Justin—Owo Akwaifiọk, Andida Nnọ, ye Akpan̄kpa Usụn̄ Abasi

“NNYỊN iyom ite ẹdụn̄ọde mme edori ikọ ẹmi ẹdoride mme Christian, ndien edieke mmọemi ẹdide akpanikọ, ẹnọ mmọ ufen eke ekemde ye mmọ . . . Edi edieke baba owo kiet mîkemeke ndibiom nnyịn ikpe ke n̄kpọ ekededi, unenikpe akpan mbufo ndinọ irenowo ẹmi mîduehe mi ufen, ke ntak mfụm mfụm ikọ . . . Koro edieke, ke ini mbufo ẹma ẹkefiọk se idide akpanikọ, mbufo inamke se inende, mbufo idinyeneke se etịn̄de ẹnyan̄a idem ke iso Abasi.”

Ye mme ikọ ẹmi, Justin Martyr, emi ọkọdọhọde ke ikedi Christian ke ọyọhọ isua ikie iba E.N., ama anam n̄kpeubọk ke iso Antoninus Pius andikara Rome. Justin ekeben̄e ete ẹnam ndụn̄ọde ikpe ye ntịn̄enyịn ke uwem ye edinịm ke akpanikọ mbon oro ẹdọhọde ke idi mme Christian. Eben̄e kaban̄a unenikpe emi okoto owo emi ekenyenede ata inem inem idaha ke uwem ye owo akwaifiọk.

Ntọn̄ọ Uwem ye Ukpep

Justin ekedi owo Gentile, amanade ke n̄kpọ nte isua 110 E.N. ke Samaria ke obio Flavia Neapolis, kpa Nablus eyomfịn. Enye ọkọdọhọ ke idi owo Samaria, okposụkedi etiede nte ete ye eteete esie ẹkedi mbon Rome mîdịghe Greek. Enye ndikọkọri n̄wọrọ owo ke ido ukpono ndem, adianade ye edikop nsatitọn̄ kaban̄a akpanikọ, ama ada okosịm ifịk ifịk edikpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo. Ke mîkopke uyụhọ ke ndụn̄ọde esie ke otu mbon Stoic, Aristotle, ye Pythagoras, enye ama ọwọn̄ọde ebịne ekikere Plato.

Ke kiet ke otu n̄wed esie, Justin obụk aban̄a udọn̄ oro enye ekenyenede ndineme nneme ye mbon akwaifiọk owo onyụn̄ ọdọhọ ete: “Ami mma ndian idem ye owo Stoic; ndien ke mma n̄kodu ye enye ke ndusụk ini, ke ini mmen̄kekpepke baba n̄kaiso ifiọk ndomokiet oro aban̄ade Abasi (sia enye ke idemesie mîkenyeneke), . . . Ami mma n̄kpọn̄ enye nnyụn̄ mbịne owo efen.”—Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, With Trypho, a Jew.

Ekem Justin ama ebịne owo Aristotle emi ekenyenede udọn̄ ke okụk akan akpanikọ. Nte Justịn ọdọhọde, “Owo emi, ke ama akadara mi ke usen ifan̄, ama ọdọhọ n̄kpe okụk man nneme nnyịn edidi n̄kpọ ntakurua. Ke ntak emi, mma n̄kpọn̄ enye n̄ko, nnịmde nte ke enye idịghe owo akwaifiọk ke baba usụn̄ kiet.”

Ke enyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndikop “akwaifiọk oro enende,” Justin “ama aka ebịne owo Pythagoras, ata ọwọrọetop—owo emi ekerede ekese aban̄a ọniọn̄ esie.” Justin ọdọhọ ete: “Ke mma n̄kanam ndụn̄ọde ye enye, nyịmede ndikabade ndi andikpan̄ utọn̄ nnọ enye ye mbet esie, enye ama ọdọhọ ete, ‘Nso ndien nnan̄a? Nte afo ememehe ye ikwọ, ukpepn̄kpọ aban̄ade ntantaọfiọn̄ ye ibat? Nte afo odori enyịn ndifiọk n̄kpọ ekededi ke otu n̄kpọ [Abasi] ẹmi ẹtịpde n̄kpọ esịn ke uwem inemesịt, edieke owo mîkebemke iso isian fi iban̄a [mmọemi]?’ . . . Enye ama ebịn mi osio ke mma n̄kayarade nte ke ami mfiọkke.”

Okposụkedi okokụtde edikpu, Justin ama akaiso ndiyom akpanikọ ebe ke ndiwọn̄ọde mbịne mme ọwọrọetop mbon Plato. Enye ọdọhọ ete: “Ami ndien mma mbiat ekese ini mi nte n̄kekeme ndidu ye owo kiet emi ekedide edidụn̄ ke obio nnyịn ke ukperedem—kpa eren oro enyenede ifiọk, emi akakamade akamba ifetutom ke otu mbon Plato,—ndien ami mma nnam n̄kọri, nnyụn̄ nnam n̄kpọ ọfọn akan ke usen ke usen . . . , tutu eyedi se n̄kerede ke ekpri ini nte ke mma nnyene ifiọk; ndien oro,” Justin eberi ete, “ekedi ndisịme edinam ọnọ mi.”

Justin ndidụn̄ọde nyom akpanikọ ebe ke ndisobo ye mbon akwaifiọk ọkọwọrọ ikpîkpu. Edi ke adan̄aemi osụk etiede ekere n̄kpọ ke esụk inyan̄ibom, enye ama osobo ye Christian kiet oro ama ọkọsọn̄ ke isua emana, “kpa ediye akanieren, emi enyenede sụn̄sụn̄ ye ukpono ukpono edu.” Se iketienede nneme emi okosụn̄ọde oto oro ama odụri ntịn̄enyịn esie aka mme akpan ukpepn̄kpọ Bible ẹmi ẹkọn̄ọde ke ufọn edinyene nnennen ifiọk Abasi.—Rome 10:2, 3.

Christian oro owo mîsiakke enyịn̄ mi ama asian Justin ete: “Anyanini ko mbemiso ini emi, ndusụk owo ẹma ẹdu, ẹmi ẹbịghide ẹkan kpukpru mbon oro ẹdide mbon akwaifiọk ẹmi ẹkponode, ẹnende ẹnyụn̄ ẹdide mbon oro Abasi amade, ẹmi . . . ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a mme n̄kpọntịbe oro ẹdidade itie, ẹmi ẹnyụn̄ ẹdade itie idahaemi. Ẹkot mmọ mme prọfet. Mmọemi ikpọn̄ ẹkekụt ẹnyụn̄ ẹsian mme owo se idide akpanikọ, . . . sia ẹkeyọhọde ye Edisana Spirit.” Ke akade iso ndidemede udọn̄ Justin, Christian oro ama ọdọhọ ete: “N̄wed mmọ ke ẹsụk ẹdodu, ndien owo eke okokotde mmọ ọbọ un̄wam ifiọk esie ndidiọn̄ọ ntọn̄ọ ye utịt mme n̄kpọ.” (Matthew 5:6; Utom 3:18) Nte ọfọnido ediye owo emi akakpakde, Justin ye ntịn̄enyịn ama odụn̄ọde N̄wed Abasi onyụn̄ etie nte ama enyene ndusụk udomo ifiọk aban̄a mmọ ye prọfesi Bible, nte ẹkụtde ke mme uwetn̄kpọ esie.

Nditịm Ndụn̄ọde Mme N̄wed Esie

Edu unana ndịk eke mme Christian oro ke ini ẹsobode n̄kpa ama otụk Justin ke idem. Enye n̄ko ama owụt esịtekọm aban̄a mme ukpepn̄kpọ akpanikọ ẹmi ẹdude ke N̄wed Abasi usem Hebrew. Man ọsọn̄ọ mme mfan̄a ke n̄wed esie oro Dialogue With Trypho, Justin ama okot oto Genesis, Exodus, Leviticus, Deuteronomy, 2 Samuel, 1 Ndidem, Mme Psalm, Isaiah, Jeremiah, Ezekiel, Daniel, Hosea, Joel, Amos, Jonah, Micah, Zechariah, ye Malachi, ọkọrọ ye Mme Gospel. Esịtekọm oro enye ekenyenede aban̄a mme n̄wed Bible ẹmi edi se ẹkụtde ke nneme ye Trypho, emi Justin eketịn̄de n̄kpọ aban̄a Ido Ukpono Jew oro okonịmde Messiah ke akpanikọ.

Ẹtọt nte ke Justin ekedi ọkwọrọikọ, ọkwọrọde eti mbụk ke kpukpru ifet. Osụk etie nte enye ama anam isan̄ ntatara ntatara. Enye akada ndusụk ini esie odu ke Ephesus, ndien anaedi enye ama odụn̄ ke Rome ke ndusụk ini.

Mme n̄wed Justin ẹsịne mme eneni oro enye ekewetde ndineni mban̄a Ido Ukpono Christ. Ke n̄wed esie oro, First Apology, enye oyom usụn̄ ndida un̄wana otode N̄wed Abasi mbịn ọkpọsọn̄ ekịm akwaifiọk owo eke mme okpono ndem mfep. Enye ama etịn̄ ete ke ọniọn̄ eke mbon akwa ifiọk edi nsu ye ikpîkpu n̄kpọ emi odude ke ntuaha ye mme okopodudu ikọ ye utom Christ. (Men N̄wed Mbon Colossae 2:8 domo.) Justin anam n̄kpeubọk aban̄a mme Christian oro ẹsịnde ke ndek emi enye okowụrde idemesie nte idide kiet ke otu mmọ. Ke enye ama akakabade esịt, enye ama akaiso esịne ọfọn̄idem mbon akwaifiọk, ọdọhọde ete ke imọ inyene akwaifiọk emi edide akpanikọ ikpọn̄îkpọn̄.

Ke ntak ekesịnde ndituak ibuot nnọ mme abasi mme okpono ndem, ẹkebat mme Christian eke ọyọhọ isua ikie-iba nte mbon ẹmi mînịmke ite ke Abasi odu. Justin ama afan̄a ete, “Nnyịn idịghe mbon ẹmi mînịmke ite ke Abasi odu, nnyịn ituak ibuot inọ Andibot ekondo . . . Andikpep nnyịn mme n̄kpọ ẹmi edi Jesus Christ . . . Enye edi Eyen Abasi akpanikọ.” Ke se iban̄ade ukpono ndem, Justin ama ọdọhọ ete: “Mmọ ẹbot se mmọ ẹkotde abasi; emi nnyịn mîbatke nte edide ndisịme edinam ikpọn̄îkpọn̄, edi idem edide emiom ọnọ Abasi . . . Nso ndisịme n̄kpọ ke edi ntem! nte ke mme oburọbụt owo ẹkpebana ẹnyụn̄ ẹbot abasi ẹnọ mbufo ndituak ibuot nnọ.”—Isaiah 44:14-20.

Ye ekese editịn̄ ntụk ke N̄wed Abasi Christian usem Greek, Justin etịn̄ edinịm ke akpanikọ esie ke ediset ke n̄kpa, eti ido uwem Christian, baptism, prọfesi Bible (akpan akpan enyeoro aban̄ade Christ), ye mme ukpepn̄kpọ Jesus. Ke se iban̄ade Jesus, Justin ama okot oto Isaiah, ọdọhọde ete: “Ukara eyedoro [Christ] ke afara.” Justin ọdọhọ n̄ko ete: “Edieke nnyịn idoride enyịn ke obio ubọn̄ ubọkowo, nnyịn nde ikpakan̄ Christ nnyịn.” Enye ama eneme aban̄a mme idomo ye mbiomo Christian, etịn̄de ete ke nnennen utom ẹnamde ẹnọ Abasi oyom ete owo edi andinam uduak Esie, onyụn̄ akaiso ete “Enye enyene ndidọn̄ mme owo ẹmi ẹka ke kpukpru idụt man ẹkekwọrọ ẹban̄a n̄kpọ ẹmi.”

Ẹkewet The Second Apology of Justin (emi ẹnịmde ke akpanikọ nte ke edi sụk n̄kaiso ke eke akpa oro) ẹnọ Akwa Ufọkmbet Rome. Justin eben̄e mbon Rome ke ndibụk ifiọk n̄kpọntịbe mme Christian, ẹmi ẹkekọbọde ke ẹma ẹkedi ẹdinyene nnennen ifiọk aban̄ade Jesus Christ. Eti edu emi mme ukpepn̄kpọ Jesus ẹnyenede, emi owụtde idem ke eduuwem mme Christian ẹmi ẹdide nditọisọn̄, etie nte ikenyeneke se otịmde ọwọrọ ọnọ mme andikara Rome. Utu ke oro, ikpîkpu edikam ndọhọ ke idi mbet akpada ndiọi utịp edi. Kaban̄a akani andikpep ukpepn̄kpọ Christian, Justin ama okot oto owo kiet emi ekekerede Lucius, emi okobụpde ete: “Ntak emi mbufo ẹmiade owo emi ufen, idịghe nte esịn efịbe, m̀mê anam use, m̀mê owotowo, m̀mê inọ, m̀mê owo n̄wo, m̀mê owo oro ẹbiomde ikpe ke baba idiọk n̄kpọ kiet, edi emi n̄kukụre ọdọhọde ete ẹkot imọ enyịn̄ oro Christian?”

Utịn̄ikọ Justin owụt adan̄a usua oro ẹkesuade mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian ke ini oro: “Ami nde, ke ntre, ndori enyịn ndidi se ẹdụkde odu ẹban̄a ẹnyụn̄ ẹwotde ke eto, ke ubọk ndusụk mbon oro n̄kasiakde enyịn̄, mîdịghe iso-ọfọn ke ubọk Crescens, kpa mme ama n̄wụtidem ye obụre mbụre; koro owo emi etịn̄de ikọ ọbiọn̄ọ nnyịn an̄wan̄wa ke mme n̄kpọ eke enye mîdiọn̄ọke idotke ndidi se ẹkotde owo akwaifiọk, emi ọdọhọde ke mme Christian ẹdi mbon ẹmi mînịmke ite ke Abasi odu mînyụn̄ iten̄eke Abasi, ndien ẹnamde ntre man ẹnyene uma ye abian̄a abian̄a otu mbon ntịme, ẹnyụn̄ ẹnem mmọ esịt. Koro edieke enye obụmerede an̄wana ye nnyịn ke mîkotke iban̄a mme ukpepn̄kpọ Christ, enye edi ata ikpîkpu owo, onyụn̄ ọdiọk akan owo eke mîfiọkke n̄wed, emi esiwakde nditre ndineme nneme m̀mê nditie ntiense nsu mban̄a mme n̄kpọ eke mmọ mîfiọkke.”

N̄kpa Esie

Edide ke ubọk Crescens mîdịghe mbon Cynic, ẹma ẹtọt Justin ẹnọ andikara Rome nte abiat ukara ẹnyụn̄ ẹbiere ikpe n̄kpa ẹnọ enye. Ke n̄kpọ nte 165 E.N., ẹma ẹbịghi enye ibuot ke Rome ndien enye ama akabade edi akpan̄kpa usụn̄ Abasi (emi ọwọrọde “ntiense”). Ntem, ẹkot enye Justin Martyr.

Ido uwet n̄wed Justin ekeme ndinana uyai ye usọ eke mme ọfiọkn̄wed owo eken ke eyo esie, edi ifịk oro enye ekenyenede ọnọ akpanikọ ye edinen ido nte an̄wan̄ade ekedi ata ifịk. Owo ikemeke nditịn̄ nnennen adan̄a nte enye okodude uwem ekekem ye N̄wed Abasi ye mme ukpepn̄kpọ Jesus. Edi, ẹda mme n̄wed Justin ke ọsọn̄urua n̄kpọ ke ntak mbụk oro enye ọdọn̄ọde ye ediwak edikot nto N̄wed Abasi oro enye okokotde oto. Mmọ ẹn̄wam owo ke ndinyene ifiọk mban̄a uwem ye ifiọk n̄kpọntịbe mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian ke ọyọhọ isua ikie iba.

Se idotde ẹtịm ẹfiọk edi mme ukeme oro Justin ekesịnde ke ndiwụt mme andikara nte ke ukọbọ oro ẹkedade ẹtiene mme Christian ikenenke. Enye ndisịn ido ukpono mme okpono ndem ye akwaifiọk owo man enyene nnennen ifiọk Ikọ Abasi eti nnyịn nte ke apostle Paul ama etịn̄ ikọ uko uko ke Athens ọnọ mbon akwaifiọk oro ẹketienede ukpepn̄kpọ Epicurus ye eke Stoic aban̄a Abasi akpanikọ ye Jesus Christ emi ẹkenamde eset.—Utom 17:18-34.

Justin ke idemesie ama enyene ndusụk ifiọk aban̄a ediset mme akpan̄kpa ke ini Ukara Tosịn Isua. Ndien idotenyịn akpanikọ oro Bible ọnọde kaban̄a ediset ke n̄kpa ọsọn̄ọ mbuọtidem didie ntem! Emi ama ọsọn̄ọ omụm mme Christian akama ke ẹsobode ukọbọ onyụn̄ an̄wam mmọ ndiyọ n̄kpọsọn̄ idomo, idem tutu osịm n̄kpa.—John 5:28, 29; 1 Corinth 15:16-19; Ediyarade 2:10; 20:4, 12, 13; 21:2-4.

Ntre, ndien, Justin ama oyom akpanikọ onyụn̄ esịn akwaifiọk mbon Greek. Nte andida nnọ, enye ama ọnọ ukpepn̄kpọ ye edinam mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian ibetedem. Ke ntak edikabade ndi Christian ke idemesie, enye ama akpa n̄kpa usụn̄ Abasi. Se idotde ẹtịm ẹfiọk akpan akpan edi esịtekọm oro Justin okowụtde ọnọ akpanikọ ye uko uko ikọ ntiense esie ke osobode ukọbọ, koro ẹkụt mme edu ẹmi ke uwem mme ata anditiene Jesus mfịn.—Mme N̄ke 2:4-6; John 10:1-4; Utom 4:29; 3 John 4.