Ufak Ukpepn̄kpọ Christendom Oro Osopde

UFAK, edinịm ke akpanikọ nte ke Jesus ama akpa kaban̄a anamidiọk ubonowo, edi ata akpan ukpepn̄kpọ ọnọ ata Ido Ukpono Christ. Edi, ke anyanini mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Christendom ẹmesụk uyo ẹnyụn̄ ẹsak sukpepn̄kpọ emi nsahi.

Ntak oro edide ntre-e? Nte Jesus ke idemesie ikọdọhọke ke Mark 10:45 ite: “Eyen Owo ke Idem Esie ikedịghe man ẹnam n̄kpọ ẹnọ Enye, edi man Enye anam n̄kpọ ọnọ owo, onyụn̄ ọnọ uwem esie ndifak ediwak owo”?

Ndusụk owo ẹdọhọ ke akananam Jesus itịn̄ke utọ ikọ oro, nte ke idak odudu apostle Paul ke ẹketịbi ikọ oro ẹdi ke enye ama akakpa. Mbon efen ẹfan̄a ẹte ke “ufak” edi ido utịn̄ikọ m̀mê nte ke ukpepn̄kpọ oro oto n̄ke mbon Greek! Ntre ufak omosop ofụri ofụri ke mme ukpepn̄kpọ ufọkederi.

Nte ededi, afo n̄ko emekeme ndinyịk nte n̄kpa Jesus akan̄wan̄ade mme akpa Christian. Paul etịn̄ ọnọ nnyịn ke 2 Corinth 5:14, 15 ete: “Ima Christ efefịk nnyịn; koro ida ntem ite, Owo kiet ama akakpa aban̄a kpukpru owo . . . man mme odu-uwem ẹkûdu uwem aba ẹnọ idemmọ, edi ẹdu uwem ẹnọ enyeemi akakpade aban̄a mmọ, onyụn̄ esetde.” Ukpepn̄kpọ emi akan̄wan̄a didie ntem—ọbọhọde ofụri ntịme ntịme ukpụhọde oro enye osobode ke ukperedem ke ubọk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ufọkederi.

Nte ekpekeme ndidi nte ke Paul eketetịbi ukpepn̄kpọ emi edi? Baba, koro enye anam an̄wan̄a ke 1 Corinth 15:3 ete: “Mma mmen se n̄kọbọde nyak nnọ mbufo ke akpa itie, nte, Christ ama akpa aban̄a mme idiọkn̄kpọ nnyịn, nte asan̄ade ekekem ye se N̄wed Abasi ọdọhọde.” Nte an̄wan̄ade, anyanini mbemiso Paul ekewetde n̄wed esie, mme Christian ẹma ẹfọfiọk ẹte ke n̄kpa Jesus ekedi uwa, ata ekọmurua oro ẹkekpede ndifak anamidiọk ubonowo, kpa ufak. Akande oro, nte Paul owụtde, mmọ ẹma ẹfiọk ẹte ke n̄kpa Christ osu “N̄wed Abasi,” oro edi, mme utọ prọfesi nte Psalm 22 ye Isaiah 53 ke N̄wed Abasi eke Usem Hebrew m̀mê “Akani Testament.”

Mbụme Ẹmi Owo Mîbọrọke

Edieke afo emekde ndidụn̄ọde akpanikọ oro ke idemfo, afo eyekụt nte ke ukpepn̄kpọ mbon nsọn̄ibuot ama ọtọn̄ọ ndinyọni ndụk Ido Ukpono Christ ko ke se ikperede eyo mme apostle. (Utom 20:29, 30; 2 Timothy 4:3, 4) Edi, edinịm uwa ufak Christ ke akpanikọ okosụk akakaiso, nte uwetn̄kpọ mme Ewet N̄wed Ido Ukpono eset owụtde. Nte edidi, ke ini ndusụk mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ke ukperedem ẹkedụn̄ọrede ukpepn̄kpọ ufak, mmọ ẹma ẹnyene ndusụk n̄kpọsọn̄ mbụme, utọ nte, Ẹkekpe ufak oro ẹnọ anie? Ndien ntak emi utọ edikpe oro ekedide se ẹyomde-e?

Ke ọyọhọ isua ikie inan̄ C.E., Gregory eke Nyssa ye mbon efen ẹma ẹnam ekikere oro an̄wan̄a nte ke ẹkekpe ufak oro ẹnọ Satan kpa Devil! Mmọ ẹkedọhọ ẹte ke edi Satan okomụm ubonowo akama, ndien ke ẹkekpe ufak oro ẹnọ enye man asana ubonowo ayak. Nte ededi, owo eyo mmọ oro ekekerede Gregory eke Nazianzus ama okụt ufan̄ oro owo mîkọyọhọke ke ukpepn̄kpọ emi. Oro ọkọwọrọ nte ke Abasi akakama Devil isọn—iwụtke ifiọk ke akpanikọ! Kpa ye oro, ekikere edikpe ufak nnọ Devil ama akaiso onyụn̄ ebịghi ke ediwak isua ikie.

Nte ẹkpekekpe ufak oro ẹnọ Abasi ke idemesie? Gregory eke Nazianzus ama ọdọhọ ke imọ imokụt mme mfịna ye ekikere emi n̄ko. Sia ‘nnyịn mîkodụkke ufụn inọ [Abasi],’ ntak okpoyomde ẹkpe ufak oro ẹnọ enye-e? Akande oro, ‘ndi Ete ekpenem esịt ke n̄kpa Eyen esie’ ke ndiyom ufak? Enyọn̄ enyọn̄ n̄kpọsọn̄ mbụme ẹmi ẹketiede nte ẹma ẹnam eyịghe odu aban̄a ufak oro ke idemesie.

N̄kpa Ufak

Ndụn̄ọde oro afo anamde ke n̄kpọ emi ekeme ndien ndimen fi n̄ka ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 12. Anselm, Archbishop eke Canterbury, ama odomo ndibọrọ mbụme ẹmi ke n̄wed esie oro Cur Deus Homo (Ntak Emi Abasi Akakabarede Edi Owo). N̄wed oro ekpep ete ke n̄kpa Christ akanam n̄kpọ nte usụn̄ usiene unenikpe Abasi, okposụkedi mîdịghe nte ufak. Anselm ọkọdọhọ ete ke edida ufak mfen idiọkn̄kpọ ye unana usiene unenikpe ọkpọwọrọ owo nditre ndinen̄ede idiọkn̄kpọ oro. Anselm ọkọdọhọ ete: “Edi Abasi nte odotde ikemeke ndikpọn̄ n̄kpọ ndomokiet ye unana edinen̄ede ke Obio Ubọn̄ Esie.” Didie, ndien, ke Abasi ekenen̄ede mme n̄kpọ?

Ke afan̄ade ete ke ‘idiọkn̄kpọ idaha ukpono isọk Abasi,’ Anselm ọkọdọhọ ete ke ikpekemke “n̄kukụre ndifiak n̄wụk se ẹkemende ẹfep” ke idiọkn̄kpọ Adam. Sia ẹma ẹkesuene Abasi, ufak—idem uwa mfọnmma owo—ikpekemke. Mme ọkwọrọ ederi ẹkekọk ibuot ẹte, “Ke ndikere mban̄a esuene oro ẹkesuenede, ẹnyene ndinọ se ikponde ikan se ẹkeduọkde.” (Sịghi sịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Anselm ọkọdọhọ ete ke emi okoyom n̄kpa owo oro ekedide “Abasi ye owo”!

Sededi ekikere fo edide ke mme ukpepn̄kpọ Anselm, mmọ ẹma ẹkan eke mbon eyo esie ẹnyụn̄ ẹkaiso ndinyene odudu ke eyo nnyịn. Kamse, inikiet inikiet, Anselm ama afiak ọsọn̄ọ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet onyụn̄ emen ufak efep, ke nsụhọde n̄kaha ke Christendom! “Usiene” ama akabade edi ọsọ ikọ ọnọ mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono, ikọ oro “ufak” osopde sụn̄sụn̄ ebe efep. Nte ededi, ayak esisịt ukpepn̄kpọ Anselm ẹkpekekọn̄ọ ofụri ofụri ke ikọ nneminua oro mîdịghe akpanikọ, idịghe ke Bible. Ndien nte ini ebede, nditọ ukpepn̄kpọ utọ nte Thomas Aquinas ẹma ẹtọn̄ọ ndida nneminua ifiọk mmọ nsio idem sụn̄sụn̄ n̄kpọn̄ ukpepn̄kpọ “usiene” Anselm. Se ẹkerede-kere ama akabade edi ọsọ n̄kpọ. Ukpepn̄kpọ ufak ẹma ẹtara ẹsuana, ndien mfan̄a oro ama ọwọrọ ọkpọn̄ N̄wed Abasi onyụn̄ owụhọ ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke ifiọk owo, ekikere akwaifiọk, ye ndịben̄kpọ.

Edinam Ukpụhọde ye Ufak

Nte ededi, ẹyak nnyịn isan̄a esisịt ikpere eyo nnyịn. Ke ini oyobio Edinam Ukpụhọde Protestant ọkọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie 16, n̄wọrọnda n̄ka kiet ẹkekotde mbon Socinus ama amana.a Mmọ ẹma ẹneni ẹte ke n̄kpa Jesus idaha “edinyan̄a isọk nnyịn” ke usụn̄ ekededi, ẹkotde utọ edinịm ke akpanikọ oro “nsu, ndudue, ata n̄kpọ nsobo . . . , n̄kpọ itekesịt ọnọ Bible ye n̄kọkibuot.” (The Racovian Catechisme) Sia Abasi efende ọnọ owo ke ikpîkpu, owo ikoyomke usiene unenikpe ndomokiet. Mmọ ẹdọhọ ẹte, ke n̄kpa Christ afak owo koro enye anamde mme owo ẹkpebe mfọnmma uwụtn̄kpọ esie.

Ke ẹkopde iyatesịt ẹban̄a mmọemi ye mme ukpepn̄kpọ eken, Ufọkederi Catholic ama ọtọn̄ọ ikọ, okotde Esop eke Trent (tọn̄ọ ke 1545 tutu osịm 1563 C.E.). Edi ke adan̄aemi ẹkedade ẹnọ ediwak eneni ẹban̄ade ukpepn̄kpọ, esop oro ikọfiọkke se ekpebierede ikonyụn̄ inyeneke n̄kan̄ emi adade ọnọ ke se iban̄ade ufak. Enye ama etịn̄ aban̄a ‘ufọn Jesus Christ’ onyụn̄ ada ikọ oro “usiene” edi enen̄ede esịn ndida ikọ oro “ufak.” Nte utịp, ufọkederi ama ada ata nsannsan mbak edisịn idemesie ke in̄wan̄în̄wan̄ idaha oro N̄wed Abasi adade. Usụn̄ unọ ekikere osụk ana in̄wan̄în̄wan̄.

Ntak Emi Mme Adaiso Iso Ukpono Ẹkekpude

Ọtọn̄ọde ke Esop eke Trent, mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono—mbon Catholic ye Protestant ukem ukem—ẹma ẹtọn̄ọ anana-ibat ukpepn̄kpọ aban̄ade ufak. (Se ekebe ke page 7.) Edi, owo ikwe n̄kemuyo ndomokiet oro odude ke se n̄kpa Jesus ọwọrọde. Mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹnyịme n̄kukụre ke ntak usua oro mmọ ẹsuade ikọ N̄wed Abasi oro, kpa “ufak,” ẹmekde ndisịn enye, idaha nte n̄kpọ, mîdịghe ẹtịn̄ enye mfefere mfefere. Ẹda n̄kpọsọn̄ ikọ, awak-n̄kukọhọ ye nyọyụrọde abian̄a abian̄a ikọ, ye ikpọ ikọ oro mînyeneke se ọwọrọde utọ nte “odudu ido uwem” ye “andida nnọ usiene ke n̄kan̄ eke obụk” ẹnam se n̄kpa Christ ọwọrọde an̄wan̄a. Utu ke ndikọn̄ mbuọtidem ke n̄kpa Christ, mme ọkwọrọ ederi Christendom ẹnam eto ndutụhọ esie akabade edi ntịme ntịme n̄kpọ utuak ukot nduọ.

Nso idi akpan ntak ata idiọk edikpu emi? Ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono owo Catholic oro, Boniface A. Willems emen nduduọhọ emi odori akpanikọ oro nte ke mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono “ẹbọ ukpep ke nsannsan ebiet oro ẹtịmde ẹkpeme”—oro enen̄erede ọwọrọ ọkpọn̄ ata udọn̄ mme owo.b Nte afo unyeneke ntụhọ edinyịme ye ndun̄ọde oro? Nte ededi, Jeremiah 8:9 akaiso, anyande ubọk owụt ata orụn̄ mfịna oro ete: “Sese, mmọ ẹduọk uyo Jehovah; ndien nso ifiọk ke mmọ ẹnyene?”

Nte ẹnyịmede, ukpepn̄kpọ aban̄ade ufak ekeme ndidemede ndusụk n̄kpọsọn̄ mbụme. (2 Peter 3:16) Edi utu ke ndidụn̄ọde N̄wed Abasi nyom ibọrọ, mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹma ẹkama ifiọk ye ukeme ukere n̄kpọ eke owo. (1 Corinth 1:19, 20; 2:13) Mmọ ẹma ẹbebiere ndisịn ikpehe Bible ekededi oro mîkemke ye ekikere—m̀mê ukpepn̄kpọ mmọ. (2 Timothy 3:16) Mmọ ẹmemenede ukpepn̄kpọ oro mîkemke ye N̄wed Abasi ke enyọn̄, utọ nte ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet. (John 14:28) Ndien n̄kpon n̄kan edikpu mmọ edi nte ke mmọ ẹnam edinyan̄a owo edi n̄wọrọnda n̄kpọ, ẹfụmide mme ata akpan n̄kpọ oro ẹbuanade enyịn̄ ye Obio Ubọn̄ Abasi.—Matthew 6:9, 10.

Andida Nnọ Ufak

Idahaemi, mbọk nam ndụn̄ọde fo asan̄a edisịm utịt utịt iduọk isua 1800. Abak-Abasi eren kiet oro ekekerede Charles Taze Russell ama adianade idemesie ọkpọn̄ etop mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono onyụn̄ ọtọn̄ọ ndimịn̄ n̄wed emi—Enyọn̄-Ukpeme. Russell ama eti ete, “Tọn̄ọ ke akpa enye ekedi san̄asan̄a n̄kpọ adade ọnọ Ufak.”

Enyọn̄-Ukpeme amakaiso ndinam n̄kpọ ntre tutu osịm mfịn emi. Ke se ikande isua ikie, enye ọmọnọ nti ntak N̄wed Abasi ndinịm ufak ke akpanikọ, enye omonyụn̄ ọnọ nti ibọrọ N̄wed Abasi ke ata oro mbon nsụkuyo ẹmiade. Nnyịn ke ntem imọnọ fi ikot idahaemi ndikaiso nse se Bible etịn̄de aban̄a n̄kpa Jesus ye se enye ọwọrọde.

[Ekebe ke page 7]

UWỤTN̄KPỌ MME UKPEPN̄KPỌ UFAK

◻ UKPEPN̄KPỌ ITIE ETUBOM, M̀MÊ UKARA: Ekpep ido ukpono owo Dutch, Hugo Grotius ọkọtọn̄ọ enyeemi ke ọyọhọ isua ikie 17 ndiwụt ke ukpepn̄kpọ n̄ka Socinus inenke. Grotius ekese n̄kpa Christ “nte orụk mbubehe oro ẹnamde ekekem ye ibet, Abasi anamde n̄kpọ nte Etubom m̀mê Andikara, owo onyụn̄ anamde n̄kpọ nte abiatibet.”—Encyclopædia of Religion and Ethics eke Hastings.

◻ AKPAN UKPEPN̄KPỌ USIO-ISOP: Ke 1946 ke ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono owo Protestant oro, Clarence H. Hewitt ọkọnọ ekikere aban̄a emi. Enye ikesehe utom Christ nte edikpe isop oro ekemde ye ibet, edi ekese nte ‘anamde nnyịn ibọhọ ukara ibet idiọkn̄kpọ ye n̄kpa onyụn̄ adade osịm edikabade esịt ye mfụhọ uten̄e Abasi, ke ntre adade nnyịn edisịn ke idaha edifen nnọ ke iso Abasi.’

◻ UFAK EBE KE EBUANA CHRISTIAN: Ekpep ido ukpono owo Roman Catholic oro, Boniface A. Willems (1970) ekemen “ufak” onịm ukem ukem ye “nnyịn ndiwọn̄ọde n̄kpọn̄ ediyụhọ udọn̄ idem nnyịn nnyụn̄ n̄n̄wan̄a esịt nnyịn nnọ kiet eken.” Enye ama adian do ete: “Ekikere Christian oro aban̄ade ndikpụhọ m̀mê ndibọ ufen idiọkn̄kpọ owo efen edi nte ke owo ke idemesie ọfiọk ebuana esie ke ndidianakiet ye ekpụk ubonowo oro idiọkn̄kpọ ama akadia idem mi. . . . Ufọkederi ndien enyene ebuana ye mbon oro ẹben̄ede idem ndidu uwem nnam san̄asan̄a utom ke ufọn mbon en̄wen.”

◻ UKPEPN̄KPỌ EDIBỌ UFEN KE IDIỌKN̄KPỌ OWO EFEN: Ekpep ido ukpono owo Catholic, Raymund Schwager ọkọnọ ekikere aban̄a enyeemi ke 1978. Enye ama esịn ekikere oro nte ke Abasi “eyeyom enyịn ke enyịn.” Enye ekese uwa Christ nte ndusụk orụk edinam ẹbọhọ ọkpọsọn̄ mfịghe (ediyet asana) oro anamde n̄kaowo ọbọhọ—ndien ke ntre osiode—ndammana ntụhọ afai ke idemesie efep.

◻ UFAK UKARAIDEM-N̄KAOWO: Ekpep ido ukpono owo Baptist oro, Thorwald Lorenzen ekewet ke 1985 ete: “Abasi iyomke sụk edifen nnọ mme anamidiọk ke n̄kan̄ ido ukpono edi oyom uwọrọ ufụn eke ukaraidem ọnọ mme ubuene ye mbon oro ẹfịkde. . . . N̄kpa Jesus, ke ntre, amayarade Abasi emi ekerede aban̄a ndikọk kpukpru mfịna ke uwem owo.”

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 5]

Mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Protestant ye Catholic ẹma ẹtọn̄ọ ediwak ukpepn̄kpọ aban̄ade edinyan̄a ye ufak, edi nso ke Bible ekpep?