Ntọn̄ọ Unana Edinịm Edidu Abasi ke Akpanikọ

NNYỊN idu uwem ke ekondo oro ọyọhọde ye mme n̄kpọntịbe; editop enyịn nse mme ibuotikọ n̄wedmbụk n̄kpọntịbe ke esisịt ini ọsọn̄ọ akpanikọ oro kpukpru usen. Idiọk idaha oro ererimbot nnyịn odude amanam ediwak owo ẹnyene eyịghe ẹban̄a edidu Abasi. Ndusụk owo, ẹdọhọde ke idi mbon oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ, ẹkam ẹkan̄ edidu esie. Nte oro edi ntre ye afo?

Edinịm m̀mê unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ ekeme nditụk nte afo esede ini iso ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ. Ke Abasi mîdụhe, ubọhọ ekpụk ubonowo esịne ofụri ofụri ke ubọk owo​—⁠ekikere unana idotenyịn, ke ẹkerede ẹban̄a ukeme oro owo enyenede ndida nsobo ndi. Edieke afo onịmde ete ke Abasi odu, do eyedi afo eyenyịme nte ke uwem ke ekondo emi enyene uduak​—⁠uduak oro ekemede ndidi eyesu ke akpatre.

Okposụkedi edikan̄ edidu Abasi edide ibat ibat ke ofụri mbụk, edi n̄kukụre ke mme isua ikie eke ndondo emi ke uwọrọetop unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ atara asuana. Nte afo ọmọfiọk ntak?

Ndifiọk Ntọn̄ọ

Eto oro ọniọn̄de edi n̄kpọ oro eyede ndise. Edi, enyịn n̄kukụre esikụt mme ikọn̄, mme n̄kọk, ye ekpatidem. Orụn̄​—⁠kpa ebiet oro uwem eto oro ọkọn̄ọde⁠—​ẹdịbe ke ata esịt isọn̄.

Edi ata ukem ye unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ. Ukem nte ata anyan eto, editre ndinịm edidu Abasi ke akpanikọ ama ọkọri osịm akamba idaha etisịm ọyọhọ isua ikie 19. Nte uwem ye ekondo ẹkpedu ye unana Andibemiso Nnam oro akande odudu owo? Nte edituak ibuot nnọ utọ Andibot oro edi ubiatini? Mme ibọrọ ẹtode mme ọwọrọiso ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo mfịn ẹma ẹsọn̄ uyo ẹnyụn̄ ẹn̄wan̄a. “Kpa nte nnyịn mîyomke aba ibet ido uwem, nnyịn n̄ko iyomke ido ukpono,” ntre ke Friedrich Nietzsche ọkọdọhọ. “Ido ukpono edi ndap otode ekikere owo,” ntre ke Ludwig Feuerbach ọkọsọn̄ọ etịn̄. Ndien Karl Marx, emi mme uwetn̄kpọ esie edinyenede ọkpọsọn̄ odudu ediwak isua ke ini esie ama ekebe, ama etịn̄ uko uko ete: “Nyom ndinam ifụre oro ekikere enyenede ke ndibọhọ n̄kpọkọbi ido ukpono okpon.”

Ediwak owo ẹma ẹkop inemesịt. Se mmọ ẹkefiọkde, nte ededi, ẹkedi sụk mme ikọn̄, mme n̄kọk, ye ekpatidem unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ. Mme orụn̄ ẹma ẹdodu ke itie ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndikọri anyanini mbemiso ọyọhọ isua ikie 19 ọkọtọn̄ọ. Ke edide n̄kpọ n̄kpaidem, mme ido ukpono Christendom ẹkesịn udọn̄ ẹnọ n̄kọri ke unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ eke eyomfịn! Didie ke edi ntre? Ke ntak mbiara eduuwem mmọ, mme n̄ka ido ukpono ẹmi ẹma ẹdemede ọkpọsọn̄ idiọk ekikere ye eneni.

Ẹmetọ N̄kpasịp

Ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, Ufọkabasi Catholic ama enyene ọkpọsọn̄ odudu ke idem mbon oro ẹdude ke idak esie. “Etie nte mme andikara ufọkabasi ikenyeneke ukeme ikem ndise mban̄a mme udọn̄ n̄kpọ eke spirit mme owo,” ntre ke The Encyclopedia Americana ọdọhọ. “Ẹkemek ikpọ mme ọkwọrọ ederi, akpan akpan mme bishop, ẹto ufọk mbọn̄ ndien ẹkeda itieutom mmọ akpan akpan nte n̄kpọ uku ye odudu.”

Ndusụk mmọ, utọ nte John Calvin ye Martin Luther, ẹma ẹdomo ndikpụhọde n̄kpọ ke ufọkabasi. Usụn̄ unam n̄kpọ mmọ, nte ededi, iketiehe nte eke Christ kpukpru ini; unana ediyọ ye uduọkiyịp ama onịm Edinam Ukpụhọde idiọn̄ọ. (Men Matthew 26:52 domo.) Ndusụk en̄wan ẹma ẹdiọk tutu isua ikie ita ke ukperedem Thomas Jefferson, adaibuot ukara United States ọyọhọ ita, ama ewet ete: “Ẹkpefen ẹnọ owo edieke enye mînịmke abasi ke akpanikọ, akan ndisụn̄i enye ke ntak ata ndiọi edu Calvin.”a

Nte an̄wan̄ade, Edinam Ukpụhọde oro ikafiakke iwụk edisana utuakibuot. Edi, enye ama osụhọde odudu oro Ufọkabasi Catholic ekenyenede. Obio Ukara pope ikenyeneke aba san̄asan̄a odudu ke mbuọtidem ido ukpono. Ediwak owo ẹma ẹdụk mme n̄ka Protestant oro ẹkesiakde obufa mi. Mbon eken, ke ẹkụtde edikpu ke ido ukpono, ẹma ẹnam ekikere owo edi se mmọ ẹtuakde ibuot ẹnọ. Ntatara edu ama ọwọrọ edi, anamde ẹnyene nsio nsio ekikere ẹban̄a Abasi.

Eyịghe Edemede

Etisịm ọyọhọ isua ikie 18, ẹma ẹtoro ekikere oro esịnede ifiọk ke kpukpru ebiet nte usọbọ kaban̄a mme mfịna ererimbot. Ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo Germany oro, Immanuel Kant, ama ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke owo ndiberi edem ke mbre ukara ye ido ukpono kaban̄a ndausụn̄ ama ọbiọn̄ọ n̄kọri esie. “Tịm nyene uko ndifiọk!” ntre ke enye akakpak. “Nyene uko ndida ifiọk fo nnam n̄kpọ!”

Ekikere emi okonịm Eyo Ifiọk, emi n̄ko ẹdiọn̄ọde nte Eyo N̄kọkibuot, idiọn̄ọ. Ke ebịghide ke ofụri ọyọhọ isua ikie 18, ebeubọk ndụn̄ọde uyom ifiọk okonịm ini emi idiọn̄ọ. “Eyịghe ama ada itie nnannan mbuọtidem,” nte n̄wed oro, Milestones of History, ọdọhọde. “Ẹma ẹbụp mbụme ẹban̄a kpukpru n̄kani ido ukpepn̄kpọ.”

‘Akani ido ukpepn̄kpọ’ kiet oro ekedide edidu ke idak ndụn̄ọde ekedi ido ukpono. “Mme owo ẹma ẹkpụhọ nte ẹsede ido ukpono,” nte n̄wed oro, The Universal History of the World, ọdọhọde. “Mmọ ikokopke aba uyụhọ ke mme un̄wọn̄ọ utịp eke heaven; mmọ ẹkeyom uwem oro ọfọnde akan ke isọn̄. Mmọ ẹma ẹtọn̄ọ ndinana mbuọtidem ke odudu oro akande eke owo.” Ke akpanikọ, ata ediwak mme ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo eke Eyo Ifiọk ẹkeda ido ukpono ke n̄kpọ ndek. Mmọ akpan akpan ẹkeduọhọ mme adaiso Ufọkabasi Catholic oro ẹkeyomde odudu ke idiọk usụn̄ ke ndimụm mme owo nnịm ke unana ifiọk.

Ke mîkopke uyụhọ ye ido ukpono, ediwak mme ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo ẹmi ẹma ẹkabade ẹdi mbon oro ẹdọhọde ke Abasi inyeneke ubọk ke mbubehe owo; mmọ ẹma ẹnịm Abasi ke akpanikọ edi ẹdọhọ ẹte ke enye inyeneke udọn̄ ke idem owo.b Ibat ibat mmọ ẹkekabade ẹdi ata mbon oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ, utọ nte ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo oro, Paul Henri Thiry Holbach, emi ọkọdọhọde ete ke ido ukpono ekedi “ntak ubahade, ndisịme, ye ubiatibet.” Nte mme isua ẹkebede, ediwak owo efen efen ẹma ẹkpa mba ke Christendom ẹnyụn̄ ẹnyịme ye mme ekikere Holbach.

Edi esen esen n̄kpọ didie ntem nte ke Christendom ekedemede n̄kọri kaban̄a unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ! “Mme Ufọkabasi ẹkedi ntọn̄ọ unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ,” ntre ke akwa ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro, Michael J. Buckley, ewet. “Ẹma ẹnọ ntụk mbon N̄kan̄ Edem Usoputịn unan ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ẹnyụn̄ ẹkop itekesịt ke otu n̄ka ido ukpono. Mme Ufọkabasi ye mme n̄ka ẹma ẹsobo Europe, ẹsịn nsọk ẹnọ akpakịp nsobo, ẹyom editre ndinyịme m̀mê edinam ukpụhọde ido ukpono, ẹdomo ndisio m̀mê ndidorode ndidem mfep.”

Unana Edinịm Edidu Abasi ke Akpanikọ Osịm Ọyọhọ Udomo Esie

Etisịm ọyọhọ isua ikie 19, edikan̄ Abasi ama ọwọrọ owụt idem in̄wan̄în̄wan̄ onyụn̄ okụt unen. Mme ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo ye ntaifiọk ikokopke ndịk ndomokiet iban̄a editan̄a mme ekikere mmọ uko uko. “Asua nnyịn edi Abasi,” ntre ke owo kiet emi mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ eketịn̄. “Edisua Abasi edi ntọn̄ọ ifiọk. Man ubonowo anam n̄kọri, anaedi ke isọn̄ unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ.”

Nte ededi, ata esisịt ukpụhọde ẹma ẹda itie ke m̀mê isua ikie 20. Edikan̄ Abasi ikọsọn̄ke odudu aba; isio isio orụk unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ ama ọtọn̄ọ nditara nsuana, otụkde idem mbon oro ẹdọhọde nte inịmde Abasi ke akpanikọ.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 3]

Karl Marx

[Ndise ke page 3]

Ludwig Feuerbach

[Ndise ke page 3]

Friedrich Nietzsche

[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 2]

IKPAEDEM: Isọn̄: Ẹbọ unyime ẹto British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (se n̄ko page 3); Calvin: Musée Historique de la Réformation, Genève (Foto F. Martin); Marx: Foto U.S. National Archives (se n̄ko page 3); Mme ekondo, mme n̄kpọ utom, mbonekọn̄ ido ukpono, n̄kpọ ukaisan̄: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (se n̄ko page 3)