Jerusalem ke Mme Ini Bible—Nso ke Ukpepn̄kpọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset Ayarade?
INEM inem ikpọ utom udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹmeda itie ke Jerusalem, akpan akpan ọtọn̄ọde ke 1967. Idahaemi mme owo ẹkeme ndika n̄kese ediwak ke otu mme itie oro ẹdọkde isọn̄ mi, ntre ẹyak nnyịn ika ikese ndusụk ke otu mmọ inyụn̄ ise nte ukpepn̄kpọ udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset asan̄ade ekekem ye mbụk Bible.
Jerusalem eke Edidem David
Ebiet oro Bible okotde Obot Zion, emi ẹkebọpde Obio David eke eset, etie nte ata usụhọde itie ke akwa obio Jerusalem eyomfịn. Ebiet ẹdọkde isọn̄ ke Obio David, emi prọfesọ Yigal Shiloh oro ama akakpa akadade usụn̄ ke ufọt 1978-85, ama ayarade ata akamba itiat emi enyenede udịghi ukot, m̀mê ibibene oro ọnọde ibetedem, ke n̄kan̄ edem usiahautịn obot oro.
Prọfesọ Shiloh ọkọdọhọ ke anaedi enye edi utak-usụhọ akwa itiat idakisọn̄ eke mme ibibene etehe emi mme Jebusite (mme andidụn̄ oro ẹkedude mbemiso David akakande) ẹkebọpde ọkpọsọn̄ ufọk ẹdori. Enye ama anam an̄wan̄a ete ke itiat emi enyenede udịghi ukot oro imọ ikokụtde ke enyọn̄ mme ibibene etehe ẹmi ekedi ubak obufa ọkpọsọn̄ ebiet oro David ọkọbọpde ke ebiet oro ọkpọsọn̄ ufọk mme Jebusite okodude. Ke 2 Samuel 5:9, nnyịn ikot ite: “David odụn̄ ke ọkpọsọn̄ ufọk oro: onyụn̄ osio enye enyịn̄ Obio David. David onyụn̄ anam ibibene akan okụk, ọtọn̄ọde ke Millo odụk ke esịt.”
Mme usụn̄ ẹsan̄ade ẹdụk akani usụn̄ mmọn̄ obio emi, emi etiede nte ndusụk ikpehe ke otu mmọ ẹkedu toto ke eyo David, ẹdu ẹkpere ufọk emi. Ndusụk ikọ oro ẹtịn̄de ke Bible ẹban̄a usụn̄ udiọn̄ mmọn̄ Jerusalem ẹdemede mme mbụme. Ke uwụtn̄kpọ, David ọkọdọhọ ikọt esie ete “kpukpru owo eke ẹwotde mme Jebusite” ẹsan̄a ke “udiọn̄ mmọn̄” ẹsobo ye mme asua. (2 Samuel 5:8) Joab etubom ekọn̄ David ama anam emi. Ikọ oro “udiọn̄ mmọn̄” enen̄ede ọwọrọ nso?
Ẹdemede mme mbụme en̄wen ẹban̄a ọwọrọetop Usụn̄mmọn̄ Siloam, emi etiede nte nta mme ọdiọn̄ n̄kpọ Edidem Hezekiah ẹketịbi ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N. emi ẹnyụn̄ ẹtịn̄de ẹtụk ke 2 Ndidem 20:20 ye 2 Chronicles 32:30. Didie ke otu mbiba ẹmi ẹtịbide usụn̄mmọn̄ mi, oro ẹtode nsakiso ẹtịbi ẹdi, ẹkekeme ndisobo ibuot? Ntak emi mmọ ẹkemekde nditịbi usụn̄ oro n̄kwan̄a n̄kwan̄a, anamde usụn̄mmọn̄ oro enen̄ede ọniọn̄ akan enyeoro etiede nnennen nnennen? Mmọ ẹkesan̄a didie ẹnyene ofụm oro ekemde ndida n̄kot ibifịk, akpan akpan sia ekemede ndidi mmọ ẹkekama utuenikan̄ ẹsịnde aran?
Magazine oro Biblical Archaeology Review ọnọ se ikemede ndidi ibọrọ ke mme utọ mbụme oro. Ẹkot ẹto Dan Gill, ataifiọk ekpepde n̄kpọ aban̄a mbụk isọn̄ oro ẹkekade ẹbịne kaban̄a udọkisọn̄ emi, nte ọdọhọde ete: “Se idude ke idak Obio David edi oto-obot ndutịm ẹkotde karst oro ọwọrọde ada mfọn mfọn. Karst edi usem ukpepn̄kpọ mbụk isọn̄ oro etịn̄de aban̄a etikwo etikwo obube, mme abaitiat ye mme usụn̄ oro mmọn̄ idakisọn̄ anamde nte enye odụtde onyụn̄ ọfiọrọde ebe mme eboho itiat idakisọn̄. . . . Ndụn̄ọde ukpepn̄kpọ mbụk isọn̄ oro nnyịn inamde iban̄a usụn̄mmọn̄ idakisọn̄ ke idak Obio David owụt nte ke ẹkenam mmọ akpan akpan ebe ke mme owo oro ẹnyenede usọ nditat mme oto-obot usụn̄ udiọn̄mmọn̄ ye usụn̄ ofụm idakisọn̄ oro ẹkemende ẹdian ye mme ndutịm unọ mmọn̄ oro ẹdade ẹnam n̄kpọ.”
Emi ekeme ndin̄wam ndinam an̄wan̄a nte ẹkedọkde Usụn̄mmọn̄ Siloam. Ekeme ndidi enye ama etiene n̄kwan̄a n̄kwan̄a afan̄usụn̄ eke oto-obot usụn̄ ke idak obot oro. Ekeme ndidi otu mbonutom oro ẹnamde utom ẹto n̄kan̄ kiet kiet ẹdi ẹma ẹsitịbi usụn̄mmọn̄ ibio ini ebe ke ndiwọn̄ọde n̄kpọn̄ mme aba oro ẹkedude. Ekem ẹma ẹtịbi usụn̄ etiede n̄wewere n̄wewere man mmọn̄ ọfiọrọ oto idịm Gihon esịm N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Siloam, emi ekemede ndidi okodu ke esịt ibibene obio oro. Emi ekedi ata utom udiọn̄ n̄kpọ sia ukpụhọde ke ukon̄ oro odude ke ufọt utịt mbiba edide sụk sentimita 32, kpa ye oro uniọn̄ esie edide mita 533.
Nditọ ukpepn̄kpọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke anyanini nte ke akpan itie emi obio eset oro ekenyenede mmọn̄ oto ekedi idịm Gihon. Enye okodu ke an̄wa ibibene obio edi odu ekpere ekem ndiyak ẹtịbi usụn̄mmọn̄ ye usụn̄ ofụm idakisọn̄ oro otụn̄ọde ke mita 11, emi edinamde mme andidụn̄ do ẹkeme ndikoi mmọn̄ ye unana ediwọrọ n̄ka edem ibibene ukpeme. Ẹdiọn̄ọ emi nte Usụn̄ofụm Idakisọn̄ Warren, ẹkotde ẹdian Charles Warren, emi okokụtde usụn̄ edinam emi ke 1867. Edi ini ewe ke ẹkenam usụn̄mmọn̄ ye usụn̄ofụm idakisọn̄ oro? Nte mmọ ẹma ẹdu ke eyo David? Nte emi ekedi usụn̄mmọn̄ oro Joab akadade anam n̄kpọ? Dan Gill ọbọrọ ete: “Man idomo ise m̀mê Usụn̄ofụm Idakisọn̄ Warren ke akpanikọ ekedi oto-obot obube, nnyịn ima idụn̄ọde ubak nsọsọn̄ itiat otode etikwo etikwo ibibene esie ise m̀mê esịne carbon-14. Enye ikesịneke ndomokiet, owụtde nte ke nsọsọn̄ itiat oro ebịghi ebe isua 40,000: Emi ọnọ in̄wan̄în̄wan̄ uyarade nte ke ikpekemeke ndidi owo eketịbi usụn̄ofụm idakisọn̄ oro.”
Utak-Usụhọ N̄kpọ Odude Toto ke Eyo Hezekiah
Edidem Hezekiah okodu uwem ke ini idụt Assyria ọkọkpọride kpukpru n̄kpọ odude ke usụn̄ esie efep. Ke ọyọhọ isua ukara esie itiokiet, mbon Assyria ẹma ẹkan Samaria, kpa ibuot obio ubọn̄ esien duop. Isua itiaita ke ukperedem (732 M.E.N.) mbon Assyria ẹma ẹfiak ẹdi, ẹdịghede Judah ye Jerusalem uwem. Udiana Chronicles 32:1-8 etịn̄ aban̄a usọ usọ usụn̄ unọ ukpeme Hezekiah. Nte mme uyarade ekededi ẹkụtde ke enyịn ẹdu oro ẹtode ikpehe ini emi?
Ih, ke 1969, Prọfesọ Nahman Avigad ama okụt utak-usụhọ n̄kpọ oro otode ikpehe ini emi. Isọn̄ ẹdọkde ama ayarade ikpehe akwa ibibene, emi akpa ubak edide mita 40 ke uniọn̄, mita 7 ke ubom, ye, nte ekemde ye ibat ẹkerede-kere, mita 8 ke ukon̄. Ibibene oro akada ubak ubak ke enyọn̄ itiat esịtisọn̄ onyụn̄ ada ubak ubak ke enyọn̄ mbufa ufọk oro ẹkebọpde ke ini oro. Anie ọkọbọp ibibene oro ndien ini ewe? “Itie iba ke Bible ẹma ẹn̄wam Avigad ndiwụt usenọfiọn̄ ye uduak ibibene oro,” ntre ke magazine ukpepn̄kpọ udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ọtọt. Mme itie ẹmi ẹkot ẹte: “Ndien n̄ko enye ọsọn̄ esịt ọbọp ofụri ibibene eke owụrede, onyụn̄ enen̄ede enye enịm tutu esịm ke mme tower, ye ibibene efen ke edem.” (2 Chronicles 32:5) “Ẹnyụn̄ ẹwụri ufọk, man ẹda ẹdiọn̄ ibibene.” (Isaiah 22:10) Mfịn mme andika n̄kese ẹkeme ndikụt ubak se ẹkotde Ntatara Ibibene emi ke N̄kann̄kụk Mme Jew ke Akani Obio oro.
Nsio nsio itie ẹdọkde isọn̄ ẹyarade n̄ko nte ke Jerusalem ke ini emi ama etịm okpon akan nte ẹkekerede tutu esịm ini emi, eyedi ke ntak mme oyom ubọhọ ke esenidụt ẹketode obio ubọn̄ edem edere ẹdụk ẹdi ke mbon Assyria ẹma ẹkekan enye. Prọfesọ Shiloh ama ekere nte ke obio mme Jebusite akada ikpehe isọn̄ edide n̄kpọ nte hectare itiokiet. Ke eyo Solomon enye akada se ikperede ndisịm hectare 16. Etisịm eyo Edidem Hezekiah, isua 300 ke ukperedem, ọkpọsọn̄ ebiet obio oro ama okpon esịm n̄kpọ nte hectare 60.
Mme Itie Ubụkowo eke Ini Akpa Temple
Mme itie ubụkowo oro ẹdude toto ke ini Akpa Temple, oro edi, mbemiso mbon Babylon ẹkesobode Jerusalem ke 607 M.E.N., ẹdi ebiet en̄wen oro ntọt otode. Ẹma ẹkụt mme n̄wọrọnda n̄kpọ ke ini ẹkedọkde otu itie abaitiat ubụkowo ke mme n̄wewere itie Itịghede Hinnom ke 1979/80. “Ke ofụri mbụk unam ndụn̄ọde udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke Jerusalem, emi edi kiet ke otu ata ibat ibat ebiet unịm n̄kpọ Akpa Temple oro ẹkụtde ye ofụri se isịnede. Enye ama ọdọn̄ọ se ibede n̄kpọ tọsịn kiet,” ntre ke ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Gabriel Barkay ọdọhọ. Enye aka iso ete: “Ata idotenyịn kpukpru mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro ẹnamde utom ke Israel, ndien akpan akpan ke Jerusalem, edi ndikụt n̄kpọ emi ẹwetde-wet.” Ẹma ẹkụt n̄kpri ikpan̄wed idan̄ iba, ẹdọn̄ọde nso?
Barkay anam an̄wan̄a ete: “Ke ini n̄kokụtde anyan ekpri ubak idan̄ oro ẹkewan̄arede ẹnịm nnyụn̄ mmende ndori ke idak akrasi oro anamde n̄kpọ okpon, mma n̄keme ndikụt nte ke ẹkeda mfefere abisi ẹwet ẹyọhọ enyọn̄ oro, ẹdade ọsọp iso n̄kpọ ẹwet ikọ ke ata mfefere ye mmemmem ubak idan̄ oro. . . . Enyịn̄ Abasi oro odude in̄wan̄în̄wan̄ ke uwetn̄kpọ oro enyene abisi usem Hebrew inan̄ oro ẹwetde ke ubọkn̄wed usem Hebrew eset, yod-he-waw-he.” Ke n̄wed kiet oro ọkọwọrọde edi ke ukperedem, Barkay adian ete: “Ama akpa nnyịn idem nte ke ẹkeda mme ikọ edidiọn̄ oro ẹkperede ndibiet Edidiọn̄ Itie Oku eke Bible ẹwet ke mfefere idan̄ mbiba oro.” (Numbers 6:24-26) Emi ekedi akpa ini oro ẹkekụtde enyịn̄ Jehovah ke uwetn̄kpọ oro ẹkekụtde ke Jerusalem.
Nditọ ukpepn̄kpọ ẹkenam didie ẹbiere usenọfiọn̄ ẹnọde mme ikpan̄wed idan̄ ẹmi? Ekebe akpan akpan ke mme idaha oro ẹnyenede ebuana ye udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro ẹkekụtde mmọ. Ẹma ẹkụt se iwakde ikan mbai eso 300 oro ẹkemede ndidiọn̄ọ usenọfiọn̄ mmọ ke ebiet unịm n̄kpọ oro, anyande ubọk owụt ọyọhọ isua ikie itiaba ye itiokiet M.E.N. Usụn̄ uwet n̄kpọ, ke ini ẹmende ẹdomo ye mme uwetn̄kpọ en̄wen oro ẹnyenede usenọfiọn̄, ẹnyan ubọk ẹwụt ukem iduọk ini oro. Ẹwụt mme ikpan̄wed oro ke Itie Ubon N̄kpọeset Israel ke Jerusalem.
Nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N.
Bible etịn̄ aban̄a nsobo Jerusalem ke 607 M.E.N. ke 2 Ndidem ibuot 25, 2 Chronicles ibuot 36, ye Jeremiah ibuot 39, ọtọtde ete ke udịmekọn̄ Nebuchadnezzar ẹkesịn ikan̄ ẹta obio oro. Nte mme itie ẹdọkde isọn̄ ke ndondo emi ẹsọn̄ọ mbụk emi? Nte Prọfesọ Yigal Shiloh ọdọhọde, “in̄wan̄în̄wan̄ uyarade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset; ọyọhọ ọyọhọ nsobo oro ẹkesobode nsio nsio ikpehe ufọk, ye ikan̄ oro akatade nsio nsio ikpehe ufọk oro ẹkedade eto ẹnam ẹsịn n̄kpọ ẹyọhọ ke uyarade [nsobo oro mbon Babylon ẹkedade ẹdi] oro odude ke Bible.” Enye ama aka iso ọdọhọ ete: “Ẹkụt mme idiọn̄ọ nte ke nsobo emi ama ada itie ke kiet kiet ke otu mme itie oro ẹdọkde isọn̄ ke Jerusalem.”
Mme andika n̄kese ẹkeme ndikụt mme utak-usụhọ n̄kpọ oro ẹsụhọde ẹto nsobo emi akadade itie ke se ibede isua 2,500 ẹmi ẹkebede. Tọwa Nditọ Israel, Ntaikan̄ Ubet, ye Ufọk Ebok Aduan̄ ẹdi mme enyịn̄ ẹnọde mme ọwọrọetop itie udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro ẹtịmde ẹnịm ẹnyụn̄ ẹberede ẹnọ mme owo ndika n̄kese. Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Jane M. Cahill ye David Tarler ẹtịn̄ ibio ibio ke n̄wed oro Ancient Jerusalem Revealed ẹte: “Akwa nsobo oro mbon Babylon ẹkesobode Jerusalem ana in̄wan̄în̄wan̄ idịghe n̄kukụre ke akwa ebok n̄kan̄ oro ẹbụhọrede ke mme utọ ufọk nte Ntaikan̄ Ubet ye Ufọk Ebok Aduan̄, edi n̄ko ke akamba ebok mbai itiat otode n̄wụre ufọk oro ẹkụtde nte ofụkde itịghede n̄kan̄ edem usiahautịn. Se Bible etịn̄de aban̄a nsobo obio oro . . . esịn n̄kpọ ọyọhọ ke uyarade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset.”
Ntem, ke ediwak usụn̄ isọn̄ ẹdọkde ẹyom n̄kpọeset ke isua 25 ẹmi ẹbede ẹsọn̄ọ se Bible etịn̄de aban̄a Jerusalem ọtọn̄ọde ke eyo David tutu esịm nsobo esie ke 607 M.E.N. Edi nso kaban̄a Jerusalem eke akpa isua ikie E.N.?
Jerusalem ke Eyo Jesus
Mme itie ẹdọkde isọn̄, Bible, Josephus ewetmbụk owo Jew eke akpa isua ikie, ye mme ebiet en̄wen ẹn̄wam nditọ ukpepn̄kpọ ndikụt Jerusalem eke eyo Jesus ke enyịn ikike, mbemiso mbon Rome ẹkesobode enye ke 70 E.N. Ẹsinam ekpri mbiet kiet, oro ẹnịmde ke edem akamba ufọkisen kiet ke Jerusalem, ekem ye ini ndien ndien nte ekemde ye se mbufa itie oro ẹdọkde ẹyarade. Akpan ikpehe obio oro ekedi Temple Obot, emi Herod akanamde okpon utịm ikaba ke udomo ke ẹmende ẹdomo ye enyeoro okodude ke eyo Solomon. Enye ekedi n̄kponn̄kan n̄kpoto oro owo anamde ke ererimbot eset, n̄kpọ nte mita 480 ke uniọn̄ ye mita 280 ke ubom. Ndusụk itiat ufọk oro ẹdobi ẹsịm tọn 50, kiet akam ekpere ndisịm tọn 400 inyụn̄ “idụhe enyeoro edide ukem ke udomo ke ebiet ekededi ke ererimbot ini eset,” nte eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọde.
Eyịghe idụhe idem akakpade ndusụk owo ke ini mmọ ẹkekopde Jesus ọdọhọde ete: “Ẹwụri temple emi, ndien nyọdiọn̄ enye ke usen ita.” Mmọ ẹkekere ke enye eketịn̄ aban̄a akamba ufọk temple, okposụkedi enye eketịn̄de aban̄a “temple ikpọkidem Esie.” Ke ntre, mmọ ẹkedọhọ ẹte: “Ẹkada isua aba ye itiokiet ẹbọp temple emi; nte Afo ọyọdiọn̄ enye ke usen ita?” (John 2:19-21) Nte utịp edidọk mme n̄kann̄kụk Temple Obot, mme andika n̄kese ẹkeme idahaemi ndikụt mme ikpehe ibibene ye mme usụn̄ ubọpufọk eken oro ẹdude toto ke eyo Jesus ẹnyụn̄ ẹkeme ndikam nsan̄a ke mme udịghi ukot oro ekemede ndidi enye akasan̄a do aka mme inuaotop ke n̄kan̄ edem usụk temple.
Ke mîyomke usụn̄ ikpọn̄ ibibene n̄kan̄ usoputịn Temple Obot, ke N̄kann̄kụk Mme Jew eke Akani Obio, odu ndiye itie iba oro ẹdọkde isọn̄ ẹnam ẹdi obufa oro ẹdude toto ke akpa isua ikie E.N., ẹmi ẹdiọn̄ọde nte Ntaikan̄ Ufọk ye N̄kann̄kụk Herod. Ke ẹma ẹkekụt Ntaikan̄ Ufọk, ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Nahman Avigad ekewet ete: “Ama ana ata in̄wan̄în̄wan̄ idahaemi nte ke mbon Rome ẹkefọp ufọk emi ke 70 A.D., ke ini nsobo Jerusalem. Nte akpa ini ke mbụk udọkisọn̄ ke obio emi, ẹma ẹkụt in̄wan̄în̄wan̄ uyarade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset aban̄ade edifọp obio emi.”—Se mme ndise ke page 12.
Ndusụk ke otu se ẹkụtde ẹmi ẹsịn un̄wana ke ndusụk n̄kpọntịbe oro ẹkedade itie ke uwem Jesus. Mme ufọk oro ẹkedu ke Enyọn̄ Obio, emi mme enyene n̄kpọ owo ke Jerusalem ẹkedụn̄de, esịnede ikpọ oku. Ẹma ẹkụt uwak n̄kpọ uyeremmọn̄ ido edinam ke mme ufọk oro. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “Uwak n̄kpọ uyeremmọn̄ oro ẹdi ntiense ke nte mme andidụn̄ ke Enyọn̄ Obio ke iduọkini Udiana Temple ẹkesinịmde mme ibet edinịm idem asana nte ekemde ye ido edinam ketket. (Ẹwet mme ibet ẹmi ke Mishnah, emi ayakde ibuot duop ọnọ ọyọhọ mbụk mikveh.)” Ntọt emi an̄wam nnyịn ndifiọk se Jesus eketịn̄de ọnọ mme Pharisee ye mme scribe aban̄a mme ido edinam ẹmi.—Matthew 15:1-20; Mark 7:1-15.
Ẹma ẹkụt uwak aban̄ itiat oro akpade owo idem n̄ko ke Jerusalem. Nahman Avigad ọdọhọ ete: “Ntak, ndien, emi mmọ ẹkedude ke mbuari ntre ye ke utọ ibat ntre ke ufọk mbon Jerusalem? Ibọrọ odu ke ikpehe halakhah, mme ibet Jew eke edinịm idem asana nte ekemde ye ido edinam. Mishnah asian nnyịn ete ke mme aban̄ itiat ẹdu ke otu mme n̄kpọ oro mîkemeke ndidehe . . . Itiat ikakam ikemeke ndidehe nte ekemde ye ido edinam.” Ẹnọ ekikere nte ke emi anam an̄wan̄a ntak emi ẹkedọn̄de mmọn̄ oro Jesus akanamde akabade wine ke mme aban̄ itiat utu ke mme aban̄ mbat.—Leviticus 11:33; John 2:6.
Ke akade Itie Ubon N̄kpọeset Israel oyokụt esen esen n̄kpọ iba oro ẹdọn̄de ọkpọ mme akpan̄kpa. Biblical Archaeology Review anam an̄wan̄a ete: “Ẹma ẹsida mme n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa ẹnam n̄kpọ akpan akpan ke n̄kpọ nte isua ikie kiet mbemiso mbon Rome ẹkesobode Jerusalem ke 70 E.N. . . . Ẹkenịm akpan̄kpa ke ndutụn̄ọ oro ẹketịbide ke esịt ibibene abaitiat ubụkowo; ke obụkidem ama akadiahade, ẹma ẹsitan̄ mme ọkpọ ẹnyụn̄ ẹdọn̄ ke n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa—kpa n̄kpọ udọn̄n̄kpọ oro nte ido edide ẹkedade ndom mbakara ẹbana.” Ẹkekụt iba oro ẹwụtde ke November 1990 ke abaitiat ubụkowo. Ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Zvi Greenhut ọtọt ete: “Ikọ oro . . . ‘Caiapha’ oro odude ke iba ke otu mme n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa ke itie ubụkowo odu mi ke akpa ini ke idaha enyenede ebuana ye udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset. Eyedi enye edi enyịn̄ ubon Akwa Oku Caiaphas, oro ẹtịn̄de ẹban̄a . . . ke Obufa Testament . . . Ekedi ke ufọk esie ke Jerusalem ke ẹkeyak Jesus ẹnọ akwa owo ukara Rome oro Pontius Pilatus.” N̄kpọ kiet oro ẹdọn̄de ọkpọ mme akpan̄kpa ama ọdọn̄ọ ọkpọ eren kiet oro ekedide n̄kpọ nte isua 60 ke emana. Nditọ ukpepn̄kpọ ẹnọ ekikere ẹte ke mmọemi ẹnen̄ede ẹdi mme ọkpọ Caiaphas. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ke se ẹkụtde emi oto eyo Jesus: “Herod Agrippa (37-44 E.N.) okodom okụk oro ẹkekụtde ke kiet ke otu mme n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa eken. Ekeme ndidi n̄kpọ udọn̄ ọkpọ mme akpan̄kpa eke Caiaphas iba oro ẹbịghi ẹkesịm ntọn̄ọ isua ikie emi.”
William G. Dever, prọfesọ ukpepn̄kpọ udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset eke Near Eastern ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Arizona, ama etịn̄ aban̄a Jerusalem ete: “Idịghe ikọ n̄kponinua ndidọhọ nte ke nnyịn imekpep ekese iban̄a mbụk udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset aban̄ade akpan itie emi ke akpatre isua 15 emi ikan ke isua 150 ẹmi ẹkebede ke ẹtan̄de ẹdian kiet.” Ediwak ke otu ikpọ utom udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke Jerusalem ke mme isua ndondo emi ke akpanikọ ẹnọ mme uyarade oro ẹsịnde un̄wana ke mbụk Bible.
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 9]
Mbiet Obio Jerusalem ke ini Udiana Temple – emi okodude ke n̄kann̄kụk Ufọkisen Holyland, Jerusalem
[Mme ndise ke page 10]
Enyọn̄ enyọn̄: Inụk ufọt edem usụk ye edem usoputịn Temple Obot eke Jerusalem
Nnasia: Ndisụhọde ndụk Usụn̄ofụm Idakisọn̄ Warren