Christian Iban Ẹdot Ukpono ye Uku
“Mbufo mme ebe ẹdu uwem ye [mmọ] nte mme enyene-ibuot owo; ẹnọ iban ukpono, nte mmọemi ẹmemde ẹkan.”—1 PETER 3:7.
1, 2. (a) Nneme Jesus ye n̄wan Samaria ke obube mmọn̄ ekedemede nso udọn̄, ndien ntak-a? (Se n̄ko ikọ idakisọn̄.) (b) Ebede ke ndikwọrọ ikọ nnọ n̄wan Samaria, nso ke Jesus okowụt?
KE AKANI obube mmọn̄ ekperede obio Sychar ke uwemeyo kiet ke ekperede utịt 30 E.N., Jesus ama owụt nte enye ekekerede ke ẹkpenyene ndinam n̄kpọ ye iban. Enye ama ada ofụri usenubọk oro asan̄a ke obot obot idụt Samaria onyụn̄ edi edisịm obube mmọn̄ ke okopde mba, biọn̄, ye nsatitọn̄. Nte enye etiede ke obube mmọn̄ oro, n̄wan Samaria kiet ama edi ndikoi mmọn̄. Jesus ama ọdọhọ enye ete: “Nọ Mi mmọn̄ n̄n̄wọn̄.” Enyene ndidi n̄wan oro ama emenede enyịn ese enye ye n̄kpaidem. Enye ama obụp ete: “Afo emi edide Jew anam didie eben̄e mi mmọn̄, ke ini ndide n̄wan Samaria?” Ekem, ke ini mbet esie ẹnyọn̄de ndidep udia ẹdi, mmọ ẹma ẹdu ke n̄kpaidem, ẹyịkde ntak emi Jesus “enemede nneme ye n̄wan.”—John 4:4-9, 27.
2 Nso ikedi ntak mbụme n̄wan oro ye udọn̄ oro mme mbet ẹkenyenede? Enye ekedi owo Samaria, ndien mme Jew ikesisan̄ake n̄kpọ ye mbon Samaria. (John 8:48) Edi nte an̄wan̄ade ntak efen ama odu ndikere mban̄a. Ke ini oro, item mme rabbi ama akpan irenowo ndinyene nneme ye iban ke eferife.a Edi, Jesus ama ọkwọrọ ikọ an̄wan̄wa ọnọ n̄wan emi ekenyenede eti esịt mi, idem ayararede ọnọ enye nte ke imọ ikedi Messiah. (John 4:25, 26) Jesus ke ntem ama owụt nte ke mme ukpepn̄kpọ oro mîkemke ye N̄wed Abasi ibọpke imọ, esịnede mmọ oro ẹkesụhọrede iban itie. (Mark 7:9-13) Ke edide isio ye oro, ebede ke se enye akanamde ye se enye ekekpepde, Jesus ama owụt nte ke ẹkpenyene ndinam n̄kpọ ye iban ke ukpono ye uku.
Nte Jesus Akanamde N̄kpọ ye Iban
3, 4. (a) Didie ke Jesus akanam n̄kpọ ye n̄wan oro okotụkde edisịnen̄kpọ esie? (b) Didie ke Jesus okonịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ Christian irenowo, akpan akpan mme esenyịn?
3 Ẹma ẹkụt ima ima mbọm oro Jesus ekenyenede ọnọ mme owo ke usụn̄ nte enye akanamde n̄kpọ ye iban. Ini kiet n̄wan emi ọkọdọn̄ọde uwọrọ iyịp ke isua 12 ama oyom Jesus ke otuowo. Idaha esie ama anam enye edehe ke n̄kan̄ ido edinam, ntre enye ikpekenyeneke ndidu do. (Leviticus 15:25-27) Edi enye okodu ke ata nnanenyịn tutu enye asan̄a sụn̄sụn̄ edida Jesus ke edem. Ke ini enye okotụkde edisịnen̄kpọ esie, enye ama okop nsọn̄idem kpa idahaoro! Idem okposụkedi enye akanamde isan̄ ndika ufọk Jairus, emi eyenan̄wan esie ọkọdọn̄ọde n̄kpa n̄kpa, Jesus ama atuak ada. Ke okopde ete odudu ọwọrọ imọ ke idem, enye ama ọwọn̄ọde idem oyom owo oro okotụkde enye. Ke akpatre, n̄wan oro ama ediduọ enye ke iso ye nyekidem. Nte Jesus eyetọk enye ke ndikodu ke otuowo oro m̀mê ndikotụk edisịnen̄kpọ esie ye unana edibọ unyịme? Ke edide isio ye oro, n̄wan emi ama okụt nte enye edide ata ima ima onyụn̄ ọfọnde ido. Enye ama ọdọhọ ete: “Eyenan̄wan, mbuọtidem fo akanam fi okop nsọn̄idem.” Emi ekedi n̄kukụre ini emi Jesus okokotde n̄wan nnennen nte “eyenan̄wan.” Didie ke anaedi ikọ oro ama ọnọ enye ndọn̄esịt ntem!—Matthew 9:18-22; Mark 5:21-34.
4 Jesus ama ese n̄kpọ ebe se Ibet eketịn̄de. Enye ama okụt se ibet oro ọkọwọrọde ye udọn̄ oro okodude kaban̄a mbọm ye edikere mban̄a. (Men Matthew 23:23 domo.) Jesus ama otịm okụt itie nnanenyịn emi n̄wan oro ọkọdọn̄ọde mi okodude onyụn̄ ọfiọk ete ke mbuọtidem okonụk enye. Enye ke ntre ama onịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ mme Christian ẹdide irenowo, akpan akpan mme esenyịn. Edieke Christian eyenete an̄wan osobode ọkpọkpọ mfịna m̀mê mme idomo idomo idaha nsọn̄ọn̄kpọ, mbiowo ẹkpenyene ndidomo ndise n̄kpọ mbe mme ikọ m̀mê mme edinam eke ini oro ẹnyụn̄ ẹfiọk mme idaha ye mme uduak. Utọ ikike oro ekeme ndiwụt nte ke ime, edikere mban̄a, ye mbọm ẹdi se ẹyomde utu ke item ye edinen̄ede.—Mme N̄ke 10:19; 16:23; 19:11.
5. (a) Ke ewe usụn̄ ke ẹkeda item mme rabbi ẹdori iban ukpan? (Se ikọ idakisọn̄.) (b) Mmanie ẹkedi mme akpa mbon oro ẹkekụtde ẹnyụn̄ ẹtiede ntiense ẹban̄a Jesus oro ẹnamde eset?
5 Ke ẹdude ke idak item mme rabbi, ẹma ẹkpan iban ẹmi ẹkedude uwem ke ini oro Jesus okodude ke isọn̄ ndidi mme ntiense ke ikpe.b Kere se ikotịbede esisịt ini ke Jesus ama ekeset ke n̄kpa ke usenubọk Nisan 16, 33 E.N. Mmanie ẹkebemiso ẹkụt Jesus oro ẹkenamde eset ẹnyụn̄ ẹtịn̄ ẹnọ mbet eken nte ke ẹma ẹnam Ọbọn̄ mmọ eset? Ekedi iban ẹmi ẹkedude ke ebiet ẹkemede ndida n̄kụt itie oro ẹkekọn̄de enye tutu enye odop ibifịk.—Matthew 27:55, 56, 61.
6, 7. (a) Nso ke Jesus akasian iban oro ẹkedide udi? (b) Didie ke mbet Jesus ẹkedide irenowo ẹkenam n̄kpọ ke akpa ẹban̄a ikọ ntiense iban ẹmi, ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto emi?
6 Ke tụhi-tụhi usenubọk ke akpa usen urua, Mary Magdalene ye iban eken ẹma ẹda ufuọn̄n̄kpọ ẹka udi ndiketịm okpo Jesus. Ke ẹkụtde nte udi anade ukpọk, Mary ama efehe aka ndiketịn̄ nnọ Peter ye John. Iban eken ẹma ẹsụk ẹdu do. Ikebịghike, angel ama ọbiọn̄ọde mmọ ke iso onyụn̄ asian mmọ nte ke ẹma ẹnam Jesus eset. Angel oro ama eteme mmọ ete: “Ẹsọp ẹka ẹkedọhọ mbet Esie.” Ke adan̄aemi iban ẹmi ẹsọpde ẹka ndikotobo etop emi, Jesus ke idemesie ama ọbiọn̄ọde mmọ ke iso. Enye ama asian mmọ ete: “Ẹka ẹkedọhọ nditọete Mi.” (Matthew 28:1-10; Mark 16:1, 2; John 20:1, 2) Ke mîfiọkke ntak emi angel edide mfụhọ onyụn̄ akande enye ubọk, Mary Magdalene ama afiak aka udi oro anade ukpọk. Jesus ama ọbiọn̄ọde enye ke iso do, ndien ke enye ama ọkọdiọn̄ọ enye ke akpatre, enye ama ọdọhọ ete: “Bịne nditọete Mi kọdọhọ mmọ ete, M̀mọ̀n̄ ndidọk ntiene Ete Mi ye Ete mbufo, Abasi Mi ye Abasi mbufo.”—John 20:11-18; men Matthew 28:9, 10 domo.
7 Jesus ekpekekeme ndibem iso n̄wụt Peter, John, m̀mê kiet ke otu mbet eken ẹkedide irenowo idem. Utu ke oro, enye ekemek ndifọn mfọn ye iban ẹmi ebe ke ndinam mmọ ẹdi mme andikebem iso n̄kụt ediset ke n̄kpa esie onyụn̄ ebe ke ndidọhọ mmọ ẹtie ntiense ẹban̄a emi ẹnọ mbet esie ẹdide irenowo. Didie ke irenowo ke akpa ẹkenam n̄kpọ ẹban̄a oro? N̄wetnnịm n̄kpọ oro ọdọhọ ete: “Mbụk mmọ ẹtie ke utọn̄ mmọ oro nte ikpîkpu nneme; mmọ inyụn̄ inịmke mmọ ke akpanikọ.” (Luke 24:11) Ndi ekeme ndidi nte ke mmọ ẹma ẹkụt nte ọsọn̄de ndinịm ikọ ntiense oro sia emi okotode iban? Ke edide ntre, nte ini akakade mmọ ẹma ẹnyene akpakịp uyarade nte ke Jesus ama eset ke n̄kpa. (Luke 24:13-46; 1 Corinth 15:3-8) Mfịn, Christian irenowo ẹsinam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄ ke ini mmọ ẹtide mme n̄kpọ oro nditọete mmọ iban eke spirit ẹtịn̄de.—Men Genesis 21:12 domo.
8. Ebede ke usụn̄ nte enye akanamde n̄kpọ ye iban, nso ke Jesus okowụt?
8 Enen̄ede edi n̄kpọ inemesịt ndifiọk usụn̄ nte Jesus akanamde n̄kpọ ye iban. Owụt edikere mban̄a kpukpru ini onyụn̄ ada ata ukem ukem ke anamde n̄kpọ ye iban, imenekede inyụn̄ isụhọkede mmọ itie. (John 2:3-5) Enye ama esịn item mme rabbi oro mîkanamke iban ẹnyene uku mmọ ẹnyụn̄ ẹnamde Ikọ Abasi akabade edi ikpîkpu. (Men Matthew 15:3-9 domo.) Ebede ke ndinam n̄kpọ ye iban ke ukpono ye uku, Jesus ama ebemiso owụt nte Jehovah Abasi ekerede ke ẹkpenyene ndinam n̄kpọ ye mmọ. (John 5:19) Jesus n̄ko ama onịm eti uwụtn̄kpọ ọnọ mme Christian ẹdide irenowo ndikpebe.—1 Peter 2:21.
Mme Ukpepn̄kpọ Jesus Kaban̄a Iban
9, 10. Didie ke Jesus akafan̄a item mme rabbi aban̄ade iban, ndien nso ke enye eketịn̄ ke mme Pharisee ẹma ẹkebụp mbụme ẹban̄a usiondọ?
9 Jesus ama afan̄a item mme rabbi onyụn̄ ọnọ iban uku idịghe n̄kukụre ebe ke mme edinam esie edi ebe ke mme ukpepn̄kpọ esie n̄ko. Kere, ke uwụtn̄kpọ, se enye ekekpepde aban̄a usiondọ ye efịbe.
10 Kaban̄a usiondọ, ẹma ẹbụp Jesus mbụme emi: “M̀mê enen owo ndisio n̄wan esie ndọ ke ntak ekededi?” Nte ekemde ye mbụk Mark, Jesus ọkọdọhọ ete: “Owo ekededi eke osiode n̄wan esie [ke mîtoho ke edidue ye erenowo], onyụn̄ ọdọde owo efen, esịn efịbe abiat enye: onyụn̄ edieke n̄wan osiode ebe esie, ọdọ efen, enye esịn efịbe.” (Mark 10:10-12; Matthew 19:3, 9) Mmemmem ikọ oro ẹketịn̄de do ẹma ẹwụt ukpono ẹnọ uku oro iban ẹnyenede. Didie ke edi ntre?
11. Ikọ Jesus oro “ke mîtoho ke edidue ye erenowo” owụt nso aban̄a mbọbọ ndọ?
11 Akpa, ebede ke mme ikọ oro “ke mîtoho ke edidue ye erenowo” (emi ẹkụtde ke mbụk Gospel Matthew), Jesus okowụt nte ke mbọbọ ndọ idịghe se ẹkpedade mfefere mfefere m̀mê ẹbiatde mmemmem mmemmem. Ọsọ ukpepn̄kpọ mme rabbi ama onyịme usiondọ ke mme utọ n̄kpri n̄kpọ nte n̄wan ndibom usan m̀mê ndinyene nneme ye esenowo edide erenowo. Kamse, ẹma ẹkam ẹnyịme usiondọ edieke ebe okụtde n̄wan emi eyede akan! Eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet ọdọhọ ete: “Ke ini Jesus eketịn̄de ikọ nte oro enye eketịn̄de enye . . . ọkọnọ iban ibetedem esie ebe ke ndiyom ndifiak nnam ndọ okodu ke idaha oro enye okpodude.” Ke akpanikọ, ndọ ekpenyene ndidi nsinsi mbọbọ emi n̄wan ekemede ndinyene ifụre.—Mark 10:6-9.
12. Ebede ke ikọ oro “esịn efịbe abiat enye,” nso ekikere ke Jesus okosio edi?
12 Ọyọhọ iba, ebede ke ikọ oro “esịn efịbe abiat enye,” Jesus ama osio ekikere oro owo mîkenyịmeke ke esopikpe mme rabbi edi—ekikere aban̄ade ebe ndisịn efịbe mbiat n̄wan esie. The Expositor’s Bible Commentary anam an̄wan̄a ete: “Ke Ido Ukpono Mme Jew eke mme rabbi n̄wan ebede ke unana edinam akpanikọ ekeme ndisịn efịbe mbiat ebe esie; ndien erenowo, ebede ke ndinyene ebuana idan̄ ye n̄wan owo, ekeme ndisịn efịbe mbiat eren oro. Edi erenowo ikemeke-keme ndisịn efịbe mbiat n̄wan esie, inamke n̄kpọ m̀mê nso ke enye anam. Jesus, ebede ke ndinam ebe enyene ukem mbiomo ido uwem nte n̄wan enyenede, ama emenede idaha ye uku iban.”
13. Kaban̄a usiondọ, didie ke Jesus okowụt nte ke idak ndutịm Christian, ukem idaha edidu ọnọ iren ye iban?
13 Ọyọhọ ita, ebede ke ubak udịmikọ oro “osiode ebe esie,” Jesus ama ọdiọn̄ọ unen oro n̄wan enyenede ndisio ebe oro mînamke akpanikọ ndọ—kpa edinam oro ekemede ndidi ẹma ẹdiọn̄ọ edi oro mîkedịghe ọsọ edinam ke idak ibet mme Jew ke ini oro.c Ẹkedọhọ ẹte ke “ẹkeme ndisio n̄wan ndọ ke enye amade ye ke mîmaha, edi amaedi erenowo ke enye amade.” Nte ededi, nte Jesus ọkọdọhọde, ke idak ndutịm Christian, ukem idaha oro ekpenyene ndibuana iren ye iban.
14. Ebede ke mme ukpepn̄kpọ esie, Jesus okowụt nso?
14 Mme ukpepn̄kpọ Jesus nte an̄wan̄ade ẹma ẹyarade ntotụn̄ọ udọn̄ oro enye ekenyenede ọnọ iban. Ke ntre, isọn̄ke owo ndifiọk ntak emi ndusụk iban ẹkenyenede utọ ima ntre ẹnọ Jesus tutu mmọ ẹda inyene mmọ ẹse ẹban̄a mme udọn̄ esie. (Luke 8:1-3) Jesus ọkọdọhọ ete: “Ukpepn̄kpọ eke nnọde idịghe okịm, edi edi eke Andidọn̄ Mi.” (John 7:16) Ebede ke se enye ekekpepde, Jesus ama owụt ima ima edikere mban̄a oro Jehovah enyenede ọnọ iban.
“Ẹnọ Iban Ukpono”
15. Nso ke apostle Peter ekewet aban̄a usụn̄ nte mme ebe ẹkpenamde n̄kpọ ye iban mmọ?
15 Apostle Peter ama ebemiso okụt usụn̄ nte Jesus akanamde n̄kpọ ye iban. N̄kpọ nte isua 30 ke ukperedem, Peter ama ọnọ ibanndọ ima ima item ndien ekem ewet ete: “Mbufo mme ebe ẹdu uwem ye iban mbufo nte mme enyene-ibuot owo; ẹnọ iban ukpono, nte mmọemi ẹmemde ẹkan mbufo, sia mmọ ẹnyụn̄ ẹtienede mbufo ẹbuana ke ufọn uwem; mbak n̄kpọ edibiọn̄ọ akam mbufo.” (1 Peter 3:7) Nso ke ikọ Peter oro “ẹnọ iban ukpono” ọwọrọ?
16. (a) Ikọenyịn̄ usem Greek oro ẹkabarede “ukpono” ọwọrọ nso? (b) Didie ke Jehovah ọkọnọ Jesus ukpono ke ini edikpụhọde mbiet, ndien nso ke nnyịn ikpep ito emi?
16 Nte ewetn̄wed ukabadeikọ kiet ọdọhọde, ikọenyịn̄ usem Greek oro ẹkabarede “ukpono” (ti·meʹ) ọwọrọ “ekọmurua, ufọn, ukpono, uku.” Ẹkabade mme orụk ikọ Greek emi nte “enọ” ye “ọsọn̄urua.” (Utom 28:10; 1 Peter 2:7) Nnyịn inyene ikike ke se edikpono owo ọwọrọde edieke nnyịn idụn̄ọrede nte Peter adade orụk ukem ikọ oro etịn̄ ikọ ke 2 Peter 1:17. Do enye etịn̄ n̄kpọ aban̄a edikpụhọde mbiet Jesus ete: “Enye ọkọbọ ukpono ye ubọn̄ ke ubọk Abasi Ete, ke adan̄aemi uyo otode ke akakan ubọn̄ oro osịm Enye ntem, ete, Emi edi Eyen Mi, Eyenima Mi, emi esịt enemde Mi ye Enye.” Ke ini edikpụhọde mbiet Jesus, Jehovah ama ọnọ Eyen esie ukpono ebe ke ndiwụt unyịme oro enye onyịmede Jesus, ndien Abasi akanam oro ke ebiet emi mbon en̄wen ẹkekopde. (Matthew 17:1-5) Owo oro okponode n̄wan esie, ndien, isueneke m̀mê isụhọkede enye itie. Utu ke oro, enye anam owụt ebe ke ikọ esie ye edinam esie—ke ndịbe ye ke eferife—nte ke imọ imada enye ke n̄kpọ.—Mme N̄ke 31:28-30.
17. (a) Ntak odotde ẹnọ n̄wanndọ edide Christian ukpono? (b) Ntak emi erenowo mîkpekereke ke imedi n̄kpọ ke enyịn Abasi ikan nte n̄wan edide?
17 Ukpono emi, nte Peter ọdọhọde, edi se mme Christian ebendọ ẹkpenyenede ‘ndinọ’ iban mmọ. Owo inyeneke ndinọ enye nte n̄kpọ mfọn, edi nte se iban mmọ ẹdotde ndinyene. Ntak emi iban ẹdotde utọ ukpono oro? Peter anam an̄wan̄a ete: “Sia mmọ ẹnyụn̄ ẹtienede mbufo ẹbuana ke ufọn uwem.” Ke akpa isua ikie E.N., ẹkenọ kpukpru iren ye iban oro ẹkebọde n̄wed Peter ikot ndidi mme ada udeme ye Christ. (Rome 8:16, 17; Galatia 3:28) Mmọ ikenyeneke ukem mbiomo ke esop, edi mmọ ke akpatre ẹyetiene ẹbuana ke ndikara ye Christ ke heaven. (Ediyarade 20:6) Mfịn, n̄ko, emi n̄wakn̄kan ke otu ikọt Abasi ẹnyenede idotenyịn eke isọn̄, ekpedi ata akamba ndudue Christian eren ekededi ndikere ke ntak ifetutom oro inyenede ke esop, imọ imedi n̄kpọ ke enyịn Abasi ikan nte iban ẹdide. (Men Luke 17:10 domo.) Irenowo ye iban ẹnyene ukem idaha eke spirit ke iso Abasi, koro n̄kpa uwa Jesus ama eberede ukem ifet ọnọ iren ye iban—ifet edibọhọ ubiomikpe idiọkn̄kpọ ye n̄kpa, ye nsinsi uwem ke ekikere.—Rome 6:23.
18. Nso okopodudu ntak ke Peter ọnọ kaban̄a ebe ndikpono n̄wan esie?
18 Peter ọnọ okopodudu ntak efen akpanamde ebe okpono n̄wan esie, “mbak n̄kpọ edibiọn̄ọ akam [esie].” Ikọ oro “edibiọn̄ọ” ọwọrọ oto ikọedinam usem Greek oro (en·koʹpto) emi ke ataata usụn̄ ọwọrọde “ndisịbe ndụk.” Nte ekemde ye Expository Dictionary of New Testament Words eke Vine, “ẹkeda [enye] ẹtịn̄ ikọ ẹban̄a edibiọn̄ọ mme owo ebe ke ndibiat usụn̄, m̀mê ebe ke ndisọsọp nnịm n̄kpọ ubiọn̄ọ ke afan̄usụn̄.” Ntem, ebe emi okpude ndinọ n̄wan esie ukpono ekeme ndikụt nte ke n̄kpọ ubiọn̄ọ odu ke usụn̄ oro ọbiọn̄ọde Abasi ndikop akam esie. Eren oro ekeme ndikere ke imọ idotke ndisan̄a n̄kpere Abasi, mîdịghe ke Jehovah idụhe ke idaha ndikpan̄ utọn̄. Nte an̄wan̄ade, Jehovah enen̄ede enyene udọn̄ ke usụn̄ nte iren ẹnamde n̄kpọ ye iban.—Men N̄wed Eseme 3:44 domo.
19. Didie ke iren ye iban ke esop ẹkeme ndinam utom ọtọkiet ye ukpono edem mbiba?
19 Mbiomo ndiwụt ukpono ibiomoke mme ebendọ kpọt. Ke adan̄aemi ebe enyenede ndikpono n̄wan esie ebe ke ndinam n̄kpọ ye enye ima ima ye ke uku, n̄wan ekpenyene ndinọ ebe esie ukpono ebe ke ndidu ke nsụkibuot nnyụn̄ n̄wụt ntotụn̄ọ ukpono. (1 Peter 3:1-6) Akan oro, Paul ama ọnọ mme Christian item ete ‘ẹwụt ukpono ẹnọ kiet eken.’ (Rome 12:10) Emi edi ikot ẹnọde iren ye iban ke esop ndinam utom ọtọkiet ye ukpono edem mbiba. Ke ini utọ edu oro odude, Christian iban iditịn̄ke ikọ ke usụn̄ oro osụhọrede odudu mbon oro ẹdade usụn̄ itie. Utu ke oro, mmọ ẹyenọ mbiowo ibetedem ẹnyụn̄ ẹdiana kiet ye mmọ. (1 Corinth 14:34, 35; Mme Hebrew 13:17) Ke n̄kan̄ mmọ, mme esenyịn Christian ẹyenam n̄kpọ ye ‘n̄kani iban nte mme eka, n̄kparawa iban nte nditọete ke ata edisana ido.’ (1 Timothy 5:1, 2) Ye eti ibuot, mbiowo ẹyeda mfọnido ẹkere ẹban̄a se nditọete mmọ iban ẹdide Christian ẹtịn̄de. Ntem, ke ini eyenete an̄wan owụtde ukpono oro enye enyenede ọnọ itieibuot ukara Abasi ndien ke ukpono obụpde mbụme m̀mê idem owụtde n̄kpọ oro oyomde ẹnọ ntịn̄enyịn, mbiowo ke idatesịt ẹyekere ẹban̄a mbụme m̀mê mfịna esie oro.
20. Nte ekemde ye n̄wetnnịm n̄kpọ N̄wed Abasi, didie ke ẹkpenam n̄kpọ ye iban?
20 Toto nte idiọkn̄kpọ okodụk edi ke Eden, ẹmenịm iban ke itie unana ukpono ke ediwak n̄kaowo. Edi idịghe utọ edinam oro ke Jehovah akaduak ke akpa ọnọ mmọ. Inamke n̄kpọ m̀mê nso utọ ekikere n̄kaowo ke ẹnyene ẹban̄a iban, n̄wetnnịm n̄kpọ N̄wed Abasi Usem Hebrew ye eke Christian Usem Greek ẹwụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke ẹkpenyene ndinam n̄kpọ ye iban ẹmi ẹbakde Abasi ke ukpono ye uku. Emi edi udeme mmọ oro otode Abasi.
[Mme Ikọ idakisọn̄]
a The International Standard Bible Encyclopedia anam an̄wan̄a ete: “Iban ikesidiaha udia ye isenowo ẹdide irenowo, ndien ẹma ẹkpan irenowo ndinyene nneme ye iban. . . . Nneme ye n̄wan ke an̄wan̄wa ebiet akpan akpan ekedi n̄kpọ esuene.” Mishnah mme Jew, kpa n̄wed oro ọdọn̄ọde ukpepn̄kpọ mme rabbi, ama eteme ete: “Kûtịn̄ ediwak ikọ ye iban. . . . Owo oro etịn̄de ediwak ikọ ye iban ada idiọkn̄kpọ odori idemesie onyụn̄ ofụmi ukpepn̄kpọ Ibet ndien ke akpatre eyedụk Gehenna.”—Aboth 1:5.
b N̄wed oro Palestine in the Time of Christ ọdọhọ ete: “Ke ndusụk idaha, ẹkenịm n̄wan ke se ikperede ndidi ukem idaha ye ofụn. Ke uwụtn̄kpọ, enye ikekemeke ndinọ ikọ ntiense ke esopikpe, ke mîbọhọke nditịn̄ ikọ ntiense mban̄a n̄kpa ebe esie.” Ke etịn̄de aban̄a Leviticus 5:1, The Mishnah anam an̄wan̄a ete: “[Ibet aban̄ade] ‘un̄wọn̄ọ ikọ ntiense’ etịn̄ aban̄a irenowo idịghe iban.”—Shebuoth 4:I.
c Josephus ewetmbụk akpa isua ikie owo Jew ọtọt ete ke Salome eyeneka Edidem Herod an̄wan ama ọnọ ebe esie “n̄wed usiondọ mmọ, emi mîkasan̄ake ikekem ye ibet mme Jew. Koro edi erenowo (kpọt) ke inọ unyịme ndinam emi.”—Jewish Antiquities, XV, 259 [vii, 10].
Nso Idi Ibọrọ Fo?
◻ Mme uwụtn̄kpọ ewe ẹwụt ke Jesus ama anam n̄kpọ ye iban ke ukpono ye uku?
◻ Didie ke mme ukpepn̄kpọ Jesus ẹkewụt ukpono ẹnọ uku oro iban ẹnyenede?
◻ Ntak emi ebe ọkpọnọde n̄wan esie edide Christian ukpono?
◻ Nso mbiomo ndiwụt ukpono ke kpukpru mme Christian ẹnyene?
[Ndise ke page 17]
Ke inemesịt mmọ, iban ẹmi ẹkebakde Abasi ẹkedi akpa mbon oro ẹkekụtde Jesus oro ẹkenamde eset, emi ọkọdọn̄de mmọ nditie ntiense nnọ nditọete esie