Δίδασκε η Πρώτη Εκκλησία ότι ο Θεός Είναι Τριάδα;
Μέρος 3ο—Δίδαξαν οι Απολογητές τη Δοξασία της Τριάδας;
Η Σκοπιά στα τεύχη 1ης Νοεμβρίου 1991 και 1ης Φεβρουαρίου 1992 έδειξε ότι η δοξασία της Τριάδας δεν διδασκόταν από τον Ιησού και τους μαθητές του ούτε από τους Αποστολικούς Πατέρες οι οποίοι έζησαν στα τέλη του πρώτου και στις αρχές του δεύτερου αιώνα Κ.Χ. Μήπως τη δίδαξαν εξέχοντες άντρες της εκκλησίας αργότερα στη διάρκεια του δεύτερου αιώνα;
ΣΧΕΔΟΝ από τα μέσα ως το τέλος του δεύτερου αιώνα της Κοινής μας Χρονολογίας, στην εκκλησία εμφανίστηκαν εξέχοντες άντρες οι οποίοι σήμερα ονομάζονται Απολογητές. Αυτοί έγραψαν για να υπερασπίσουν το είδος της Χριστιανοσύνης που γνώριζαν ενάντια στις εχθρικές φιλοσοφίες οι οποίες επικρατούσαν στο ρωμαϊκό κόσμο εκείνης της εποχής. Το έργο τους εμφανίστηκε προς το τέλος των συγγραμμάτων των Αποστολικών Πατέρων και ύστερα απ’ αυτά.
Ανάμεσα στους Απολογητές οι οποίοι έγραψαν στην ελληνική γλώσσα ήταν ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας, ο Τατιανός, ο Αθηναγόρας, ο Θεόφιλος και ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς. Ο Τερτυλλιανός ήταν Απολογητής που έγραψε στη λατινική γλώσσα. Δίδαξαν αυτοί την Τριάδα του σύγχρονου Χριστιανικού κόσμου—τρία ίσα μεταξύ τους πρόσωπα (Πατέρας, Γιος και Άγιο Πνεύμα) σε μια Θεότητα, που το καθένα απ’ αυτά είναι αληθινός Θεός, κι ωστόσο δεν είναι τρεις Θεοί αλλά ένας Θεός;
«Ο Γιος Είναι Υποταγμένος»
Ο Δρ Χ. Ρ. Μπόερ, στο βιβλίο του Σύντομη Ιστορία της Πρώτης Εκκλησίας (A Short History of the Early Church), σχολιάζει σχετικά με τον πυρήνα της διδασκαλίας των Απολογητών:
«Ο Ιουστίνος [ο Μάρτυρας] δίδαξε ότι πριν από τη δημιουργία του κόσμου ο Θεός ήταν μόνος του και ότι δεν υπήρχε Γιος. . . . Όταν ο Θεός θέλησε να δημιουργήσει τον κόσμο, . . . γέννησε ένα άλλο θεϊκό ον για να δημιουργήσει τον κόσμο γι’ αυτόν. Αυτό το θεϊκό ον ονομάστηκε . . . Γιος επειδή είχε γεννηθεί· ονομάστηκε Λόγος επειδή είχε ληφθεί από τη Λογική ή αλλιώς τη Διάνοια του Θεού. . . .
»Συνεπώς ο Ιουστίνος και οι άλλοι Απολογητές δίδαξαν ότι ο Γιος είναι δημιούργημα. Είναι ένα υψηλό δημιούργημα, ένα δημιούργημα αρκετά ισχυρό ώστε να δημιουργήσει τον κόσμο αλλά, παρ’ όλα αυτά, ένα δημιούργημα. Στη θεολογία, αυτή η σχέση του Γιου με τον Πατέρα ονομάζεται σχέση υποταγής του Γιου στον Πατέρα (υπόταξη). Ο Γιος υποτάσσεται, πράγμα που σημαίνει ότι βρίσκεται σε υποδεέστερη θέση, εξαρτάται και προέρχεται από τον Πατέρα. Οι Απολογητές ήταν οπαδοί της άποψης ότι ο Γιος είναι υποταγμένος στον Πατέρα».1
Στο βιβλίο Η Διαμόρφωση του Χριστιανικού Δόγματος (The Formation of Christian Dogma), ο Δρ Μάρτιν Βέρνερ λέει σχετικά με την αρχική κατανόηση της σχέσης του Γιου με τον Θεό:
«Αυτή η σχέση κατανοούνταν αναμφίβολα ως σχέση ‘υποταγής’, δηλ. με την έννοια της υποταγής του Χριστού στον Θεό. Οπουδήποτε στην Καινή Διαθήκη εξετάζεται η σχέση του Ιησού με τον Θεό, τον Πατέρα, . . . κατανοείται και παρουσιάζεται κατηγορηματικά ως σχέση υποταγής. Και ο πιο αποφασιστικός οπαδός αυτής της άποψης στην Καινή Διαθήκη, σύμφωνα με την αφήγηση των Συνοπτικών Ευαγγελίων, ήταν ο ίδιος ο Ιησούς . . . Αυτή η αρχική θέση, καθώς ήταν σταθερή και φανερή, μπορούσε να διατηρηθεί από μόνη της για πολύ καιρό. ‘Όλοι οι μεγάλοι θεολόγοι που έζησαν πριν από τη Σύνοδο της Νίκαιας τόνισαν την υποταγή του Λόγου στον Θεό’».2
Σε συμφωνία μ’ αυτό, ο Ρ. Π. Σ. Χάνσον, στο βιβλίο Η Αναζήτηση για το Χριστιανικό Δόγμα Περί Θεού (The Search for the Christian Doctrine of God), δηλώνει:
«Δεν υπάρχει θεολόγος στην Ανατολική ή στη Δυτική Εκκλησία πριν από το ξέσπασμα της Διαμάχης του Αρειανισμού [τον τέταρτο αιώνα], ο οποίος να μη θεωρεί με κάποιον τρόπο ότι ο Γιος υποτάσσεται στον Πατέρα».3
Ο Δρ Άλβαν Λάμσον, στο βιβλίο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων (The Church of the First Three Centuries), προσθέτει την εξής μαρτυρία σχετικά με τις διδασκαλίες της εκκλησιαστικής ηγεσίας πριν από τη Σύνοδο της Νίκαιας (325 Κ.Χ.):
«Η κατωτερότητα του Γιου υποστηρίχτηκε σε γενικές γραμμές, αν όχι ενιαία, από τους Πατέρες πριν από τη Σύνοδο της Νίκαιας . . . Το ότι θεωρούσαν τον Γιο διαφορετικό από τον Πατέρα φαίνεται από την περίπτωση στην οποία υποστήριξαν ξεκάθαρα την κατωτερότητά του. . . . Τον θεωρούσαν διαφορετικό και υποταγμένο».4
Παρόμοια, στο βιβλίο Θεοί και ο Ένας Θεός (Gods and the One God), ο Ρόμπερτ Μ. Γκραντ λέει τα ακόλουθα σχετικά με τους Απολογητές:
«Η Χριστολογία των απολογιών, όπως αυτή της Καινής Διαθήκης, υποστηρίζει ουσιαστικά την υποταγή. Ο Γιος υποτάσσεται πάντα στον Πατέρα, ο οποίος είναι ο ένας Θεός της Παλαιάς Διαθήκης. . . . Εκείνο που βρίσκουμε σ’ αυτούς τους παλαιούς συγγραφείς, λοιπόν, δεν είναι μια δοξασία της Τριάδας . . . Πριν από τη Σύνοδο της Νίκαιας, η Χριστιανική θεολογία υποστήριζε σχεδόν ομόφωνα την υποταγή».5
Η Τριάδα του Χριστιανικού κόσμου διδάσκει ότι ο Γιος είναι ίσος με τον Θεό τον Πατέρα σε αιωνιότητα, σε δύναμη, σε θέση και σε σοφία. Αλλά οι Απολογητές είπαν ότι ο Γιος δεν ήταν ίσος με τον Θεό τον Πατέρα. Θεωρούσαν τον Γιο ως υποταγμένο. Αυτό δεν είναι διδασκαλία της Τριάδας.
Αντανακλούν τη Διδασκαλία του Πρώτου Αιώνα
Οι Απολογητές και άλλοι από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας αντανακλούσαν σε μεγάλο βαθμό αυτά που δίδαξαν οι Χριστιανοί του πρώτου αιώνα όσον αφορά τη σχέση του Πατέρα και του Γιου. Σημειώστε πώς διατυπώνεται αυτό στο βιβλίο Η Διαμόρφωση του Χριστιανικού Δόγματος:
«Στην Αρχική Χριστιανική εποχή δεν υπήρχε καμιά ένδειξη για την ύπαρξη οποιουδήποτε Τριαδικού προβλήματος ή αμφιλεγόμενου ζητήματος, σαν κι αυτό που αργότερα προκάλεσε βίαιες διαμάχες στην Εκκλησία. Η αιτία γι’ αυτό βρίσκεται αναμφίβολα στο γεγονός ότι, για την Αρχική Χριστιανοσύνη, ο Χριστός ήταν . . . ένα ον του υψηλού, ουράνιου κόσμου των αγγέλων, ένα ον που είχε δημιουργηθεί και εκλεγεί από τον Θεό με προορισμό να φέρει, στο τέλος των αιώνων, . . . τη Βασιλεία του Θεού».6
Περαιτέρω σχετικά με τη διδασκαλία των πρώτων Πατέρων της Εκκλησίας, Η Διεθνής Στερεότυπη Εγκυκλοπαίδεια της Βίβλου (The International Standard Bible Encyclopedia) παραδέχεται:
«Στον αρχικό τρόπο σκέψης της Εκκλησίας, όταν μιλούσαν για τον Θεό τον Πατέρα, υπήρχε η τάση να κατανοούν ότι Αυτός ήταν πρώτος, όχι επειδή ήταν Πατέρας του Ιησού Χριστού, αλλά επειδή ήταν η πηγή όλων των όντων. Συνεπώς ο Θεός ο Πατέρας είναι, σαν να λέγαμε, ο κατεξοχήν Θεός. Σ’ Αυτόν ανήκουν χαρακτηρισμοί όπως άναρχος, αθάνατος, αναλλοίωτος, απερίγραπτος, αόρατος και αδημιούργητος. Εκείνος έφτιαξε όλα τα πράγματα, τα δημιούργησε από το τίποτα. . . .
»Αυτό μπορεί να φαίνεται πως υπονοεί ότι μόνο ο Πατέρας είναι κατά κύριο λόγο Θεός και ότι ο Γιος και το Άγιο Πνεύμα είναι μόνο με δευτερεύουσα έννοια θεοί. Πολλές δηλώσεις της πρώτης εκείνης εποχής φαίνεται να το υποστηρίζουν αυτό».7
Ενώ η εγκυκλοπαίδεια συνεχίζει για να υποβιβάσει αυτές τις αλήθειες και ισχυρίζεται ότι η δοξασία της Τριάδας είχε γίνει δεκτή εκείνη την πρώτη περίοδο, τα γεγονότα διαψεύδουν αυτόν τον ισχυρισμό. Σκεφτείτε τα λόγια του διάσημου Καθολικού θεολόγου και Καρδινάλιου Τζον Χένρι Νιούμαν:
«Ας παραδεχτούμε ότι όλος ο κύκλος των δοξασιών, θέμα των οποίων είναι ο Κύριός μας, είχε γίνει με συνέπεια και ομοιομορφία δεκτός από την Πρώτη Εκκλησία . . . Αλλά σίγουρα δεν συμβαίνει το ίδιο με την Καθολική δοξασία της Τριάδας. Δεν μπορώ να καταλάβω με ποια έννοια μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει ομοφωνία της πρώτης [εκκλησιαστικής ηγεσίας] υπέρ αυτής . . .
»Τα Δόγματα εκείνης της πρώτης εποχής δεν κάνουν καμιά μνεία . . . για την [Τριάδα]. Κάνουν μνεία πράγματι για Τρεις· αλλά το ότι υπάρχει κάποιο μυστήριο στη δοξασία, ότι οι Τρεις είναι Ένας, ότι Αυτοί είναι ίσοι μεταξύ τους, συναιώνιοι, όλοι αδημιούργητοι, όλοι παντοδύναμοι, όλοι άπειροι, δεν δηλώνεται, και ποτέ δεν θα μπορούσε να βγει τέτοιο συμπέρασμα απ’ αυτά».8
Τι Δίδαξε ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας
Ένας από τους πρώτους Απολογητές ήταν ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας, ο οποίος έζησε περίπου από το 110 ως το 165 Κ.Χ. Κανένα από τα υπάρχοντα συγγράμματά του δεν αναφέρει τρία ίσα μεταξύ τους πρόσωπα σ’ έναν Θεό.
Για παράδειγμα, σύμφωνα με την Καθολική Βίβλο της Ιερουσαλήμ (Jerusalem Bible), τα εδάφια Παροιμίαι 8:22-30 λένε για τον προανθρώπινο Ιησού: «Ο Γιαχβέ με δημιούργησε όταν για πρώτη φορά φανερώθηκε ο σκοπός του, πριν κι από το παλιότερο από τα έργα του. . . . Ο ωκεανός δεν υπήρχε, όταν εγώ γεννήθηκα . . . Πριν από τα βουνά, εγώ ήρθα σε ύπαρξη . . . Ήμουν στο πλευρό του [τού Θεού], πρωτομάστορας». Εξετάζοντας αυτά τα εδάφια, ο Ιουστίνος λέει στο έργο του Διάλογος προς Τρύφωνα:
«Η Γραφή έχει διακηρύξει ότι αυτό το Σπέρμα γεννήθηκε από τον Πατέρα πριν από όλα όσα δημιουργήθηκαν· και όλοι θα παραδεχτούν πως αυτό το οποίο γεννιέται είναι από αριθμητική άποψη διαφορετικό απ’ αυτό που γεννάει».9
Εφόσον ο Γιος είχε γεννηθεί από τον Θεό, ο Ιουστίνος χρησιμοποιεί την έκφραση «Θεός» σε σχέση με τον Γιο. Δηλώνει στο έργο του Πρώτη Απολογία: «Ο Πατέρας του σύμπαντος έχει έναν Γιο· ο οποίος επίσης, όντας ο πρωτότοκος Λόγος του Θεού, είναι και αυτός Θεός».10 Η Αγία Γραφή αναφέρεται επίσης στον Γιο του Θεού με τον τίτλο «Θεός». Στο εδάφιο Ησαΐας 9:6 ονομάζεται «Θεός ισχυρός [Ισχυρός Θεός, ΜΝΚ]». Αλλά στην Αγία Γραφή, άγγελοι, άνθρωποι, ψεύτικοι θεοί και ο Σατανάς αποκαλούνται επίσης «θεοί». (Άγγελοι: Ψαλμός 8:5, ΜΝΚ· παράβαλε Εβραίους 2:6, 7. Άνθρωποι: Ψαλμός 82:6. Ψεύτικοι θεοί: Έξοδος 12:12· 1 Κορινθίους 8:5. Σατανάς: 2 Κορινθίους 4:4.) Στις Εβραϊκές Γραφές, το αντίστοιχο της λέξης Θεός είναι η λέξη ’Ελ, και απλώς σημαίνει «Ισχυρός» ή «Δυνατός».
Επιπλέον, ο εβραϊκός όρος που χρησιμοποιείται στο εδάφιο Ησαΐας 9:6 δείχνει ότι υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στον Γιο και τον Θεό. Εκεί ο Γιος αποκαλείται ‘Ισχυρός Θεός’, ’Ελ Γκιμπόρʹ, όχι ‘Παντοδύναμος Θεός’. Αυτός ο όρος στην εβραϊκή είναι ’Ελ Σανταΐʹ και χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τον Ιεχωβά Θεό.
Σημειώστε, ωστόσο, ότι ενώ ο Ιουστίνος αποκαλεί τον Γιο «Θεό», δεν λέει ποτέ ότι ο Γιος αποτελεί το ένα από τρία ίσα πρόσωπα, το καθένα από τα οποία είναι Θεός αλλά τα τρία σχηματίζουν μόνο έναν Θεό. Αντίθετα, λέει στο έργο του Διάλογος προς Τρύφωνα:
«Υπάρχει . . . ένας άλλος Θεός και Κύριος [ο προανθρώπινος Ιησούς] υποταγμένος στον Δημιουργό των πάντων [τον Παντοδύναμο Θεό]· ο οποίος [ο Γιος] αποκαλείται επίσης Άγγελος, επειδή Αυτός [ο Γιος] ανακοινώνει στους ανθρώπους οτιδήποτε ο Δημιουργός των πάντων—πάνω από τον οποίο δεν υπάρχει άλλος Θεός—θέλει να ανακοινώσει σ’ αυτούς. . . .
»[Ο Γιος] είναι διαφορετικός από Εκείνον που έφτιαξε όλα τα πράγματα,—αριθμητικά, εννοώ, όχι [διαφορετικός] σε θέλημα».11
Ένα ενδιαφέρον απόσπασμα υπάρχει στην Πρώτη Απολογία του Ιουστίνου, στο κεφάλαιο 6, όπου υπερασπίζει τους Χριστιανούς ενάντια στην κατηγορία των ειδωλολατρών ότι είναι άθεοι. Γράφει:
«Τόσο Εκείνον [τον Θεό] όσο και τον Γιο (ο οποίος προήλθε από Εκείνον και μας δίδαξε αυτά τα πράγματα, και τα πλήθη των άλλων καλών αγγέλων που ακολουθούν και έχουν φτιαχτεί καθ’ ομοίωση Εκείνου) και το προφητικό Πνεύμα, τους λατρεύουμε και τους υπεραγαπούμε».12
Κάποιος μεταφραστής αυτού του αποσπάσματος, ο Μπέρναρντ Λος, λέει: «Σαν να μην ήταν αρκετό που σ’ αυτή την απαρίθμηση οι άγγελοι αναφέρονται ως όντα τα οποία τα τιμούν και τα λατρεύουν οι Χριστιανοί, ο Ιουστίνος δεν διστάζει να αναφέρει τους αγγέλους προτού κάνει μνεία του Αγίου Πνεύματος».13—Βλέπε επίσης το βιβλίο Δοκίμιο Σχετικά με την Ανάπτυξη της Χριστιανικής Διδασκαλίας (An Essay on the Development of Christian Doctrine).14
Έτσι, ενώ ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας φαίνεται να έχει ξεφύγει από την αγνή Βιβλική διδασκαλία στο ζήτημα του ποιος πρέπει να είναι αντικείμενο της λατρείας ενός Χριστιανού, είναι φανερό πως δεν θεωρούσε τον Γιο ως ίσο με τον Πατέρα, ακριβώς όπως δεν θεωρούσε τους αγγέλους ίσους με Εκείνον. Σχετικά με τον Ιουστίνο, παραθέτουμε ξανά από το έργο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων του Λάμσον:
«Ο Ιουστίνος θεωρούσε τον Γιο διαφορετικό από τον Θεό, και κατώτερό του: διαφορετικό, όχι με τη σύγχρονη έννοια, σαν να αποτελεί τη μία από τρεις υποστάσεις ή πρόσωπα, . . . αλλά διαφορετικό σε ουσία και φύση· έχοντας μια πραγματική, ουσιαστική, ατομική ύπαρξη, ξεχωριστή από τον Θεό, από τον οποίο αντλεί όλες του τις δυνάμεις και τους τίτλους· έχει διοριστεί απ’ αυτόν και υποτάσσεται σε όλα τα πράγματα στο θέλημά του. Ο Πατέρας είναι ανώτερος· ο Γιος υποτάσσεται: ο Πατέρας είναι η πηγή της δύναμης· ο Γιος είναι ο δέκτης: ο Πατέρας φέρνει σε ύπαρξη· ο Γιος, ως διάκονος ή όργανό του, εκτελεί. Είναι δύο στον αριθμό, αλλά συμφωνούν, δηλαδή είναι ένας σε θέλημα· το θέλημα του Πατέρα θα επικρατεί πάντοτε απ’ αυτό του Γιου».15
Επιπρόσθετα, πουθενά δεν λέει ο Ιουστίνος ότι το άγιο πνεύμα είναι ένα πρόσωπο ίσο με τον Πατέρα και τον Γιο. Έτσι με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να ειπωθεί με ειλικρίνεια ότι ο Ιουστίνος δίδαξε την Τριάδα του σύγχρονου Χριστιανικού κόσμου.
Τι Δίδαξε ο Κλήμης
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (περ. 150 ως 215 Κ.Χ.) αποκαλεί επίσης τον Γιο «Θεό». Τον αποκαλεί ακόμα «Δημιουργό», ένας όρος που ποτέ δεν χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή σε σχέση με τον Ιησού. Εννοούσε ότι ο Γιος ήταν ίσος από όλες τις απόψεις με τον παντοδύναμο Δημιουργό; Όχι. Ο Κλήμης αναφερόταν προφανώς στο εδάφιο Ιωάννης 1:3, όπου λέγεται για τον Γιο: «Πάντα δι’ αυτού έγειναν».16 Ο Θεός χρησιμοποίησε τον Γιο ως μέσο στα δικά Του δημιουργικά έργα.—Κολοσσαείς 1:15-17.
Ο Κλήμης αποκαλεί τον Υπέρτατο Θεό, «Θεό και Πατέρα του Κυρίου μας Ιησού»17 και λέει ότι «ο Κύριος είναι ο Γιος του Δημιουργού».18 Λέει επίσης: «Ο Θεός όλων είναι μόνο ένας αγαθός, δίκαιος Δημιουργός, και ο Γιος [είναι] εντός του Πατέρα».19 Έτσι έγραψε ότι ο Γιος έχει έναν Θεό που είναι πάνω απ’ αυτόν.
Ο Κλήμης μιλάει για τον Θεό ως τον «πρώτο και μόνο προμηθευτή της αιώνιας ζωής, την οποία ο Γιος που την έλαβε απ’ Αυτόν [τον Θεό] δίνει σ’ εμάς».20 Εκείνος ο οποίος αρχικά δίνει την αιώνια ζωή είναι σαφώς ανώτερος από εκείνον, που σαν να λέγαμε, τη μεταβιβάζει. Έτσι, ο Κλήμης λέει ότι ο Θεός «είναι πρώτος και υψηλότερος».21 Επιπλέον, λέει ότι ο Γιος «είναι πιο κοντά σ’ Αυτόν που είναι ο μόνος Παντοδύναμος Θεός» και ότι ο Γιος «διευθύνει όλα τα πράγματα σε αρμονία με το θέλημα του Πατέρα».22 Επανειλημμένα ο Κλήμης δείχνει την ανωτερότητα του Παντοδύναμου Θεού απέναντι στον Γιο.
Σχετικά με τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα, διαβάζουμε στο βιβλίο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων:
«Μπορούμε να παραθέσουμε πάρα πολλά κείμενα του Κλήμη στα οποία υποστηρίζεται κατηγορηματικά η κατωτερότητα του Γιου. . . .
»Μας εκπλήσσει το γεγονός ότι μπορεί κάποιος να διαβάσει τα συγγράμματα του Κλήμη με τη συνηθισμένη προσοχή και να φανταστεί έστω και για ένα λεπτό ότι θεωρούσε τον Γιο από αριθμητική άποψη ως ταυτόσημο—ένα—με τον Πατέρα. Η εξαρτώμενη και κατώτερη φύση του, όπως φαίνεται σ’ εμάς, αναγνωρίζεται παντού. Ο Κλήμης πίστευε ότι ο Θεός και ο Γιος είναι αριθμητικά διαφορετικοί· με άλλα λόγια, δύο όντα,—το ένα ανώτερο, το άλλο υποταγμένο».23
Επιπλέον, μπορεί να ειπωθεί ξανά: Ακόμα και αν ο Κλήμης μερικές φορές φαίνεται να υπερβαίνει όσα λέει η Αγία Γραφή σχετικά με τον Ιησού, πουθενά δεν μιλάει για μια Τριάδα η οποία αποτελείται από τρία ίσα πρόσωπα σ’ έναν Θεό. Απολογητές όπως ο Τατιανός, ο Θεόφιλος και ο Αθηναγόρας, οι οποίοι έζησαν κατά το χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την εποχή του Ιουστίνου μέχρι εκείνη του Κλήμη, είχαν παρόμοιες απόψεις. Ο Λάμσον λέει ότι «δεν ήταν περισσότερο Τριαδιστές από τον ίδιο τον Ιουστίνο· δηλαδή, δεν πίστευαν σε κάποια αδιαίρετα, ίσα μεταξύ τους Τρία πρόσωπα, αλλά δίδαξαν μια δοξασία εντελώς ασυμβίβαστη μ’ αυτή την άποψη».24
Η Θεολογία του Τερτυλλιανού
Ο Τερτυλλιανός (περ. 160 ως 230 Κ.Χ.) ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λατινική λέξη τρίνιτας (trinitas). Όπως τονίζεται από τον Χένρι Τσάντγουικ, ο Τερτυλλιανός εξέφρασε τη γνώμη ότι ο Θεός είναι ‘μια ουσία που αποτελείται από τρία πρόσωπα’.25 Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι είχε κατά νου τρία ίσα μεταξύ τους και συναιώνια πρόσωπα. Ωστόσο, οι απόψεις του αποτέλεσαν βάση για μεταγενέστερους συγγραφείς οι οποίοι προσπαθούσαν να διαμορφώσουν τη δοξασία της Τριάδας.
Η άποψη του Τερτυλλιανού για τον Πατέρα, τον Γιο και το άγιο πνεύμα ήταν πολύ διαφορετική από την Τριάδα του Χριστιανικού κόσμου, επειδή εκείνος ακολουθούσε την άποψη ότι ο Ιησούς ήταν υποταγμένος. Πίστευε ότι ο Γιος υποτασσόταν στον Πατέρα. Στο έργο του Κατά Ερμογένους έγραψε:
«Δεν πρέπει να νομίζουμε ότι υπάρχει κάποιο άλλο ον, εκτός μόνο από τον Θεό, το οποίο είναι αγέννητο και αδημιούργητο. . . . Πώς μπορεί οτιδήποτε άλλο, εκτός από τον Πατέρα, να είναι μεγαλύτερο σε ηλικία, και απ’ αυτή την άποψη πράγματι πιο μεγαλοπρεπές, από τον Γιο του Θεού, τον μονογενή και τον πρωτότοκο Λόγο; . . . Εκείνο [ο Θεός] που δεν χρειάστηκε έναν Δημιουργό για να του δώσει ζωή θα είναι πολύ ανώτερο σε θέση από εκείνο [τον Γιο] το οποίο χρειάστηκε έναν πρωτουργό για να το φέρει σε ύπαρξη».26
Επίσης, στο έργο του Κατά Πραξέα, αυτός δείχνει ότι ο Γιος είναι διαφορετικός από τον Παντοδύναμο Θεό και υποτάσσεται σ’ αυτόν λέγοντας:
«Ο Πατέρας είναι όλη η ουσία, αλλά ο Γιος είναι παράγωγο και μέρος του συνόλου, όπως και Εκείνος ο Ίδιος αναγνωρίζει: ‘Ο Πατέρας μου είναι μεγαλύτερος απ’ ό,τι Εγώ’. . . . Συνεπώς ο Πατέρας είναι διαφορετικός από τον Γιο, εφόσον είναι μεγαλύτερος από τον Γιο, όπως Εκείνος ο οποίος γεννάει είναι άλλος και Εκείνος που γεννιέται είναι άλλος· Εκείνος, επίσης, ο οποίος στέλνει είναι άλλος και Εκείνος ο οποίος αποστέλλεται είναι άλλος· και Εκείνος, πάλι, ο οποίος φτιάχνει είναι άλλος και Εκείνος μέσω του οποίου φτιάχνεται κάποιο πράγμα είναι άλλος».27
Ο Τερτυλλιανός στο έργο του Κατά Ερμογένους δηλώνει περαιτέρω ότι ήταν ένας καιρός κατά τον οποίο ο Γιος δεν υπήρχε ως πρόσωπο, δείχνοντας έτσι ότι δεν θεωρεί τον Γιο ως ένα αιώνιο ον με την ίδια έννοια που ήταν ο Θεός.28 Ο Καρδινάλιος Νιούμαν είπε: «Ο Τερτυλλιανός πρέπει να θεωρείται ετερόδοξος [δηλαδή, ότι πιστεύει σε ανορθόδοξες διδασκαλίες] σε σχέση με τη δοξασία της αιώνιας γέννησης του Κυρίου μας».29 Σχετικά με τον Τερτυλλιανό, ο Λάμσον διακηρύττει:
«Αυτό το αίτιο, δηλαδή ο Λόγος, όπως αποκαλούνταν από τους Έλληνες, άλλαξε, όπως πίστευε ο Τερτυλλιανός, κατόπιν σε Λόγο, ή αλλιώς Γιο, που σημαίνει ένα πραγματικό ον, το οποίο υπήρχε από την αιωνιότητα μόνο ως ένα χαρακτηριστικό του Πατέρα. Ο Τερτυλλιανός απέδωσε σ’ αυτόν, ωστόσο, μια θέση υποταγής στον Πατέρα . . .
»Αν κριθεί σύμφωνα με οποιαδήποτε παραδεδεγμένη εξήγηση της Τριάδας στη σύγχρονη εποχή, η προσπάθεια για να σωθεί ο Τερτυλλιανός από την καταδίκη [ως αιρετικός] θα ήταν μάταιη. Δεν θα μπορούσε να αντέξει τη δοκιμή ούτε για ένα λεπτό».30
Καμιά Τριάδα
Αν διαβάζατε όλα τα λόγια των Απολογητών, θα βλέπατε ότι αν και παρέκκλιναν σε μερικές απόψεις από τις διδασκαλίες της Αγίας Γραφής, κανένας απ’ αυτούς δεν δίδαξε ότι ο Πατέρας, ο Γιος και το άγιο πνεύμα είναι ίσοι μεταξύ τους σε αιωνιότητα, δύναμη, θέση και σοφία.
Αυτό αληθεύει επίσης και για άλλους συγγραφείς του δεύτερου και τρίτου αιώνα, όπως είναι ο Ειρηναίος, ο Ιππόλυτος, ο Ωριγένης, ο Κυπριανός και ο Νοβατιανός. Ενώ ορισμένοι έφτασαν να εξισώσουν τον Πατέρα και τον Γιο από ορισμένες απόψεις, κατά τα άλλα θεωρούσαν ότι ο Γιος ήταν υποταγμένος στον Θεό τον Πατέρα. Και κανένας απ’ αυτούς δεν φαντάστηκε καν ότι το άγιο πνεύμα ήταν ίσο με τον Πατέρα και τον Γιο. Για παράδειγμα, ο Ωριγένης (περ. 185 ως 254 Κ.Χ.) δηλώνει ότι ο Γιος του Θεού είναι «ο Πρωτότοκος απ’ όλη τη δημιουργία» και ότι οι Γραφές «Τον αναγνωρίζουν ως τον πιο παλαιό απ’ όλα τα έργα της δημιουργίας».31
Οποιαδήποτε αντικειμενική μελέτη των έργων αυτών των πρώτων εξεχόντων αντρών της εκκλησίας θα δείξει ότι στην εποχή τους δεν υπήρχε η δοξασία της Τριάδας του Χριστιανικού κόσμου. Όπως λέει το βιβλίο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων:
«Η σύγχρονη δημοφιλής δοξασία της Τριάδας . . . δεν αντλεί υποστήριξη από τα λόγια του Ιουστίνου: και αυτή η παρατήρηση μπορεί να επεκταθεί σε όλους τούς πριν από τη Σύνοδο της Νίκαιας Πατέρες· δηλαδή, σε όλους τους Χριστιανούς συγγραφείς για τρεις αιώνες μετά τη γέννηση του Χριστού. Είναι αλήθεια ότι αυτοί αναφέρονται στον Πατέρα, στον Γιο και στο προφητικό ή άγιο Πνεύμα, αλλά δεν χαρακτηρίζουν αυτά τα τρία πράγματα ως ίσα μεταξύ τους, ούτε ως μια αριθμητική ουσία ούτε ως Τρία σε Ένα, με καμιά από τις έννοιες που γίνονται τώρα δεκτές από τους Τριαδιστές. Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η δοξασία της Τριάδας, όπως ερμηνεύεται απ’ αυτούς τους Πατέρες, ήταν εντελώς διαφορετική από τη σύγχρονη δοξασία. Αυτό το δηλώνουμε ως ένα γεγονός που είναι τόσο αποδεκτό όσο αποδεκτό είναι κάθε γεγονός στην ιστορία των ανθρώπινων απόψεων».32
Στην πραγματικότητα, πριν από τον Τερτυλλιανό η Τριάδα ούτε καν αναφερόταν. Και η «ετερόδοξη» Τριάδα του Τερτυλλιανού ήταν πολύ διαφορετική απ’ αυτήν που πιστεύουν οι άνθρωποι σήμερα. Πώς, λοιπόν, αναπτύχθηκε η δοξασία της Τριάδας όπως γίνεται αντιληπτή σήμερα; Μήπως αυτό έγινε στη Σύνοδο της Νίκαιας το 325 Κ.Χ.; Θα εξετάσουμε αυτά τα ερωτήματα στο 4ο Μέρος αυτής της σειράς σ’ ένα μελλοντικό τεύχος του περιοδικού Η Σκοπιά.
Βιβλιογραφία:
1. A Short History of the Early Church, του Harry R. Boer, 1976, σελίδα 110.
2. The Formation of Christian Dogma, του Martin Werner, 1957, σελίδα 125.
3. The Search for the Christian Doctrine of God, του R. P. C. Hanson, 1988, σελίδα 64.
4. The Church of the First Three Centuries, του Alvan Lamson, 1869, σελίδες 70, 71.
5. Gods and the One God, του Robert M. Grant, 1986, σελίδες 109, 156, 160.
6. The Formation of Christian Dogma, σελίδες 122, 125.
7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Τόμος 2, σελίδα 513.
8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, του John Henry Cardinal Newman, Έκτη Έκδοση, 1989, σελίδες 14-18.
9. The Ante-Nicene Fathers, επιμέλεια Alexander Roberts και James Donaldson, Αμερικανική Ανατύπωση της Έκδοσης Εδιμβούργου, 1885, Τόμος I, σελίδα 264.
10. Στο ίδιο, σελίδα 184.
11. The Ante-Nicene Fathers, Τόμος 1, σελίδα 223.
12. Στο ίδιο, σελίδα 164.
13. A Short History of Christian Doctrine, του Bernhard Lohse, μεταφρασμένο από το Γερμανικό του F. Ernest Stoeffler, 1963, δεύτερη χαρτόδετη εκτύπωση, 1980, σελίδα 43.
14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, σελίδα 20.
15. The Church of the First Three Centuries, σελίδες 73, 74, 76.
16. The Ante-Nicene Fathers, Τόμος II, σελίδα 234.
17. Στο ίδιο, σελίδα 227.
18. Στο ίδιο, σελίδα 228.
19. Στο ίδιο.
20. Στο ίδιο, σελίδα 593.
21. Στο ίδιο.
22. Στο ίδιο, σελίδα 524.
23. The Church of the First Three Centuries, σελίδες 124, 125.
24. Στο ίδιο, σελίδα 95.
25. The Early Church, του Henry Chadwick, εκτύπωση 1980, σελίδα 89.
26. The Ante-Nicene Fathers, Τόμος III, σελίδα 487.
27. Στο ίδιο, σελίδες 603, 604.
28. Στο ίδιο, σελίδα 478.
29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, σελίδες 19, 20.
30. The Church of the First Three Centuries, σελίδες 108, 109.
31. The Ante-Nicene Fathers, Τόμος IV, σελίδα 560.
32. The Church of the First Three Centuries, σελίδες 75, 76.
[Εικόνα στη σελίδα 27]
Κλήμης
[Ευχαριστίες]
Historical Pictures Service
[Εικόνα στη σελίδα 28]
Τερτυλλιανός
[Ευχαριστίες]
Historical Pictures Service