Eti Uwetn̄kpọ Bible Usem Hebrew

MBEMISO ẹkefiọhọde Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ke 1947, mbịghi-n̄kan uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew—ke ẹsiode mbai mbai ifan̄ ẹfep—ẹkedi eke utịt utịt ọyọhọ isua ikie-9 osịm ikie-11 E.N. Oro edi n̄kpọ nte tọsịn isua kiet ẹmi ẹkebede. Nte emi ọwọrọ ete ke owo ikọdiọn̄ọke uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew mbemiso 1947? Ndien ntak emi mme uwetn̄kpọ usem Hebrew eset ẹkedide ibat ibat-a?

Man ibemiso ikere iban̄a akpatre mbụme oro, ke idak ndutịm ido edinam mme Jew, uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew ekededi oro ẹkekerede ke ifọnke se ẹkade iso ẹkama aba edi se ẹkemende ẹkesịn ke genizah, kpa ubet ubon n̄kpọ oro okodude ke synagogue. Ke ukperedem, ẹma ẹtan̄ otu uwetn̄kpọ oro mîfọnke se ẹkamade aba do ẹketibi isọn̄ ẹbụk. Mme Jew ẹkenam emi man ẹbiọn̄ọ edikama N̄wed Abasi mmọ ke usụn̄ oro mîwụtke ukpono m̀mê ke idiọk usụn̄. Ntak-a? Koro mmọ ẹma ẹsịne Tetragrammaton, kpa mme abisi (abc) usem Hebrew oro ẹdade ẹnọ edisana enyịn̄ Abasi, emi ẹwakde ndiwụt ke Ikọmbakara nte “Jehovah.”

“Anyanya”

Ke n̄wakn̄kan ikpehe, ẹma ẹsion̄o uwetn̄kpọ usem Hebrew eset emi ke edinam akpanikọ toto ke ini eset. Ke uwụtn̄kpọ, akpan uwetn̄kpọ usem Hebrew ama odu, emi ẹkekotde Keter, “Anyanya,” emi ke akpasarade ekesịnede kpukpru N̄wed Abasi usem Hebrew, m̀mê “Akani Testament.” Enye okodu ke ukpeme ke mbịghi-n̄kan synagogue emi okodude ke akani, ekpri obio emi mme Jew ẹkedụn̄de ke Aleppo, Syria, kpa obio emi mbon Muslim ẹdide n̄wakn̄kan. Ke mbemiso, ẹkekpọn̄ uwetn̄kpọ emi ẹnọ mme Jew mbon n̄ka Karaite ke Jerusalem, edi mbon ekọn̄ Ido Ukpono ẹma ẹkan enye ẹbọ ke 1099. Ke ukperedem, ẹma ẹfiak ẹbọ uwetn̄kpọ oro ẹnyụn̄ ẹda enye ẹka Old Cairo, Egypt. Ke nsụhọde n̄kaha enye ama osịm Aleppo etisịm ọyọhọ isua ikie-15 ndien ekem ama akabade edi se ẹdiọn̄ọde nte Ikpan̄wed Aleppo. Uwetn̄kpọ emi, emi usenọfiọn̄ afiakde edem okosịm 930 E.N. ke nsụhọde n̄kaha, edi se ẹkedade nte anyanya ifiọk mbon Masorete, nte enyịn̄ esie owụtde. Enye edi eti uwụtn̄kpọ ndiwụt ntịn̄enyịn oro ẹkewụtde ke ndision̄o uwetn̄kpọ Bible ndien ekedi, ke akpanikọ, eti uwetn̄kpọ usem Hebrew.

Ke ata ndondo emi, mme andise mban̄a n̄wọrọnda uwetn̄kpọ emi, ke ẹkopde ndịk ke ntak nsunsu ekikere mbak edisabade edisana n̄kpọ mmọ, ikonyịmeke nditọ ukpepn̄kpọ ẹkot enye. Akande oro, sia ẹkesiode ndise ikọn̄ kiet kpọt tọn̄ọ ke ini oro, owo ikekemeke ndimịn̄ ukem nsiondi oro man ẹda ẹkpep n̄kpọ.

Ke ini mbon Britain ẹkewọrọde ẹkpọn̄ Palestine ke 1948, ntịme ama asiaha ke Aleppo ye mme Jew. Ẹma ẹfọp synagogue mmọ; ọsọn̄urua ikpan̄wed oro ama osop ndien ẹkekere ke ẹma ẹbiat enye. Nso n̄kpọ n̄kpaidem, ndien, ke ekedi ntem ke n̄kpọ nte isua duop ke ukperedem, ndifiọk nte ke n̄kpọ nte mbahade ita ke itie inan̄ esie ama ọbọhọ ndien ke ẹma ẹmen enye ke ndịbe ẹkpọn̄ Syria ẹka Jerusalem! Ke 1976 ẹma ẹsio ukem nsiondi oro idem 500 ke ọyọhọ uduot ke akpatre.

Utom Eteufọk

Ntak emi uwetn̄kpọ emi edide akpan n̄kpọ ntre? Koro Aaron ben Asher, kpa kiet ke otu mme ata ọwọrọetop nditọ ukpepn̄kpọ ẹmi ẹkebọde ukpep ke ndisiọn̄ọ nnyụn̄ n̄wet Bible usem Hebrew ama enen̄ede akpasarade uwetn̄kpọ esie oro ekenyenede mme abisi oro mînyeneke uyo ọnyụn̄ ọdọn̄ mme idiọn̄ọ uduọk ibifịk ke n̄kpọ nte 930 E.N. Enye ke ntre ekedi eti ikpan̄wed, onịmde uwụtn̄kpọ ọnọ mme edision̄o eke ini iso emi mme osion̄o n̄wed oro mîtịmke inyene usọ ẹdinamde.

Ke akpa enye ekenyene ikọn̄n̄wed 380 (page 760) ndien ẹkewet enye ke ofụri ofụri ke ikpehe ita ke ikọn̄n̄wed n̄wedikpa. Enye idahaemi enyene ikọn̄n̄wed 294 inyụn̄ inyeneke n̄wakn̄kan ke otu Akpa N̄wed Ition eke Bible ndien akpatre ikpehe esie, esịne N̄wed Eseme, Ikwọ Solomon, Daniel, Esther, Ezra, ye Nehemiah. Ẹwụt enye nte “Al” ke New World Translation of the Holy Scriptures—Reference Bible (Joshua 21:37, ikọ idakisọn̄). Moses Maimonides (oro ẹwụtde mi), kpa ọwọrọetop eyen ukpepn̄kpọ Jew eke ọyọhọ isua ikie-12 E.N., ọkọdọhọ ke Ikpan̄wed Aleppo edi mfọnn̄kan ikpan̄wed oro akanam imọ ikụtde.a

Uwetn̄kpọ usem Hebrew oro ẹkesion̄ode ke ubọk ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie-13 osịm ikie-15 akabuaha ye enyeoro ẹdade ẹto akpan uwetn̄kpọ ubon Masorete iba, kpa Ben Asher ye Ben Naphtali. Ke ọyọhọ isua ikie-16, Jacob ben Hayyim ama osio uwetn̄kpọ ọnọ Bible usem Hebrew oro ẹma ẹkemịn̄ emi ọwọrọde oto mbuaha ido edinam emi, ndien emi ama akabade edi isọn̄ ọnọ se ikperede ndidi kpukpru Bible usem Hebrew oro ẹkemịn̄de ke isua 400 efen.

Ye ọyọhọ nsiondi ita eke Biblia Hebraica (uwetn̄kpọ usem Hebrew oro ẹmịn̄de) eke 1937, ẹma ẹse ido edinam Ben Asher nte ẹketịmde ẹnịm ke uwetn̄kpọ oro ẹkenịmde ke Russia, emi ẹdiọn̄ọde nte Leningrad B 19^A. Leningrad B 19^A enyene usenọfiọn̄ oro afiakde edem okosịm 1008 E.N. Hebrew University ke Jerusalem odiomi ndisio uwetn̄kpọ usem Hebrew eke Aleppo ọyọhọ ọyọhọ ke ndusụk ini, ọkọrọ ye edikot ẹtode kpukpru mme akpan uwetn̄kpọ ye nsiondi eken, esịnede Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄.

Uwetn̄kpọ Bible oro nnyịn ikamade mfịn edi se ẹkemede ndiberi edem. Edi Abasi ọkọnọ odudu ndiwet enye ndien mme osion̄o n̄wed ẹmi ẹkenamde utom ye akwa ntịn̄enyịn ẹma ẹfiak ẹsion̄o enye ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede. Ẹkụt akwa ntịn̄enyịn oro mme osion̄o n̄wed ẹmi ẹkewụtde ke emi edide edimen ndomo oro ẹkemende ẹdomo ye uwetn̄kpọ Isaiah oro ẹkekụtde ke mben Inyan̄ Inụn̄ ke 1947 ye uwetn̄kpọ Masorete owụt ata esisịt ukpụhọde, idem ekpedi oro Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ebịghide ke se ikande isua tọsịn kiet akan mbịghi-n̄kan Bible Masorete oro osụk odude. Akande oro, ke emi edide Ikpan̄wed Aleppo odu ọnọ nditọ ukpepn̄kpọ, enye eyenọ ntak efen efen ndiberi edem ke edidi oro uwetn̄kpọ N̄wed Abasi usem Hebrew edide akpanikọ. Ke akpanikọ, “ikọ Abasi nnyịn eyeda ke nsinsi.”—Isaiah 40:8.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 28]

Bibelmuseum, Münster

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 29]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations