“Sia Nnyịn Inyenede Utom Emi Ite Inam, . . . Esịt Iduọhọ Nnyịn”

NTE RONALD TAYLOR OBỤKDE

Ke ndaeyo eke 1963, mma n̄n̄wana kaban̄a uwem mi. Ke adan̄aemi n̄kasan̄ade ke mbeninyan̄, mma nduọ ndụk akwa ukpe ndien inikiet inikiet ama osio mi esịn ke akwa udem. Sia mmen̄kọfiọkke ewọk, n̄kodu ke idaha ndikpa ke mmọn̄ ke afara ifan̄ kpọt ke ọkpọn̄de mbeninyan̄. Mma ndeden̄ ikata nnyụn̄ mmen ediwak mmọn̄ inyan̄ibom ke ini ufan kiet okokụtde nnanenyịn mi onyụn̄ odụri mi osio onịm ke obot. Ke un̄wam ofụm oro ẹkefụride ẹdọn̄ mi ke inua, mma mbọhọ.

EMI ikedịghe akpa ini oro n̄kedide ndifiọk nte editre ndiyak esịt ọduọ owo edide akpan n̄kpọ—idem okposụkedi n̄kpọ ẹtiede nte idotenyịn idụhe. Toto ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua uwem, n̄kenyene ndin̄wana mban̄a uwem mi eke spirit.

Ekedi ke mme eyo ekịm eke ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba ke ami ke akpa ini n̄kedikụt akpanikọ Christian. Ami n̄kedi kiet ke otu ediwak tọsịn nditọwọn̄ oro ẹkesion̄ode ke London man ẹbọhọ mme n̄kpọndịk otode mme bọmb oro ẹketopde. Sia ami n̄kedide isua 12 kpọt ke emana, ekọn̄ oro ikenen̄ekede inyene se ọwọrọde inọ mi; enye ekekpere nditie nte edinam nduaidem.

Ebe ye n̄wan kiet oro ẹma ẹkesọn̄ ke Weston-super-Mare, ke ufọt edem usụk ye edem usoputịn England, ẹma ẹse mi enyịn. Ikebịghike ke mma n̄kebehe ke ufọk ebe ye n̄wan oro, ndusụk mme asan̄autom asiakusụn̄ ẹma ẹtọn̄ọ ndidi ndise nnyịn. Ekedi ubon Hargreaves; kpukpru mmọ mbinan̄—Reg, Mabs, Pamela, ye Valeri—ẹkedi mme akpan asiakusụn̄. Ete ye eka oro ẹkemende mi ẹkama ẹma ẹbọ akpanikọ, ndien ke mma n̄kekpep n̄wed oro The Harp of God, ami n̄ko mma nnam ubiere ndinam n̄kpọ Jehovah. Urua itiokiet kpọt ke ukperedem, ẹma ẹnọ mi ikot ndibuana ke utom ukwọrọikọ.

Mmekeme ndisụk nti akpa usen oro ke an̄wautom. Ye unana ntịmidem ndomokiet, ẹma ẹnọ mi ndusụk n̄kpri n̄wed ẹnyụn̄ ẹsian mi ẹte: “Afo nam utom sụhọde n̄kan̄ efak eken.” Ndien nte n̄kanamde utom ke akpa usen ukwọrọikọ mi ekedi oro. Ke ini oro, nnyịn ikesiwak ndikama ukwak ubre usanikwọ ẹmi ẹdọn̄ọde mme okopodudu ukwọrọikọ ikwọrọ ikọ. Ini ẹmi n̄kokopde inemesịt n̄kan ẹkedi ke ini n̄kekemede ndimen ukwak ubre usanikwọ nsan̄a ke ufọk ke ufọk nnyụn̄ mbre mme utịn̄ikọ oro ẹkemụmde ẹsịn ke usanikwọ. N̄kabat emi nte ata ifetutom ndidi se ẹdade ẹnam n̄kpọ ke usụn̄ oro.

Mma nnọ ekese ikọ ntiense ke ufọkn̄wed, ndien mmeti nte n̄konịmde ediwak n̄wed ẹnyenede mme ibuotikọ Bible nnọ akamba etubom. Ke ndide isua 13, mma nna baptism ke n̄kpet n̄kpet mbono ke Bath. Akamba mbono efen oro ẹkenịmde ke ini ekọn̄ oro ami mmendifreke edi enyeoro ẹkenịmde ke Leicester ke 1941 ke Ufọkmbono De Montfort. Mma ndọk n̄ka mbot utịn̄ikọ ndikọbọ n̄wed Children okịm, emi ekenyenede ọkpọkpọ etop otode Brọda Rutherford, emi ekedide etieibuot Watch Tower Society ini oro. Aduai-owo-idem utịn̄ikọ oro ẹkenọde kpukpru n̄kpri owo oro ẹkedude do ama esịn odudu ke udọn̄ mi ndinam n̄kpọ Jehovah ke nsinsi.

Ntem mma mbiat isua inemesịt iba ndikọri ke akpanikọ ye ete ye eka oro ẹkemende mi ẹkama. Edi ke ndide isua 14, n̄kenyene ndifiak nnyọn̄ London nnyụn̄ ntọn̄ọ ndinam utom man nnyene se ndade ndu uwem. Okposụkedi n̄kafiakde ndiana ye ubon mi, ami idahaemi n̄kenyene ndida ke idemmi ke n̄kan̄ eke spirit, sia owo ndomokiet ke ufọk mîkabuanake mme edinịm ke akpanikọ mi. Ikebịghike Jehovah ama ọnọ un̄wam oro n̄koyomde. Ke urua ita kpọt ẹbede nte n̄kebehe ke London, eyenete kiet ama edi ufọk nnyịn ediben̄e ete mi ọnọ unyịme man ida mi ika Ufọkmbono Obio Ubọn̄ n̄kann̄kụk. Eyenete oro ekedi John Barr, emi idahaemi edide owo Otu Ukara eke Mme Ntiense Jehovah. Enye ama akabade edi kiet ke otu “mme ete” mi eke spirit ke mme akpan isua uyen oro.—Matthew 19:29.

Mma ntọn̄ọ ndibuana ye Esop Paddington, emi ekesisopde idem ke Craven Terrace emi akadianade Ufọkidụn̄ Bethel London. Sia ami n̄kedide eyenakpa eke spirit, ẹma ẹnọ akanieren eyenete kiet oro ẹkeyetde aran, “Papa” Humphreys, ndinyene akpan udọn̄ ke idemmi. Ke akpanikọ ekedi akwa edidiọn̄ ndikeme ndibuana ye ediwak ke otu nditọete iren ye iban oro ẹyetde aran ẹmi ẹkenamde utom ke esop oro. Nnyịn oro ikenyenede idotenyịn eke isọn̄—oro ẹkekotde mme Jonadab—ikedi esisịt ke ibat. Ke akpanikọ, ami ikpọn̄ n̄kedi “Jonadab” ke Ukpepn̄kpọ N̄wedesop oro n̄kesidụkde. Okposụkedi ami mmen̄kenyeneke ediwak nsan̄a ẹkedide ubọkn̄ka mi, ọsọn̄urua itie ebuana oro ye nditọete ẹmi ẹkekọride ẹsịm ọyọhọ idaha do ama ọnọ mi ekese nti ukpep. Iso-ọfọn enyeoro edide akpan n̄kpọ akan ekedi eke editre ndikpọn̄ utom Jehovah.

Ke ini oro, nnyịn ikesiyak ofụri utịturua inọ utom ukwọrọikọ. Ẹkenọ mi ndise mban̄a “moto usuanetop,” emi ke akpanikọ ekedide ọkpọkkpọk enyene ọkpọ ita oro ẹkebọpde man emen ukwak ikwọ ye batri moto. Kpukpru Saturday, mma nsiwat ọkpọkkpọk enyene ọkpọ ita oro nnyụn̄ n̄ka nsio nsio inụk efak, emi nnyịn ikesibrede ikwọ ndien ekem ibre kiet ke otu utịn̄ikọ Brọda Rutherford. Ikada Saturday n̄ko inam utom efak oro ikesikamade mme ekpat magazine nnyịn inam. Ikayak Sunday inọ utom eke ufọk ke ufọk, inọde n̄kpri ye ikpọ n̄wed.

Ebuana mi ye ifịk ifịk nditọete oro ẹsọn̄de ama edemede mi udọn̄ ndisiak usụn̄. Udọn̄ emi ama ọsọn̄ ubọk ke ini n̄kakpan̄de utọn̄ nnọ mme utịn̄ikọ usiakusụn̄ ke mme mbono district. Akamba mbono kiet oro ekenen̄erede otụk uwem mi ekedi enyeoro ẹkenịmde ke Okụre Earl, London, ke 1947. Ọfiọn̄ iba ke ukperedem, mma nsịn enyịn̄ ke utom usiakusụn̄, ndien ami mmodomo ndinyene edu usiakusụn̄ toto ke ini oro. Idatesịt oro n̄kenyenede nto edinịm mme ukpepn̄kpọ Bible oro ẹnyenede n̄kọri ama afiak ọsọn̄ọ nte ke emi ekedi eti ubiere.

N̄wanndọ Otode Spain ye Utom ke Spain

Ke isua 1957, ke adan̄aemi n̄kosụk nnamde utom usiakusụn̄ ye Esop Paddington, mma nsobo ediye eyenete an̄wan kiet otode Spain oro ekerede Rafaela. Ke ọfiọn̄ ifan̄ ẹbede, nnyịn ima idọ ndọ. Utịtmbuba nnyịn ekedi ndisiak usụn̄ ọtọkiet, edi akpa kan̄a nnyịn ima ika Madrid man n̄kosobo ete ye eka Rafaela. Enye ekedi edika n̄kese oro okokpụhọde uwem mi. Ke adan̄aemi nnyịn ikodude ke Madrid, Brọda Ray Dusinberre, esenyịn n̄kọk itieutom Spain, ama obụp mi m̀mê nnyịn ikpama ndinam utom ke Spain, emi akwa udọn̄ okodude kaban̄a nditọete oro ẹnyenede ifiọk.

Nnyịn ikpekeme didie ndisịn utọ ikot oro? Ntem, ke 1958 nnyịn ima itọn̄ọ utom uyọhọ ini nnyịn ke Spain. Ke ini oro idụt oro okodu ke idak ukara Franco, ndien owo ikọnọhọ utom nnyịn unyịme nte ekemde ye ibet, emi akanamde utom ukwọrọikọ enen̄erede ọsọn̄. N̄ko-n̄ko, n̄kenyene ndin̄wana ye usem Spanish ke akpa isua ifan̄. Inikiet efen, n̄kayakke esịt ọduọ mi, idem okposụkedi n̄katuade awak akan ini kiet nte utịp ọkpọsọn̄ edikpu nte mmen̄kekemeke ndinyene nneme ye nditọete ke esop.

Udọn̄ kaban̄a mme esenyịn ama enen̄ede okpon tutu idem okposụkedi mmen̄kekemeke ndisem Spanish ndomokiet, ke ufan̄ ọfiọn̄ kiet ami mma ntọn̄ọ ndise mban̄a ekpri otu. Ke ntak ndedịbe uduot utom nnyịn, ẹma ẹtịm nnyịn ẹdọn̄ ke n̄kpri otu oro mme asuanetop 15 osịm 20 ẹnamde, ẹmi ẹkesinamde n̄kpọ nte n̄kpri esop. Ke akpa, ekedi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndinịm mme mbonoesop, sia ibọrọ oro otuowo ẹkesinọde mîkesin̄wan̄ake mi kpukpru ini. Nte ededi, n̄wan mi ekesitie ke edem, ndien edieke enye ọkọfiọkde ke n̄kpọ otịmede mi, enye ke usụn̄ owụtde mbufiọk eyetop ibuot ndisọn̄ọ nte ke ibọrọ oro ama enen.

Ami nnyeneke ndammana enọ edikpep mme usem, ndien ke se iwakde ikan inikiet eketie mi nte n̄kpafafiak nnyọn̄ England, emi n̄kpekemede ndinam kpukpru n̄kpọ ata mmemmem mmemmem. Edi, toto ke ntọn̄ọ, ima ye itie ufan ndima nditọete iren ye iban Spain nnyịn ama ekpe utịp ke mme edikpu mi ke usem oro. Ndien Jehovah ama ada mme akpan ifetutom ọdiọn̄ mi oro akanamde kpukpru oro ẹtie nte odot. Ke 1958, ẹma ẹnọ mi ikot ndidụk mbono ofụri ererimbot ke New York nte andidụk mbono otode Spain. Ekem ke 1962, mma mbọ ọsọn̄urua ukpep ke Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ oro ẹketịmde ẹnọ nnyịn ke Tangier, Morocco.

Ke ẹsiode usem ẹfep, mfịna efen n̄kosobode ekedi ekikere ofụri ini m̀mê bodisi ẹmọn̄ ẹmụm nnyịn. Nte owo esenidụt, mma mfiọk nte ke ndidi se ẹmụmde ọwọrọ edibịn nsio ke obio inikiet inikiet. Man isụhọde n̄kpọndịk oro, nnyịn ikesisan̄a iba iba. Ke adan̄aemi owo kiet ọnọde ikọ ntiense, enye eken ama esikpan̄ utọn̄ ọnọ idiọn̄ọ n̄kpọndịk ekededi. Ke ima ikawaha enyịnusụn̄ kiet m̀mê iba, ediwak ini ke akpatre ufọkenyọn̄, nnyịn iyebe ufọk iba m̀mê ita inyụn̄ ikodụk ufọk iba m̀mê ita efen. Nnyịn ikesinen̄ede ikama Bible, ndien nnyịn ikesikama n̄kpri n̄wed ifan̄ oro ikesidịpde ke kod nnyịn man inọ mbon oro ẹkenyenede udọn̄.

Ke ima ikodu isua kiet ke Madrid, ẹma ẹnọ nnyịn ika Vigo, kpa akwa obio kiet ke ufọt edem edere ye edem usoputịn Spain, emi Ntiense ndomokiet mîkodụhe. Ke akpa ọfiọn̄ m̀mê n̄kpọ ntre, N̄ka ama otoro ete n̄wan mi ọnọ ekese ikọ ntiense—man ọnọ ekikere ke nnyịn ikedi mme akaisan̄. Kpa ye usụn̄ oro ikadade, ukwọrọikọ nnyịn ama edemede ntịn̄enyịn. Ke ufan̄ ọfiọn̄ kiet mme oku Catholic ẹma ẹtọn̄ọ nditọk nnyịn ke radio. Mmọ ẹma ẹdụri mbon ufọkabasi mmọ utọn̄ ẹte ke ebe ye n̄wan kiet ke ẹkesan̄a ke ufọk ke ufọk ẹneme ẹban̄a Bible—kpa n̄wed oro ekperede ndidi ẹma ẹkpan ke ini oro. “Ebe ye n̄wan oro ẹyomde do” ekedi owo esenidụt ye n̄wan esie otode Spain, oro ekekperede nditịn̄ kpukpru ikọ!

Mme oku ẹma ẹwụk ẹte ke ikpîkpu editịn̄ ikọ ye ebe ye n̄wan oro ẹkedide n̄kpọndịk mi ekedi idiọkn̄kpọ oro ẹdifende n̄kukụre edieke ẹkeyadarede usọp usọp ẹnọ oku. Ndien nte ẹkpedoride enyịn ndikụt, ke utịt inem inem nneme kiet oro nnyịn ikenyenede ye n̄wan kiet, enye ama asian nnyịn ke edu n̄kpeubọk ete ke imọ ikenyene ndika n̄kayarade. Ke ini nnyịn ikọkpọn̄de ufọk esie, nnyịn ima ikụt enye ọsọpde aka ufọkabasi.

Edibịn Nsio ke Obio

Ke ọfiọn̄ iba kpọt ẹbede nte nnyịn ikebehe ke Vigo, bodisi ẹma ẹmụm nnyịn. Bodisi oro okomụmde nnyịn ama enyene esịtmbọm ndien ikesịnke nnyịn ebuka ke ubọk ke ini ikasan̄ade ika itieutom bodisi. Ke itieutom oro, nnyịn ima ikụt iso oro ikọdiọn̄ọde, kpa anditaip n̄kpọ oro nnyịn ikọnọde ikọ ntiense ke mîbịghike, Nte an̄wan̄ade bụt ama anam enye ndikụt ẹnamde n̄kpọ ye nnyịn nte mme abiatibet onyụn̄ ọsọsọp anam nnyịn idiọn̄ọ ke imọ ikabiaha nnyịn mbia. Edi, ẹma ẹdori nnyịn ikọ nte mme andisịn “edidianakiet Spain eke spirit” ke itiendịk, ndien urua itiokiet ke ukperedem ẹma ẹbịn nnyịn ẹsion̄o ke obio.

Emi ama ọbiọn̄ọ n̄kọri, edi nnyịn ikenyeneke ekikere ediyak esịt ọduọ nnyịn. Ekese utom okosụk ododu ndinam ke Inua-Akpa Iberia. Ke ima ikodu ọfiọn̄ ita ke Tangier, ẹma ẹnọ nnyịn ika Gibraltar—efakutom efen oro akanam owo mînamke utom. Nte apostle Paul ọdọhọde, edieke nnyịn idade utom nnyịn ke akpan n̄kpọ, nnyịn iyekaiso ndinam utom ndien ẹyediọn̄ nnyịn. (2 Corinth 4:1, 7, 8) Emi ekedi ntre ye nnyịn. Ke ata akpa ufọk oro nnyịn ikawahade ke Gibraltar, nnyịn ima itọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible ye ofụri ubon. Ikebịghike, nnyịn owo kiet kiet ima inịm ukpepn̄kpọ 17. Ediwak owo oro nnyịn ikekpepde n̄kpọ ẹma ẹkabade ẹdi Mme Ntiense, ndien ke isua iba esop ama odu oro ekenyenede mme asuanetop 25.

Edi, nte ekedide ke Vigo, mme ọkwọrọ ederi ẹma ẹtọn̄ọ ndibịn ikọt nyom nnyịn. Bishop Anglican ke Gibraltar ama ọtọt akamba owo bodisi ete ke nnyịn ikedi “mbon oro owo mîmaha,” ndien se enye okoyomde ke akpatre ama ada mme utịp ẹdi. Ke January 1962 ẹma ẹbịn nnyịn ẹsion̄o ke Gibraltar. M̀mọ̀n̄ ndien ke nnyịn idika? Udọn̄ okosụk okpokpon ke Spain, ntre nnyịn ima ifiak ika do, idoride enyịn ke etisịm idahaemi bodisi ẹyefre enyịn ẹban̄a akpa n̄wetnnịm n̄kpọ aban̄ade nnyịn.

Obufa ebietidụn̄ nnyịn ekedi ufiop ufiop obio Seville. Do nnyịn ima ikop idatesịt ndinam utom ọtọkiet ye ebe ye n̄wan asiakusụn̄ efen, Ray ye Pat Kirkup. Okposụkedi Seville ekedide obio oro mme andidụn̄ ẹkedide ubak miliọn kiet, mme asuanetop 21 kpọt ẹkedu, ntre ekese utom ama odu ndinam. Idahaemi esop 15 ye mme asuanetop 1,500 ẹdu. Isua kiet ke ukperedem nnyịn ima inyene inem inem n̄kpọ n̄kpaidem; ẹma ẹnọ nnyịn ikot ndinam utom ke utom oro ẹsan̄ade-san̄a ke ikpehe Barcelona.

Utom circuit ke idụt oro owo mîkọnọhọ utom nnyịn unyịme nte ekemde ye ibet ama enyene ndusụk ukpụhọde. Urua kiet kiet nnyịn ima isika ikese n̄kpri otu, ẹmi ata ediwak ẹkenyenede ata ibat ibat nditọete oro ẹnyenede ukeme. Nditọete oro ẹkenamde utom ọkpọsọn̄ do ẹma ẹyom ofụri ukpep ye un̄wam oro nnyịn ikekemede ndinọ mmọ. Nnyịn ima ima utom emi! Ke ima ikabiat ediwak isua ke ikpehe emi ibat ibat Mme Ntiense ẹkedude edieke ẹkekam ẹdude-du, nnyịn ima ikop idatesịt ndika n̄kese ata ediwak nsio nsio nditọete iren ye iban. N̄ko-n̄ko, utom ukwọrọikọ ke Barcelona ama emem akan, ndien ediwak owo ẹma ẹyom ndikpep Bible.

Ndin̄wana Mbiọn̄ọ Mfụhọ

Nte ededi, ke ọfiọn̄ itiokiet kpọt ke ukperedem, uwem mi ama okpụhọde inikiet inikiet. Akpa ini nduọkodudu nnyịn ke mbeninyan̄ ama ekpere ndikabade ndi n̄kpọ mmọn̄eyet ke ini n̄kenyenede unọmọ oro n̄ketịn̄de mban̄a ke mbemiso. Ke n̄kan̄ eke obụk mma mbọhọ ndịk eke edikpere ndikpa ke mmọn̄ ata usọp usọp, edi n̄kpọntịbe oro ama ọnọ unan oro ebịghide ke ndutịm usan̄a osịp mi.

Ke ọfiọn̄ ifan̄, mma n̄n̄wana ndikaiso ke utom circuit, edi ke akpatre n̄kenyene ndifiak nnyọn̄ England man n̄kọbọ usọbọ. Ke isua iba ẹma ẹkebe mma nnen̄ede n̄kop nsọn̄idem oro akanamde ikeme ndifiak nnyọn̄ Spain, emi nnyịn ikafiakde itọn̄ọ utom circuit. Edi, ekedi ke ekpri ibio ini kpọt. Ete ye eka n̄wan mi ẹma ẹdọn̄ọ etieti, ndien nnyịn ima ikpọn̄ utom uyọhọ ini man ikese iban̄a mmọ.

Uwem ama ototịm ọsọn̄ ke ini n̄kenyenede akamba mfịna ke ndutịm usan̄a osịp ke 1968. Ini ẹma ẹsidu ẹmi ami ye Rafaela ikekerede ke ndikopke nsọn̄idem tutu amama. Eketie nte n̄kpọ eke mmọn̄ akafiakde emen mi, edi ke usụn̄ efen! Ke ẹsiode ami ndikere etikwo etikwo ekikere ẹfep, mfụhọ oro ama ọbọ mi odudu ofụri ofụri. Mma nsikop ata ọkpọsọn̄ mmemidem, emi akanamde mi nduọk odudu ke ekperede ndidi kpukpru ini. Ke ini oro idịghe kpukpru nditọete ẹkefiọk orụk mfịna emi; nte ededi mma mfiọk nte ke Jehovah ama ọfiọk. Esidi akwa n̄kpọ inemesịt ọnọ mi ndikot mme utịbe utịbe ibuotikọ ke magazine Enyọn̄-Ukpeme ye Awake! ẹmi ẹnen̄erede ẹwụt ifiọk ẹnyụn̄ ẹn̄wamde mbon oro ẹkopde mfụhọ.

Ke ofụri ini afanikọn̄ emi, n̄wan mi ekedi ebiet emi n̄kọbọde nsịnudọn̄ nto kpukpru ini. Ndiyọ mme mfịna ọtọkiet esinen̄ede ọsọn̄ọ mbọbọ ndọ. Ete ye eka Rafaela ẹma ẹkpan̄a, ndien ke isua 12 ẹma ẹkebe, mma mfiak n̄kop nsọn̄idem tutu osịm udomo oro nnyịn ikekerede ke imekeme ndifiak ndụk utom uyọhọ ini. Ke 1981, ke n̄kpaidem ye idatesịt nnyịn, ẹma ẹfiak ẹnọ nnyịn ikot ndinam utom ke utom circuit.

Ikpọ ukpụhọde ukara Abasi ẹma ẹda itie ke Spain tọn̄ọ nte nnyịn ikanam utom akpa ke utom oro ẹsan̄ade-san̄a. Ukwọrọikọ kemi ekedi ifụre ifụre, ntre n̄kenyene ndida ekekem ye ifiọk idahaemi. Edi, ndifiak nnam utom nte esenyịn circuit ekedi akwa ifetutom. Nnyịn ndikasiak usụn̄ kpa ye n̄kpọsọn̄ idaha ama an̄wam nnyịn ndisịn udọn̄ nnọ mme asiakusụn̄ ẹmi ẹkenyenede mfịna. Ndien ke ini ke ini nnyịn ima isikeme ndin̄wam mmọ efen ndidụk udịm mme asiakusụn̄.

Ke ima ikanam utom oro ẹsan̄ade-san̄a ke isua 11 ke Madrid ye Barcelona, unana nsọn̄idem nnyịn ama anam ifiak ikpụhọ utom nnyịn. Ẹma ẹnọ nnyịn utom nte mme akpan asiakusụn̄ ika obio Salamanca, emi ami n̄kekemede ndinam utom nte ebiowo. Nditọete ke Salamanca ẹma ẹdara nnyịn ye unana ubiatini. Isua kiet ke ukperedem mfịna efen ama esịn ime nnyịn ke udomo.

Rafaela ama enen̄ede anana iyịp nte owo mîkemeke ndinam an̄wan̄a, ndien ndụn̄ọde ama ayarade ete ke enye ama enyene kansa ke akpan nsia. Idahaemi ami n̄kenyene ndidi enyeemi okopde idem nnyụn̄ nnọ n̄wan mi un̄wam oro n̄kekemede. Akpa edinam nnyịn ekedi unana edinịm ke akpanikọ, ekem ikop ndịk. Nte Rafaela eyebọhọ emi? Ke mme utọ ini ẹmi, ọyọhọ ibetedem ke Jehovah edi se isin̄wamde nnyịn ndikaiso. Ami mmokop inemesịt nditịn̄ nte ke Rafaela ama aka usiakidem ọnyọn̄ edi ifụre ifụre, ndien nnyịn imodot enyịn ite kansa oro idifiakke idi.

Okposụkedi nnyịn ikenyenede nti ye ndiọi ini ke isua 36 ẹmi nnyịn ibiatde ke Spain, edi n̄kpọ inemesịt ndidu uwem mbe ini n̄kọri eke spirit emi. Nnyịn imokụt ekpri otu mme asuanetop ẹkedide n̄kpọ nte owo 800 ke 1958 ẹkọride ẹsịm udịm mme asuanetop ẹwakde ẹbe 100,000 mfịn. Ediwak idatesịt nnyịn—edin̄wam mbon efen ẹkpep akpanikọ ẹnyụn̄ ẹkọri ẹsịm ọyọhọ idaha ke n̄kan̄ eke spirit, edinam utom ọtọkiet nte ebe ye n̄wan, ye edikere nte ke nnyịn imada uwem nnyịn inam n̄kpọ ke mfọnn̄kan usụn̄—ẹfụk mme mfịna nnyịn.

Paul ọdọhọ ke udiana n̄wed oro enye ekewetde ọnọ mbon Corinth ete: “Sia nnyịn inyenede utom emi ite inam, kpa nte Abasi akatuade nnyịn mbọm, esịt iduọhọ nnyịn.” (2 Corinth 4:1) Ke mfiakde nse edem, mmonịm ke akpanikọ nte ke ediwak n̄kpọ ẹdu ke uwem mi oro ẹkekpande esịt ndiduọ mi. Uwụtn̄kpọ mme anam-akpanikọ nditọete oro ẹyetde aran oro ẹkenyenede udọn̄ ke idemmi ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua mi ẹma ẹsịn eti itiat idakisọn̄. Ndinyene nsan̄andọ oro abuanade mme ukem utịtmbuba eke spirit edi utịbe un̄wam; ke ini n̄kokopde mfụhọ, Rafaela ama esisịn udọn̄ ọnọ mi, ndien ami mma nnam ukem oro nnọ enye. Edu mbubru edi akwa n̄kpọ un̄wam n̄ko. Ndikeme ndisak imam ye nditọete—nnyụn̄ nsak idem nnyịn imam—ke ndusụk usụn̄ esinam etie nte mme mfịna ẹsụhọde ubọk.

Edi ke akande kpukpru, ime ke ẹsobode mme idomo oyom ukeme otode Jehovah. Mmesiti ikọ Paul ẹmi kpukpru ini: “Mmenyene ukeme ndinam kpukpru n̄kpọ ke odudu Andisọn̄ọ mi idem.” Sia Jehovah adade ye nnyịn, ufọn ndomokiet idụhe esịt ndiduọ nnyịn.—Philippi 4:13.

[Ndise ke page 23]

Ronald ye Rafaela Taylor ke 1958

[Mme ndise ke page 24, 25]

Mbonoesop ke idak ukpan ke Spain (1969)