Nso Idi Uwetn̄kpọ Masorete?

KE USEM ekededi oro afo okotde Bible, eyedi ẹkekabade ubak n̄wed oro nnennen m̀mê ke usụn̄ efen ẹto uwetn̄kpọ Masorete, emi edide N̄wed Abasi Usem Hebrew, m̀mê “Akani Testament.” Ke akpanikọ, uwetn̄kpọ Masorete ama awak akan kiet. Ntre ewe ke ẹkemek, ndien ntak-a? Ke akpanikọ, nso idi uwetn̄kpọ Masorete, ndien nnyịn isan̄a didie ifiọk ke enye edi se ẹkemede ndiberi edem?

Ikọ Jehovah

Ediwet Bible ọkọtọn̄ọ ke Obot Sinai ke 1513 M.E.N. Exodus 24:3, 4 asian nnyịn ete: “Moses emen kpukpru ikọ Jehovah, ye kpukpru mme item ẹmi, edi editịn̄ ọnọ kpukpru owo: ndien kpukpru owo ẹbọrọ uyo kiet, ẹte, Nnyịn iyenam kpukpru ikọ ẹmi Jehovah ọkọdọhọde. Ndien Moses ewet kpukpru ikọ Jehovah.”

Ẹma ẹkaiso ndiwet N̄wed Abasi Usem Hebrew ke se ibede isua tọsịn kiet, ọtọn̄ọde ke 1513 M.E.N. tutu osịm n̄kpọ nte 433 M.E.N. Sia edide Abasi ọkọnọ mbon oro ẹkewetde odudu, owụt ifiọk nte ke enye ọkpọnọ ndausụn̄ ke mme n̄kpọ man ẹkpetịm etop esie ẹnịm nte ọfọnde. (2 Samuel 23:2; Isaiah 40:8) Nte ededi, ndi emi ọwọrọ ke Jehovah okposio kpukpru ndudue mme owo efep man ndomo abisi kiet edikpụhọde nte ẹkefiakde ẹsion̄o?

Usụn̄ Ndudue Ama Eberede Esisịt

Okposụkedi edide mme owo oro ẹnyenede ntotụn̄ọ ukpono ẹnọ Ikọ Abasi ẹkesion̄o enye ke emana ke emana, ndusụk udomo ndudue otode owo nte ededi ẹma ẹnyọni ẹdụk mme ikpan̄wed. Ẹkenọ mme andiwet Bible odudu spirit, edi mme osion̄o n̄wed ikanamke utom mmọ ke idak odudu spirit Abasi.

Ke ẹma ẹkenyọn̄ ntan̄mfep Babylon ẹdi ke 537 M.E.N., mme Jew ẹma ẹda obufa usụn̄ uwet n̄kpọ oro akadade mme abisi oro ẹtiede nte ekebe emi mmọ ẹkekpepde ke Babylon ẹnam n̄kpọ. Akwa ukpụhọde emi akasan̄a ye akpan mfịna nte ke ẹkeme ndimen mme abisi oro ẹbietde kiet n̄kot eken ke ndudue. Sia Hebrew edide usem oro ọkọn̄ọde ke mme anana-uyo abisi, ndien andikot adiande mme enyene-uyo abisi ekekem ke usụn̄ nte udọn̄ikọ oro an̄wan̄ade enye, edikpụhọ anana-uyo abisi kiet ekeme ndikpụhọde se ikọ ọwọrọde mmemmem mmemmem. Ke ata ediwak idaha, nte ededi, ẹma ẹkụt mme utọ ndudue oro ẹnyụn̄ ẹnen̄ede.

Ata ediwak mme Jew ikafiakke inyọn̄ ika Israel ke Babylon ama ọkọduọ. Ntem, mme synagogue ẹma ẹkabade ẹdi iwụk ebiet eke spirit ẹnọ mme Jew ke ofụri n̄kan̄ Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ye Europe.a Ama oyom synagogue kiet kiet enyene mme ikpan̄wed N̄wed Abasi. Nte mme idem oro ẹkesion̄ode ẹkewakde, ntre ke ifet okodu ọnọ ndudue mme andision̄o n̄wed.

Mme Ukeme Ndiberi Usụn̄ Oro

Ọtọn̄ọde ke akpa isua ikie E.N., mme ewetn̄wed ke Jerusalem ẹma ẹdomo ndinyene akpan uwetn̄kpọ emi ẹkemede ndida nnen̄ede kpukpru ikpan̄wed N̄wed Abasi Usem Hebrew eken. Edi, akpan usụn̄ ndomokiet ikodụhe ndida n̄wụt ukpụhọde odude ke ufọt akpa uwetn̄kpọ ye mme ikpan̄wed oro ẹkesịnede mme ndudue osion̄o n̄wed. Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie iba E.N. kaiso, etie nte mme uwetn̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew oro ẹnyenede mme anana-uyo abisi ẹma ẹmen udomo esisịt, okposụkedi owo mîkọnọhọ odudu kan̄a. Mme n̄kpọ ẹkekotde ẹto N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹmi ẹkedude ke Talmud (oro ẹketịmde ke ufan̄ ọyọhọ isua ikie iba ye ọyọhọ isua ikie itiokiet E.N.) ẹma ẹsiwak ndiwụt n̄wed emi ẹkotde ẹto emi okpụhọrede ye se ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte uwetn̄kpọ Masorete ke ukperedem.

Ikọ oro “ido edinam” ke usem Hebrew edi ma·soh·rahʹ m̀mê ma·soʹreth. Etisịm ọyọhọ isua ikie itiokiet E.N., ẹkedidiọn̄ọ mbon oro ẹkekpemede ido edinam edision̄o N̄wed Abasi Usem Hebrew nnennen nnennen nte mme Masorete. Ẹkot mme n̄wed oro mmọ ẹkesion̄ode nte mme uwetn̄kpọ Masorete. Nso n̄kpọ idi san̄asan̄a ke utom mmọ ye mme uwetn̄kpọ oro mmọ ẹketịmde?

Usem Hebrew ama akpa mmọn̄ nte enyene-uwem, usem idụt, ndien ediwak mme Jew ikemeheke ye enye aba. Ntem, edinyene nnennen ifiọk mban̄a uwetn̄kpọ Bible oro enyenede mme anana-uyo abisi okodu ke itiendịk. Man ẹkpeme enye, mme Masorete ẹma ẹsio usụn̄ kiet ẹdi ndinyene mme enyene-uyo abisi oro ẹdade mme ntọi (.) ye nyan ntọi (-) ẹwụt. Ẹkesiwet mmọemi ke enyọn̄ ye ke isọn̄ mme anana-uyo abisi ẹmi. Mme Masorete n̄ko ẹma ẹsio awak-n̄kukọhọ usụn̄ usịn mme idiọn̄ọ oro akanamde n̄kpọ nte orụk idiọn̄ọ uduọk ibifịk ye nte ndausụn̄ ke ndinyene nnennen ido ukot ikọ.

Ke ebiet emi mme Masorete ẹkekerede ke mme ewetn̄wed emana oro ekebede ẹma ẹkpụhọde n̄kpọ m̀mê ẹsion̄o nte mînenke, utu ke ndikpụhọ uwetn̄kpọ oro, mmọ ẹyewet n̄kpọ ẹdian ke mben uwetn̄kpọ oro. Mmọ ẹma ẹnịm idiọn̄ọ ke esen esen orụk ikọ ye mme otu ikọ ye adan̄a ediwak ini nte mmọ ẹdude ke n̄wed kiet kiet m̀mê ke ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ẹma ẹnịm idiọn̄ọ n̄ko ke mme udiana utịn̄ikọ ndin̄wam mme osion̄o n̄wed ndifiak nnam ndụn̄ọde. Ẹma ẹsio mbio mbio usụn̄ uwet “ibet” edi man ẹwet ntọt emi ke ata mbio mbio usụn̄. Ke mme ufan̄ oro ẹdude ke enyọn̄ ye ke isọn̄, ekpri udịm enyịn̄ ikọ oro ẹwetde ẹdian owụt mme ikpehe ufan̄ikọ oro ẹnyenede ebuana oro ẹketịn̄de n̄kpọ ẹtụk ke mme n̄kpọ oro ẹkewetde ẹdian ke mben.

Mme Masorete ẹma ẹnam usụn̄ oro ọkọwọrọde etop akan otịm ọfọn ke Tiberias, ke mben Inyan̄ Galilee. Ubon Ben Asher ye Ben Naphtali eke ọyọhọ isua ikie usụkkiet ye ọyọhọ isua ikie duop E.N., iso-ọfọn mbon Karaite, ẹma ẹkabade ẹwọrọ etop akpan akpan.b Okposụkedi mme ukpụhọde ẹkedude ke ido oro ẹkotde ikọ ye se owo iba oro ẹkewetde ẹdian ke mben, ukpụhọde ke mme anana-uyo abisi ẹmi ẹdude ke uwetn̄kpọ mmọ isịmke itie duop ke ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew.

Otu mbon Masorete iba ẹmi, eke Ben Asher ye Ben Naphtali, ẹma ẹtịp ekese n̄kpọ ẹsịn ke ifiọk oro ẹkenyenede ẹban̄a se ẹkewetde ke ini mmọ. Ke Maimonides (ọwọrọetop eyen ukpepn̄kpọ Talmud eke ọyọhọ isua ikie 12) ama okotoro uwetn̄kpọ Ben Asher, mbon en̄wen ẹma ẹma enye san̄asan̄a. Emi ekedi ntre idem okosịm udomo oro anamde owo ikemeke ndikụt ikpan̄wed Ben Naphtali ndomokiet idahaemi. Ukụre se isụhọde ẹdi udịm enyịn̄ mme ukpụhọde oro ẹdude ke ufọt otu iba ẹmi. Ke edide isio, utịn̄ikọ Maimonides ekenyene ebuana ye edikere mban̄a ido uwetn̄kpọ, utọ nte mme ufan̄ oro ẹnọde ke ikpehe ekikere, inyụn̄ idịghe akpan ikpehe ẹban̄ade nnennen edikabade emi edide akpan n̄kpọ akan.

Nte Nnyịn Imekeme Ndikụt “Nnennen” Uwetn̄kpọ Masorete?

Ekese eneni odu ke otu nditọ ukpepn̄kpọ kaban̄a m̀mê ewe ikpan̄wed oro odude mfịn edi “nnennen” uwetn̄kpọ Ben Asher, nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke emi ndien eyenọ nnyịn “ata” uwetn̄kpọ Masorete. Ke akpanikọ, uwetn̄kpọ Masorete ndomokiet ikodụhe emi ekedide n̄wọrọnda, “nnennen,” ẹnyụn̄ ẹnyịmede in̄wan̄în̄wan̄. Utu ke oro, ediwak uwetn̄kpọ Masorete ẹma ẹdu, kiet okpụhọde esisịt ye eken. Kpukpru ikpan̄wed oro ẹdude ẹdi mbuaha uwetn̄kpọ, ẹsịnede eke Ben Asher ye Ben Naphtali.

Utom oro asakde iso ese andikabade N̄wed Abasi Usem Hebrew ekededi mfịn edi n̄wọrọnda. Enye inyeneke ndimehe ye uwetn̄kpọ usem Hebrew kpọt edi n̄ko ye kpukpru udiana ekikere ẹmi ẹwụtde ifiọk ke ebiet ekemede ndidi ẹma ẹkpụhọ n̄kpọ ebe ke ndudue osion̄o n̄wed m̀mê ke usụn̄ efen. Ke adan̄aemi nsio nsio uwetn̄kpọ Masorete ẹtiede nte itiat idakisọn̄, oyom enye anam ndụn̄ọde ke mme n̄wed efen oro ẹnyenede nsọn̄ọ oro nte owụtde ifiọk ẹkemede ndida nnọ mme edikabade eke uwetn̄kpọ mme anana-uyo abisi oro ẹbịghide mîdịghe ẹnende ẹkan.

Ke ebemiso ikọ ke n̄wed esie oro The Text of the Old Testament, Ernst Würthwein anam an̄wan̄a ete: “Ke ini isobode udọn̄ikọ oro ọsọn̄de nnyịn n̄kukụre ikemeke nditan̄ nsio nsio edikot mbok ọtọkiet nnyụn̄ mmek kiet emi etiede nte ọkọk mfịna oro ke usụn̄ ememde akan, ndusụk ini imekde uwetn̄kpọ usem Hebrew, ke ini efen Septuagint ndien ini efen Targum usem Aramaic. Mme n̄wed oro ẹsọn̄ọde uwetn̄kpọ idịghe se ẹkemede ndiberi edem ofụri ofụri. Kpukpru enyene ido esie ye mbụk idemesie. Ana nnyịn imehe ye mmọemi edieke iyomde ndifep mme ukwan̄ ubiere.”

Nnyịn imenyene okopodudu nsọn̄ọ ndinyene mbuọtidem nte ke Jehovah ama otịm Ikọ esie onịm. Ebede ke ntan̄ndian ukeme eke mme enyene-esịt akpanikọ irenowo ke ufan̄ ediwak isua ikie, uduot, se isịnede, ye idem ọyọhọ etop Bible ẹsụk ẹdodu ẹnọ nnyịn. Esisịt ukpụhọde ekededi ke mme abisi ye ke ikọ itụkke ukeme nnyịn ndifiọk N̄wed Abasi. Idahaemi, akpan mbụme edi, Nte nnyịn iyedu uwem ekekem ye Ikọ Abasi, kpa Bible?

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 26]

Ikpan̄wed Aleppo esịne uwetn̄kpọ Masorete

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bibelmuseum, Münster