpọ mbịne “emem ye ifụre” ndinyụn̄ “ntre . . . ndida ndịk ndi m̀mê ndinam n̄kpọ ke odudu mbiọn̄ọ unen idụt m̀mê idaha nda ke idem ukaraidem eke Idụt ekededi, m̀mê ndinam n̄kpọ ke usụn̄ efen ekededi oro mîdụhe ke n̄kemuyo ye mme uduak Edidiana M’idụt.”

Edi mme ekikere ẹmi ikekwe unen. Etisịm ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1980, en̄wan ama afiak ọsọn̄ ubọk ke ufọt ikpọ odudu ukara. N̄kpọ ẹma ẹdiọk etieti ke 1982 tutu eyedi se akwa ewetn̄wed Edidiana M’idụt oro ẹkemekde obufa obufa mi, Dr. Javier Pérez de Cuéllar onyịmede edikpu oro esop esie okpude onyụn̄ odụri owo utọn̄ aban̄a “obufa ndutịme eke ofụri ererimbot.”

Kpa ye oro, mfịn, akwa ewetn̄wed EM ye mme adaiso ukara eken ẹfiak ẹtịn̄ n̄kpọ ẹban̄a idotenyịn. Mbụk n̄kpọntịbe etịn̄ otụk “eyo ukụre Ekọn̄ Ukaraidem.” Ukpụhọde emi akasan̄a didie edidu?

“Eyo Ukụre Ekọn̄ Ukaraidem”

Akpan n̄kpọ kiet edi Mbono oro idụt 35 ẹkedụkde kaban̄a Ifụre ye Edidianakiet ke Europe. Ke September 1986 mmọ ẹma ẹsịn ubọk ke n̄wed ediomi oro ẹkekotde Uwetn̄kpọ Stockholm, ẹfiakde ẹsọn̄ọ unyịme oro mmọ ẹkenyịmede ndinam n̄kpọ ekekem ye Ediomi Helsinki eke 1975.a Uwetn̄kpọ Stockholm oro ọdọn̄ọ ediwak mbet oro ẹdikpemede mme edinam ekọn̄. “Mme utịp oro ẹnyenede ke isua ita ẹmi ẹbede ẹdi n̄kpọ nsịnudọn̄ ndien mme n̄kpọ oro enye an̄wamde ẹnam ke ọtọn̄ọ ndiwak n̄kan mme mbiomo oro ẹwetde ẹsịn ke Uwetn̄kpọ Stockholm,” ntre ke SIPRI (Stockholm International Peace Research Institute) etịn̄ ke Yearbook 1990 esie.

Ekem, ke 1987, ikpọ odudu ukara ẹma ẹsịm n̄wọrọnda ubiere oro okoyomde ẹbiat kpukpru enyịmikan̄ oro ẹbụkde ke isọn̄, emi ẹkemede ndisan̄a ọtọn̄ọde ke itiat 300 nsịm 3,400. “Edinam edibiat mme enyịmikan̄ ye mme n̄kpọ utop enyịmikan̄ ke akaiso ndien mme ikpehe kiet kiet ke ẹnam nte mme ewụhọ ediomi oro etemede,” ntre ke SIPRI ọdọhọ.

Ẹma ẹsion̄o mme edinam efen ẹdi ndida nsụhọde ndịk ekọn̄ nuclear. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1988 ikpọ odudu ukara ẹma ẹsịn ubọk ke ediomi oro aban̄ade “mme iyụrọ ikan̄ oro ẹsidade ke idụt kiet ẹtop ebe odụk idụt efen ye mme nsụn̄ikan̄ idak mmọn̄ oro ẹsitopde iyụrọ ikan̄.” Mbemiso ẹtopde utọ n̄kpọekọn̄ oro, ana ikpehe kiet kiet ebemiso ọnọ ikpehe eken ntọt “ke mîsụhọkede ikan hour edịp-ye-inan̄, asiakde usen emi ẹduakde nditop, ebiet ẹdidade ẹtop, ye itie emi enye ediduọde.” Nte ekemde ye SIPRI, mme utọ ediomi oro “ẹyak esisịt ndisio n̄kpọntịbe n̄kann̄kụk ekededi oro akpadade okosụn̄ọ ke ekọn̄ nuclear eke ofụri ererimbot mfep.”

Kan̄a kemi, mme ediomi oro ẹnamde ẹban̄a edifori ifụre ofụri ererimbot ke ọkọri. Ke May 1990, ke ini mbono ikpọ odudu ukara oro ẹkenyenede ke Washington, D.C., adaibuot ukara Soviet inioro, Mikhail Gorbachev ama ọnọ ekikere ete mme idụt Europe ke n̄kan̄ edem mbiba ẹsịn ubọk ke n̄wed ediomi emem. Ke July idụt 16 ke Edem Usoputịn oro ẹnamde NATO (North Atlantic Treaty Organization) ẹma ẹsop idem ke London. Ibọrọ oro mmọ ẹkenọde kaban̄a ekikere Mikhail Gorbachev ekedi nte ke mmimọ ke edem mbiba imesịn ubọk ke n̄wed “ediomi edidianakiet emi mmimọ in̄wọn̄ọde ite ke mmimọ idịghe aba mme asua imonyụn̄ isọn̄ọ ubiere mmimọ nditre ekọn̄ ye edida mbonekọn̄ nnam n̄kpọ.” Ibuotikọ oro okodude ke ikpaedem n̄wedmbụk n̄kpọntịbe mbon Africa eketịn̄ aban̄a emi nte “Akpan Usio-Ukot Mbịne Emem Ererimbot.”

Ekem, esisịt ini mbemiso ikpọ odudu ukara ẹdụkde mbono mmọ ke Helsinki, Finland, etịn̄ikọ ke ibuot ukara U.S. ama etịn̄ ete ke “idotenyịn kaban̄a ekọn̄ [ke Middle East] ke osion̄o obufa otu ndutịm edi kaban̄a emem ererimbot.” Emem ama atuak ada ke ini Iraq akadade ekọn̄ odụk Kuwait ndien eketie nte ke ekọn̄ oro ọmọn̄ atara osịm kpukpru idụt ke Middle East. Edi ke idak odudu Edidiana M’idụt, kpa udịmekọn̄ ofụri ererimbot oro United States adade usụn̄ ẹma ẹbịn udịmekọn̄ oro ẹfiak ẹnyọn̄ idụt mmọ. Edidianakiet ke uduak ofụri ererimbot oro ẹkekụtde ke ekọn̄ oro ama esịn udọn̄ ọnọ ndusụk owo ndidori enyịn nte ke obufa emana ama esiere.

Ọtọn̄ọde ke ini oro, mme n̄kpọntịbe ererimbot ke ẹkaiso ndikpụhọde. Ke edide akpan n̄kpọ, ata idaha oro Soviet Union ekedide inikiet ko ọmọkpụhọ ata akamba akamba. Ẹma ẹnọ mme Obio Ukara Baltic ifụre ndinyene ukaraidem mmọ, ndien mme obio ukara eken ke Soviet Union ẹma ẹtiene uwụtn̄kpọ mmọ. Afai afai en̄wan eke orụk ye orụk ama asiaha ke mme idụt ẹmi ẹketiede nte ẹdiana kiet ke idak akwa ukara Communist. Etisịm utịt 1991, Soviet Union ikodụhe aba ofụri ofụri.

Ikpọ ukpụhọde ẹmi ke edinam ukaraidem ererimbot ẹmeberede ifet unam n̄kpọ ọnọ esop Edidiana M’idụt. Kaban̄a emi The New York Times ọkọdọhọ ete: “Ukeme ndinam mfịna ofụri ererimbot osụhọde ubọk ye obufa edu edidianakiet oro odude ke ufọt United States ye Soviet Union ekeme ndiwọrọ obufa, ata ọkpọsọn̄ udeme ke mbubehe ofụri ererimbot kaban̄a esop ererimbot oro.”

Nte emi ke akpatre edi ini ọnọ esop oro ọsọn̄de ke isua 47 mi ndiwụt se enye ekemede ndinam? Nte nnyịn imenen̄ede idụk se United States okotde “obufa isua ikie, ye obufa ọ-tọsịn isua, emem, ifụre ye mfọnọn̄kpọ”?

[Mme Ikọ idakisọn̄]