Utịt Usua Ke Ofụri Ererimbot
KE N̄KPỌ nte tọsịn isua iba oro ẹkebede, ekpri otu kiet ama osobo unọmọ usua. Tertullian anam an̄wan̄a edu ufịk oro mbon Rome ẹkenyenede ẹban̄a mme akpa Christian ete: “Edieke heaven mînọhọ edịm, edieke unyekisọn̄ otịbede, edieke akan̄ m̀mê udọn̄ọ ẹdude, inikiet inikiet mfiori edi, ‘Ẹda mme Christian ẹmi ẹsọk lion!’”
Kpa ye oro ẹkesuade, mme akpa Christian ẹma ẹfep idomo edisio usiene kaban̄a ukwan̄ikpe. Ke ọwọrọetop Ukwọrọikọ esie oro ke Obot, Jesus Christ ọkọdọhọ ete: “Mbufo ẹmekop ẹte ẹkenọ owo uyo, ẹte, Ma mbọhọidụn̄ fo, nyụn̄ sua owo usua fo. Edi Ami ndọhọ mbufo nte, Ẹma mme asua mbufo, ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ẹyom ufọn mmọ eke ẹnamde mbufo isịnenyịn.”—Matthew 5:43, 44.
Ibet mme Jew oro owo mîwetke-wet ọkọdọhọ ke ‘ndisua asua’ ekedi nnennen n̄kpọ ndinam. Nte ededi, Jesus ọkọdọhọ ke ana nnyịn ima asua nnyịn, idịghe ufan nnyịn kpọt. Emi edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ edi idịghe se owo mîkemeke ndinam. Ndima asua iwọrọke ndima kpukpru usụn̄ esie m̀mê mme edinam esie. Ẹda ikọ Greek oro ẹkụtde ke uwetn̄kpọ Matthew ẹto a·gaʹpe, emi etịn̄de aban̄a ima oro anamde n̄kpọ nte ekemde ye edumbet. Owo emi owụtde a·gaʹpe, ima edumbet, ananam eti n̄kpọ ọnọ idem asua emi asuade onyụn̄ anamde n̄kpọ ye enye ke idiọk usụn̄. Ntak-a? Koro emi edide usụn̄ ndikpebe Christ, enye onyụn̄ edi usụn̄ ndikan usua. Eyen ukpepn̄kpọ Greek kiet ọkọdọhọ ete: “[A·gaʹpe] an̄wam nnyịn ndikan ndammana ntụhọ nnyịn ndiyat esịt nnyụn̄ nnyene idiọk ekikere.” Edi nte emi eyenyene ufọn ke ererimbot mfịn emi ọyọhọde ye usua?
Nte ẹnyịmede, idịghe kpukpru owo oro ẹdọhọde ke idi Christian ẹbiere nditiene uwụtn̄kpọ Christ. Mme ekpụk oro ediwak mme andito do ẹdọhọde nte idide mme Christian ẹkenam akpakịp ibak eke ndondo emi ke Rwanda. Pilar Díez Espelosín, owo n̄ka nun Roman Catholic emi ama akanam utom ke Rwanda ke isua 20, ama obụk aban̄a akwa n̄kpọntibe kiet. Eren kiet ama asan̄a ekpere ufọkabasi oro n̄wan emi okodude ke ofụn̄ eduat emi enye, nte an̄wan̄ade, akakamade owot owo. Owo n̄ka nun oro ama obụp enye ete: “Ntak emi afo asan̄ade akanade owot mme owo? Nte afo ukereke uban̄a Christ?” Enye ama onyịme ete ke imekere iban̄a onyụn̄ ebe odụk esịt ufọkabasi, ọtọn̄ọ edọn̄, onyụn̄ etịn̄ Akam Oro Ẹwetde-wet ifịk ifịk. Edi ke okụrede, enye ama adaha ọkọtọn̄ọ ndifiak n̄wot mme owo. Owo n̄ka nun oro ama onyịme ete: “Emi owụt ete ke nnyịn itịmke ikpep mme owo eti mbụk.” Nte ededi, mme utọ edikpu oro iwọrọke ite ke etop Jesus inyeneke odudu. Mbon oro ẹnamde ata Ido Ukpono Christ ẹkeme ndikan usua.
Ndikan Usua ke Itienna Ekikere
Max Liebster edi amanaisọn̄ Jew emi ọkọbọhọde nsobo eke orụk mme Jew. Okposụkedi enyịn̄ ubon esie ọwọrọde “edima,” enye ama okụt usua okpon akan se akpanade enye okụt. Enye etịn̄ se enye ekekpepde ke Nazi Germany aban̄a ima ye usua.
“Ẹkebọk mi ke n̄kan̄ emi ekperede Mannheim, Germany, ke iduọk isua 1930. Hitler ọkọdọhọ ete ke mme Jew ẹkedi mbon imọ ẹmi ẹkedade mbon Germany ẹnam mbubịne. Edi akpanikọ edi nte ke ete mi ekedi sụk usụhọde okịm ikpaukot. Edi, ke ntak nsunsu ekikere mbon Nazi, mme mbọhọidụn̄ ẹma ẹtọn̄ọ ndisua nnyịn. Ke ini n̄kedide uyen emi mîsịmke kan̄a isua edịp, owo kiet ama enyịk mi eyet iyịp edi ke ọkpọiso. Akwa usọn̄enyịn emi ekedi sụk ekpri uwụtn̄kpọ kaban̄a se ikedide ke iso. Ke 1939 mme ndedịbe bodisi ẹma ẹmụm mi ẹnyụn̄ ẹbọ kpukpru inyene mi.
“Ọtọn̄ọde ke January 1940 osịm May 1945, mma n̄n̄wana ndidu uwem ke nsio nsio itienna ekikere ition: Sachsenhausen, Neuengamme, Auschwitz, Buna, ye Buchenwald. Ete mi, oro n̄ko ẹkenọde aka Sachsenhausen, ama akpa ke enyene-ndịk ini etuep eke 1940. Ami n̄kemen okpo esie ke idemmi n̄ka itie ufọpokpo, emi ẹkebonde ediwak okpo owo ẹbet edifọp. Ke ofụri ofụri, owo itiaita ke ubon mi ẹkekpan̄a ke mme itienna.
“Mbon n̄kpọkọbi ẹma ẹsua mbon kapo ẹkan idem mbon ukpeme SS. Mbon kapo ẹkedi mbon n̄kpọkọbi oro ẹkedianade kiet ye mbon ukpeme SS ndien ke ntre ẹbọde ufọn ke ndusụk usụn̄. Ẹkenọ mmọ utom udeme udia, ndien mmọ n̄ko ẹkesimia mbon n̄kpọkọbi eken. Ediwak ini mmọ ẹma ẹsinam n̄kpọ ke ufịk ye ke ibak. N̄kere ke mma nnyene mme ntak oro ẹkemde ndisua SS ye mbon kapo, edi ke ini n̄kodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, mma n̄kpep nte ke ima enyene odudu akan usua.
“Nsọn̄ọnda mbon n̄kpọkọbi oro ẹkedide Mme Ntiense Jehovah ama ọnọ mi nsọn̄ọ nte ke mbuọtidem mmọ ọkọkọn̄ọ ke N̄wed Abasi—ndien ami ke idemmi mma n̄kabade ndi Ntiense. Ernst Wauer, Ntiense oro n̄kosobode ke itienna ekikere Neuengamme, ama esịn udọn̄ ọnọ mi ete n̄kọri ukem edu Christ. Bible ọdọhọ ete ‘ke ini owo osụn̄ide Enye, Enye isụn̄ike mmọ usiene; ke ini Enye ebede ke ndutụhọ, Enye itịn̄ke ikọ ndịghe; edi ayak ikọ Esie esịn ke ubọk Andikpe edinen ikpe.’ (1 Peter 2:23) Mma ndomo ndinam ukem oro, ndiyak usiene nsịn ke ubọk Abasi, emi edide Ebiereikpe kpukpru owo.
“Mme isua oro n̄kodude ke mme itienna ẹma ẹkpep mi ẹte ke mme owo ẹsiwak ndinam idiọkn̄kpọ ke ntak unana ifiọk. Ikam idịghe kpukpru mbon ukpeme SS ẹkediọk—odu kiet oro akanyan̄ade uwem mi. Inikiet ọkpọsọn̄ utọrọ ama omụm mi ndien idem ama emem mi tutu n̄kemeke ndisan̄a nto itieutom mi nnyọn̄ itienna. Ẹkpekeda mi ẹka ebiet ẹsidade gas ẹwot mme owo ke Auschwitz ke ndan̄nsiere, edi owo ukpeme SS kiet, oro okotode ukem ikpehe Germany oro ami ntode, ama anam n̄kpọ ndifak mi. Enye ama ọnọ mi utom ke itie udia SS, emi n̄kekemede ndinyene ekpri nduọkodudu tutu idem afiak ọsọn̄ mi. Usen kiet enye ama ọdọhọ mi ete: ‘Max, etie mi ke idem nte ndu ke tren oro awatde ọsọp etieti ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndimụm. Edieke mfrọde n̄wọrọ, nyekpa. Edieke nsọn̄de nsịne, ami nyenuaha!’
“Mme owo ẹmi ẹma ẹyom ima kpa nte ami n̄koyomde. Ke akpanikọ, ekedi ima ye esịtmbọm, ọkọrọ ye mbuọtidem mi ke Abasi, ẹken̄wam mi ndiyọ mme idiọk idaha ye ndịghe edidi se ẹwotde ke usen ke usen. N̄kemeke ndidọhọ ke mma mbọhọ ye unana edida unan, edi nde unan oro n̄kenyenede ke n̄kan̄ eke ntụk ikokponke.”
Ufiop ye mfọnido oro Max osụk owụtde ke isua 50 ẹma ẹkebe edi eti n̄kpọ ntiense ndiwụt ke ikọ esie edi akpanikọ. Idịghe Max ikpọn̄ okosobo utọ idaha emi. Enye ama enyene akpan ntak ndikan usua—enye okoyom ndikpebe Christ. Mbon efen oro N̄wed Abasi akarade uwem mmọ ẹma ẹnam n̄kpọ ke ukem usụn̄ oro. Simone, kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah emi otode France, anam an̄wan̄a nte enye ekekpepde se ima unana ibụk enen̄erede ọwọrọ.
“Eka mi, Emma, emi akakabarede edi Ntiense ekpri ini mbemiso ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, ama ekpep mi ete ke mme owo ẹsiwak ndinam idiọkn̄kpọ sia mmọ mîfiọkke se ifọnde ikan oro. Enye ama anam an̄wan̄a ete ke edieke nnyịn isuade mmọ nde, ke nnyịn idịghe mme ata Christian, sia Jesus ọkọdọhọde ke nnyịn ikpenyene ndima mme asua nnyịn inyụn̄ ibọn̄ akam iban̄a mbon oro ẹkọbọde nnyịn.—Matthew 5:44.
“Mmeti ata idiọk idaha oro ekesịnde mbuọtidem emi ke udomo. Ke ini mbon Nazi ẹkedade France ẹnyene, Mama ama ọbọ ekese ufen ke ubọk mbọhọidụn̄ kiet ke esịt ebiet nnyịn. N̄wan oro ama abia Mama ọnọ ndedịbe bodisi, ndien nte utịp, eka mi ama abiat isua iba ke mme itienna ekikere Germany, emi enye ekekperede ndikpa. Ke ekọn̄ ama okokụre, mme bodisi ẹtode France ẹma ẹyom Mama esịn ubọk ke n̄wed ndiwụt nte ke n̄wan emi edi andinọ mbon Germany un̄wam. Edi eka mi ama esịn, ọdọhọde ete ke ‘Abasi edi Ebiereikpe ye Andinọ nti owo ye mme idiọkowo utịp.’ Isua ifan̄ ke ukperedem, mbọhọidụn̄ emi ama ọdọn̄ọ cancer emi esiwotde owo. Utu ke ndidara mban̄a ndiọkiso esie, eka mi ama abiat ediwak hour ndinam mme akpatre ọfiọn̄ eke uwem esie ẹnyene inem nte ekekeme. Tutu amama ndifreke edikan emi ima akakande usua do.”
Uwụtn̄kpọ iba ẹmi ẹwụt odudu oro ima edumbet enyenede ke ini ẹsobode ukwan̄ikpe. Nte ededi, Bible ke idemesie ọdọhọ ete ke “ini eke ẹmade, ye ini eke ẹsuade” odu. (Ecclesiastes 3:1, 8) Didie ke oro ekeme ndidi ntre?
Ini eke Ẹsuade
Abasi ibiomke kpukpru usua ikpe. Kaban̄a Jesus Christ, Bible ọdọhọ ete: “Afo amama se inende, onyụn̄ asua se ikwan̄ade.” (Mme Hebrew 1:9) Nte ededi, ukpụhọde odu ke owo ndisua se ikwan̄ade ye ndisua owo oro anamde se ikwan̄ade oro.
Jesus ama onịm uwụtn̄kpọ oro adade ukem ukem ke ufọt ima ye usua. Enye ama asua mbubịk, edi enye ama odomo ndin̄wam mbon mbubịk ẹkpụhọde usụn̄ ukere n̄kpọ mmọ. (Matthew 23:27, 28; Luke 7:36-50) Enye ama obiom afai ikpe, edi enye ama ọbọn̄ akam aban̄a mbon oro ẹkewotde enye. (Matthew 26:52; Luke 23:34) Ndien okposụkedi ererimbot akasuade enye ke unana ntak, enye ama ọduọk uwem esiemmọ man ọnọ ererimbot uwem. (John 6:33, 51; 15:18, 25) Enye ama onịm mfọnmma uwụtn̄kpọ ima edumbet ye usua ebietde eke Abasi ọnọ nnyịn.
Ukwan̄ikpe ekeme ndidemede iyatesịt edinen ido ke esịt nnyịn, nte ekedemerede ke esịt Jesus. (Luke 19:45, 46) Nte ededi, owo inọhọ mme Christian odudu ndisio usiene ke idemmọ. Paul eketeme mme Christian ke Rome ete: “Ẹkûda idiọk ẹsio owo usiene idiọk. . . . Edieke usụn̄ odude, ẹn̄wana, nte mbufo ẹkekeme, ndidu ke emem ye kpukpru owo. Ẹkûsio usiene ẹnọ idem mbufo . . . Ẹkûyak idiọk akan mbufo, edi ẹda nti edinam ẹkan idiọk ubọk.” (Rome 12:17-21) Ke ini nnyịn ke idem nnyịn itrede ndisịn usua ke esịt m̀mê ndisio usiene idiọk, ima enyene edikan.
Ererimbot Oro Usua Mîdidụhe
Man usua etre ke ofụri ererimbot, ana ẹkpụhọde edu oro ọdọn̄de n̄kam ke esịt ediwak miliọn owo. Didie ke ẹkeme ndinam emi? Prọfesọ Ervin Staub otoro usụn̄ edinam etienede mi: “Nnyịn ibat mbon oro nnyịn inọde unan ke usụhọde inyụn̄ ibat mbon oro nnyịn in̄wamde ke akpan n̄kpọ. Adan̄a nte nnyịn ibatde mbon oro nnyịn in̄wamde ke ata akpan n̄kpọ inyụn̄ ikụtde idatesịt oro otode edinọ un̄wam, ntre ke nnyịn ikụt idem nnyịn nte mbon oro ẹnen̄erede ẹkere ẹban̄a ẹnyụn̄ ẹn̄wamde mbon efen. Ana kiet ke otu mme utịtmbuba nnyịn edi ndinam n̄kaowo oro ẹnyenede ntatara udọn̄ ndinam n̄kpọ nnọ mbon en̄wen.”—The Roots of Evil.
Ke nditịn̄ ke usụn̄ efen, editre usua oyom ẹnam n̄kaowo emi mme owo ẹkpepde ndiwụt ima ebe ke ndin̄wam kiet eken, n̄kaowo emi mme owo ẹfrede ẹban̄a kpukpru usua oro asari, ufreidụt, ufre orụk, ye ufre ekpụk ẹdade ẹdi. Nte utọ n̄kaowo oro odu? Kere ban̄a ifiọk n̄kpọntịbe owo oro ke idemesie okokụtde usua ke ini Unam Ukpụhọde Ido Uwem ke China.
“Ke ini Unam Ukpụhọde Ido Uwem ọkọtọn̄ọde, ẹkekpep nnyịn ẹte ke owo inyeneke ndinyịme ndinam emem ke ‘en̄wan unyan̄a odudu.’ Usua ekedi ntụhọ oro akakarade. Ami mma n̄kabade ndi andibuana ke n̄ka uyen ẹdade ẹnọ Maoist nnyụn̄ ntọn̄ọ ndiyom ‘mme asua n̄ka Maoist’ ke kpukpru ebiet—idem ke otu mbonubon mi. Okposụkedi n̄kedide uyen ini oro, mma ntiene mbuana ke ndụn̄ọde eke ufọk ke ufọk emi nnyịn ikesiyomde uyarade nte ke ‘owo inọhọ n̄ka nnyịn ibetedem.’ Ami n̄ko mma nsinịm an̄wan̄wa mbono oro okobiomde ‘edibiọn̄ọ en̄wan unam ukpụhọde’ ikpe. Nte ededi, ndusụk ini mme edori ikọ ẹmi ẹkesikọn̄ọ akpan akpan ke ọkpọkpọ usua ẹnyenede ẹban̄a utu ke ndidi ke ntak ukaraidem.
“Mma n̄kụt ediwak owo—n̄kpri ye ikpọ, iren ye iban—ẹbọde umia oro ekenen̄erede etie ibak ibak. Ẹma ẹnam kiet ke otu mme andikpep mi ke ufọkn̄wed—edide eti owo—asan̄a akanade nte n̄kpọ eke enye ekedide abiatibet. Ọfiọn̄ iba en̄wen ke ukperedem ẹma ẹkụt okpo andikpep efen oro ẹketịmde ẹkpono ke ufọkn̄wed mi ke Akpa Suzhou, ndien ẹma ẹnyịk andikpep oro ekekpepde mi Ikọmbakara ete eyịri idem owot. Mma n̄kop ndịk nnyụn̄ ndu ke n̄kpaidem. Mmọemi ẹkedi mbon mfọnido. Ndikanam n̄kpọ ye mmọ ke utọ usụn̄ emi ama akwan̄a! Ntre mma nsịbe kpukpru ebuana ye n̄ka uyen ẹdade ẹnọ Maoist.
“N̄kereke ke ekpri ini emi usua okodude ke China mi ekedi n̄kukụre idaha oro n̄kpọ eketiede ntem. Usua ọyọyọhọ ke isua ikie emi. Nte ededi, mmonịm ke akpanikọ nte ke ima ekeme ndikan usua. Enye edi n̄kpọ oro ami ke idemmi n̄kụtde. Ke ini n̄kọtọn̄ọde ndibuana ye Mme Ntiense Jehovah, ama enem mi ndikụt nte mmọ ẹwụtde ima ẹnọ mme owo ẹtode nsio nsio orụk ye idaha ke uwem. Ndori enyịn ke ini oro, nte Bible ọn̄wọn̄ọde, kpukpru owo ẹdikpepde ndima kiet eken.”
Ih, n̄ka Mme Ntiense Jehovah eke ofụri ererimbot edi oduuwem uyarade nte ke ẹkeme nditre usua. Se ededi oro idaha mmọ edide, Mme Ntiense ke ẹn̄wana ndiyak ukpono ẹnyenede ẹnọ kiet eken ada itie udu ẹnyụn̄ ẹsio idiọn̄ọ ekededi oro owụtde ufre ekpụk, ufre orụk, m̀mê ufreidụt ẹfep. Akpan ntak kiet oro anamde mmọ ẹkụt unen edi ubiere mmọ ndikpebe Jesus Christ ke ndiwụt ima oro edumbet akarade. Ntak efen edi nte ke mmọ ẹdori enyịn ke Obio Ubọn̄ Abasi ndida utịt nsọk ukwan̄ikpe ekededi oro mmọ ẹsobode.
Obio Ubọn̄ Abasi edi akpatre usọbọ oro edidade ererimbot oro usua mîdidụhe edi, ererimbot oro idem idiọkn̄kpọ oro anade ẹsua mîdidụhe. Ke ẹtịn̄de ẹban̄a enye ke Bible nte “obufa enyọn̄,” ukara eke heaven emi ọyọnọ ubiọn̄ kaban̄a ererimbot oro ukwan̄ikpe mîdụhe. Enye edikara “obufa isọn̄,” m̀mê obufa n̄kaowo oro ẹma ẹkenọ ukpep ndima kiet eken. (2 Peter 3:13; Isaiah 54:13) Unọ ukpep emi ke akaiso idahaemi, nte ifiọk n̄kpọntịbe Max, Simone, ye ediwak mmọ eken ẹwụtde. Enye edi ntabinse kaban̄a ndutịm eke ofụri ererimbot oro edisiode usua ye mme ntak usua efep.
Ebede ke prọfet esie Isaiah, Jehovah etịn̄ se ididide utịp: “Mmọ idinamke idiọk, idinyụn̄ ibiatke n̄kpọ ke ofụri edisana obot mi: koro ifiọk Jehovah eyeyọhọ ke ererimbot, kpa nte mmọn̄ ofụkde inyan̄.” (Isaiah 11:9) Abasi ke idemesie eyetre usua. Emi edinen̄ede edi ini ediwụt ima.
[Ndise ke page 7]
Mbon Nazi ẹma ẹwet Max Liebster nọmba n̄kpọkọbi ke ubọk ufien
[Ndise ke page 8]
Ibịghike usua edidi n̄kpọ eset