Ukeme Isua Oro Mîkwe Unen
“NNYỊN MBON EDIDIANA MME IDỤT IMEBIERE ndisio mme ukperedem emana ke mfiomo ekọn̄ mfep, emi adade enyene-ndịk mfụhọ ọsọk ubonowo ke eyouwem nnyịn utịm ikaba, ndinyụn̄ nsọn̄ọ mbuọtidem ke mme akpan unen eke owo, ke ukpono ye edidot oro owo odotde, ke mme ukem unen oro iren ye iban ẹnyenede ye eke ikpọ ye n̄kpri idụt, . . .”—Mbemiso ikọ ke n̄wed ediomi Edidiana Mme Idụt.
OCTOBER 24, 1995, edi usọrọ ọyọhọ isua 50 eke Edidiana Mme Idụt. Kpukpru Idụt 185 ẹmi ẹbuanade idahaemi ẹbuọt idem ke mme akpa edumbet ye utịtmbuba esop oro nte ẹwụtde ke n̄wed ediomi oro: ndimụm emem ye ifụre ofụri ererimbot n̄kama; ndibiat mme edinam utọk oro ẹdịghede emem ererimbot; ndisịn udọn̄ nnọ ufan ufan itie ebuana ke otu mme idụt; ndikpeme akpan ifụre kpukpru owo ye unana asari emi ọkọn̄ọde ke orụk, uduot, usem, m̀mê ido ukpono; ye edinyene edidianakiet ofụri ererimbot ke ndise mban̄a mme mfịna ndutịm uforo, n̄kaowo, ye eke ntatenyịn.”
Ke isua 50 esop Edidiana Mme Idụt emesịn n̄wọrọnda ukeme ke ndida emem ye ifụre ererimbot ndi. Nte ẹkemede ndifan̄a man ẹnịm ke akpanikọ, eyedi enye amakpan ọyọhọ ekọn̄ ererimbot ita, ndien edida mme bọmb nuclear nsobo akpakịp uwem mme owo ifiakke itịbe aba. Edidiana Mme Idụt amanam udia ye ibọkusọbọ ẹdu ẹnọ ediwak miliọn nditọwọn̄. Emi omotịp n̄kpọ esịn ke idaha nsọn̄idem oro ọfọnde akan ke ediwak idụt, anamde eti edin̄wọn̄ mmọn̄ ye editịbe ndiọi udọn̄ọ ẹdu, ke adianade ye mme n̄kpọ eken. Ediwak miliọn mbon itọkekọn̄ ẹbọ un̄wam ẹnọde ke ufọn mbio obio.
Ke ndinyịme mme n̄kpọ ẹmi enye anamde, ẹnọ esop Edidiana Mme Idụt Enọ Emem Nobel utịm ikotion. Edi, mfụhọ mfụhọ ata idem n̄kpọ edi nte ke nnyịn isụk idụn̄ke ke ererimbot oro ekọn̄ mîdụhe.
Emem ye Ifụre—Mme Utịtmbuba Ẹmi Owo Mîsịmke
Ke mme ukeme isua 50 ẹma ẹkebe, owo isụk isịmke mme utịtmbuba edinyene emem ye ifụre. Ke utịn̄ikọ emi eketịn̄de ke ndondo emi ọnọ Akwa Esop Edidiana Mme Idụt, adaibuot ukara United States ama etịn̄ nte enye okụtde edikpu ke ndidọhọ ete ke “isua ikie emi otịmde ọyọhọ ye idotenyịn ye ifet ye edikụt unen mi edi n̄ko emana akpakịp nsobo ye unana idotenyịn.”
Nte 1994 okokụrede, The New York Times ama ọdọhọ ete: “Se ikperede ndisịm ekọn̄ m̀mê n̄kpri en̄wan 150 ke ẹkaiso ẹmi ediwak tọsịn owo ẹkpan̄ade—mbon obio ẹwakde ẹkan mbonekọn̄ nte n̄wakn̄kan ubatn̄kpọ ẹwụtde—ndien ediwak tọsịn ke mme itie ikie ke ẹkabade ẹdi mbon itọkekọn̄.” Itieutom Edidiana Mme Idụt Emi Esede N̄kpọ Aban̄a Edinọ Ofụri Owo Ntọt ama ọtọt ete ke ọtọn̄ọde ke 1945 se iwakde ikan miliọn owo 20 ẹmeduọk uwem mmọ ke ntak en̄wan emi ẹkamade n̄kpọekọn̄. Madeleine Albright, emi edide isụn̄utom United States ọnọ Edidiana Mme Idụt, ọkọdọhọ ete ke “idahaemi mme en̄wan n̄kann̄kụk ẹtie afai afai ẹkan ke ediwak usụn̄.” Edibiat mme unen eke owo ye asari ẹdu ke mbụk n̄kpọntịbe kpukpru usen. Ẹtie nte ediwak idụt ẹyọyọ kiet eken utu ke ndinanam ufan ye kiet eken.
Sir David Hannay, emi edide isụn̄utom Britain ọnọ Edidiana Mme Idụt, ama onyịme ete ke “Edidiana Mme Idụt, tutu ke iduọk isua 1980, ekpere ndikụt edikpu.” Boutros Boutros-Ghali, akwa ewetn̄wed Edidiana Mme Idụt, ama eseme ete ke unana udọn̄ ye edikpa mba ke ẹkaiso ẹdu ke otu mme Idụt ẹmi ẹbuanade ke enye ke ini edide edisịm mme edinam usịn emem. Enye ama eberi ete ke ye ediwak mme andibuana, “Edidiana Mme Idụt idịghe ata ebeiso n̄kpọ.”
Odudu Oro Ndutịm Usuanetop Enyenede
Edidiana Mme Idụt ọkpọsọn̄ odudu nte edisọsọn̄, mbre ukara ye ndutịm usuanetop ẹsibiat mme ukeme esie. Edidiana Mme Idụt inyeneke odudu edieke mînyeneke ibetedem ito mme andibuana ke enye. Edi ke unyịme ofụri owo mîdụhe, ediwak mme andibuana ke UN idinọhọ Edidiana Mme Idụt ibetedem. Ke uwụtn̄kpọ, nte The Wall Street Journal etịn̄de, “n̄wọrọnda edikpu ke Somalia ye Bosnia anam ediwak mbon America ẹkere ke ikụreke ke esop emi ndidi ntakurua, edi edi ata n̄kpọndịk.” Edu ofụri owo emi amakabade anam ndusụk mbon mbre ukara America ẹduak ndisụhọde un̄wam okụk oro United States ọnọde Edidiana Mme Idụt.
Mme esop usuan mbụk n̄kpọntịbe isimen̄eke ke ini edide edisịm editịn̄ n̄kpọ mbiat Edidiana Mme Idụt idiọk idiọk. Ẹmeda mme ikọ nte “ọyọhọ unana ukeme,” “n̄kpọ n̄kọn̄ibuot,” “ikpîkpu,” ye “mbụn̄ọ” ẹtịn̄ ikọ ifụre ifụre ke ini ẹtịn̄de ẹban̄a nsio nsio ikpehe edinam UN. Ke ndondo emi The Washington Post National Weekly Edition ama ọdọhọ ete ke “Edidiana Mme Idụt atak ke ndutịm unam n̄kpọ emi etiede mba mba emi an̄wanade ndinam n̄kpọ nte ekemde ye se idide ata idem n̄kpọ ke ererimbot.”
N̄wedmbụk n̄kpọntịbe efen ama okot oto Akwa Ewetn̄wed oro Boutros Boutros-Ghali nte etịn̄de nte enye okụtde edikpu ke akpakịp uwotowo ke Rwanda. Enye ọkọdọhọ ete: “Emi idịghe edikpu inọ Edidiana Mme Idụt kpọt; enye edi edikpu ọnọ ofụri ererimbot. Ndien kpukpru nnyịn imenyene nduduọhọ ke edikpu emi.” Ke 1993 san̄asan̄a ọwọrọetop mbụk n̄kpọntịbe television kiet ama ọdọhọ ete ke Edidiana Mme Idụt “ama okpu nditre n̄kponn̄kan ndịghe odude kaban̄a emem—kpa editara nsuana eke n̄kpọekọn̄ nuclear.” Ndutịm TV oro ama etịn̄ aban̄a Edidiana Mme Idụt nte “atakde ke nditetịn̄ kpọt ke ediwak isua.”
Ntatara ekikere edikpu emi efịghe ikpọ owo Edidiana Mme Idụt ke ekikere akamba akamba onyụn̄ otịp esịn ke edikpu mmọ. Edi, kpa ye edikpu emi, ke usọrọ ọyọhọ isua 50 eke Edidiana Mme Idụt, etie nte ediwak owo ẹmefiak ẹnyene idotenyịn ẹnyụn̄ ẹdori enyịn nditọn̄ọ obufa. Okposụkedi onyịmede ndudue Edidiana Mme Idụt, Isụn̄utom Albright ama afiak etịn̄ ekikere ediwak owo ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Nnyịn inyene nditre nditịn̄ mban̄a se nnyịn ikanamde, ndien oyom nnyịn itịn̄ iban̄a se nnyịn idinamde.”
Ih, m̀mọ̀n̄ ke ererimbot aka? Nte ererimbot oro ekọn̄ mîdụhe eyedu tutu amama? Ke edide ntre, nso udeme ke Edidiana Mme Idụt edinyene ke enye? Akan oro, edieke afo abakde Abasi, afo ekpenyene ndibụp ete, ‘Nso udeme ke Abasi edinyene ke enye?’
[Ekebe ke page 4]
MME UKEME ORO MÎKWE UNEN
Emem ye ifụre ikemeke ndidu adan̄a nte ekọn̄, unana, ubiatibet, ye n̄wo ẹdude. Edidiana Mme Idụt ke ndondo emi ama osio ibat ẹtienede mi.
Mme Ekọn̄: “Ke otu en̄wan 82 ẹkamade n̄kpọekọn̄ ẹmi ẹken̄wanade ọtọn̄ọde ke 1989 osịm 1992, 79 ẹkedi ekọn̄ ufọk, ediwak ẹdide ekpụk ye ekpụk; mbahade 90 eke ikie ke otu mbon unọmọ ẹkedi mbon obio.”—Itieutom Edidiana Mme Idụt Emi Esede N̄kpọ Aban̄a Edinọ Ofụri Owo Ntọt (UNDPI)
Mme N̄kpọekọn̄: “ICRC [Kọmiti Red Cross eke Ofụri Ererimbot] ọdọhọ ke se iwakde ikan mme obot n̄kpọ 95 ke idụt 48 ke ẹbot mme bọmb miliọn 5 osịm 10 kpukpru isua ndida n̄wọt mbonekọn̄ ẹdide mme asua.”—Akwa Akamautom Edidiana Mme Idụt Emi Esede N̄kpọ Aban̄a Mbon Itọkekọn̄ (UNHCR)
“Ke Africa, n̄kpọ nte bọmb miliọn 30 ẹdu ẹyọhọ se iwakde ikan idụt 18.”—UNHCR
Unana: “Ke ofụri ererimbot, owo kiet ke otu kpukpru owo ition—se iwakde ikan biliọn kiet ke ofụri ofụri—ẹdu ke unana, ndien ẹdọhọ ke miliọn 13 osịm 18 ẹsikpan̄a kpukpru isua ke ntak udọn̄ọ ẹnyenede ebuana ye unana.”—UNDPI
Ubiatibet: “Ke ẹbaharede ukem ukem ke ofụri ererimbot ubiatibet ọmọtọt ke mbahade 5 eke ikie ke kpukpru isua ọtọn̄ọde ke iduọk isua 1980; ke USA ikpọn̄, ubiatibet miliọn 35 ẹsidu ke isua ke isua.”—UNDPI
N̄wo: “N̄wo oro mme owo ẹwode amakabade edi ọsọ n̄kpọ. Ẹdọhọ ke ibat okụk oro ẹdiade ke n̄kari ke ndusụk idụt edi ukem ye mbahade 10 eke ikie ke otu ofụri n̄kpọ ẹmi ẹsion̄ode ẹdi ke idụt oro ke isua ke isua.”—UNDPI