Ra Sega ga ni Vuli na Veimatanitu

“Ke da vuli na kawatamata mai na veika sa ra yaco oti​—levu sara na veika vinaka eda na vulica kina! Ia e vakamatabokotaki keda na Qaciqacia kei na iSoqosoqo vakapolitiki, na veika tale ga me vakararamataki keda sa lai vaka na cina ena muaimuri ni waqa e vakaramasetaka na ua eda sivita!”​—Samuel Taylor Coleridge.

EDA duavata beka kei na ka e kaya o Samuel Coleridge na dauniserekali ni Igiladi? E rawa beka nida vakamatabokotaki ena qaciqacia meda tokaruataka kina na cala lelevu era cakava na tamata ena veitabagauna sa oti?

Na iValu ni Lotu

Dikeva mada me kena ivakaraitaki, e so na ka era cakava na tamata ena gauna ni iValu ni Lotu. Ena 1095 S.K., a vakauqeta na tui tabu o Urban II mera kovea na “lotu Vakarisito” na Vanua Tabu mai vei ira na Musulimi. Sega ni bera nodra yavala na tui, na turaga rogo, na turaganivalu, kei ira na lewenivanua mai na veimatanitu e lewa o Urban II. E kaya e dua na daunitukutuku makawa, ni “sega ni dua vei ira e muria na lawa i Karisito” me sega ni tokona na lewa oya.

E kuria o Zoé Oldenbourg na daunitukutuku makawa ni levu vei ira na lai vala oqo era “vakabauta deivaki ni nodra vakaitavi ena ivalu ni lotu [sa ra] cakava sara tiko ga kina na inaki ni Kalou.” Era kaya nira vakaitavi sara tiko ga me vaka era “agilosi era vakarusai ira na luve ni tevoro.” E kaya na dauvolaivola o Brian Moynahan, nira vakabauta tale ga ni “o ira kece era mate era na rawata na isala ni lai bula i lomalagi.”

Ia era lecava o ira na vakaitavi ena ivalu ni lotu ni nodra nanuma e tautauvata vinaka kei na nodra nanuma na nodra meca. O ira na sotia ni Musulimi, e kaya na daunitukutuku makawa o J. M. Roberts ena nona ivola na Shorter History of the World, era lako tale ga ena ivalu ena vakasama nira vala tiko ena vukuna na Kalou, ia ke ra “mate vei ira na meca ena bucanivalu era na lai bula ena parataisi” i lomalagi.

Erau vakavulici na ito ruarua ni dodonu nodrau ivalu​—e vakadonuya qai vakalougatataka na Kalou. Era vakabulabulataka na iliuliu ni lotu kei na iliuliu vakapolitiki na vakabauta oqo ra qai bukana na lomadra na nodra dui ito. E sega ni tukuni rawa na vakadomobula ni veika erau vakayacora na ito ruarua oqo.

Era Tamata Vakacava?

Na tamata vakacava era cakava na veika vakadomobula oqo? Levu vei ira era tauvanua ga​—era sega ni duidui vakalevu vei ira nikua. Sa rauta mera rawai totolo ena vakasama cava ga e vakavurei mai ra qai via vakadodonutaka na veika cala era sotava ena nodra gauna. Ni sa vaka tu oya na lomadra, era lecava kina ni nodra valataka na “dodonu,” e kauta ga mai na veika ca, na vutugu, kei na rarawa vei ira e vica vata na drau na udolu na tagane, yalewa, kei na gone era sega ni cala era vakaitikotiko ena vanua e caka tiko kina na ivalu.

Sa ivakarau tu beka ga ni bula na veika oqo? Era sega beka ni a veiuqeti na iliuliu rogo, mera lai vala e vica vata na milioni na tamata era sega sara ga ni bau nanuma mera vakaitavi ena ivalu vakadomobula qai veivakalolomataki, era ravuti kina na kedra meca vakalotu vaka kina vakapolitiki? Na nodra kacivi na ito ruarua ina ivalu kei na nodra vakabauta ni tiko vata kei ira na Kalou e vakadonuya na voravora ni nodra veiqedravu vakapolitiki vaka kina vakalotu. Oqo sa tiki tu ni ivakarau era vakayagataka na iliuliu dauvakasaurara ena veisenitiuri sa oti me rawa kina na lomadra. Na ivakarau vata ga oqo, e kaya o Moynahan, era “muria o ira na a vakavuna na Holocaust (veivakararawataki ena gauna i Itala) kei na labakawa nikua me vakataki ira ga era vakaitavi ena ivalu ni lotu.”

Eda na rairai kaya, ‘O ira na tamata nikua era na sega ni rawai tu vaka oya. Sa rarama na ivakarau ni noda vakasama.’ E dodonu ga me vaka oqo. Ia sa bau vulici beka e dua na ka mai na veika sa ra yaco oti? O cei ena duavata kei na tikina oqo ni vakasamataki vata kei na veika era yaco ena vica na drau na yabaki sa oti?

Na iMatai ni iValu Levu

Ena iMatai ni iValu Levu, me kena ivakaraitaki, a tokaruataki kina na veika a caka ena iValu ni Lotu. E kaya kina o Roberts: “Na ka e lasa kina na ivalu ni 1914, oya nira tabili vakarawarawa ra qai lako ena mamarau ina ivalu na iwiliwili tamata levu mai na ito kece ga vakapolitiki, duidui vakabauta, kei na duikaikai.”

Cava era “tabili vakarawarawa ra qai lako ena mamarau ina ivalu” na iwiliwili tamata levu? Me vakataki ira ga era dau lai vala e liu, e moica nodra vakasama kei na veika era vakabauta na ivakavuvuli e takalevu tu ena gauna oya. A rairai uqeti ira e so na ivakavuvuli ni nodra galala kei na dodonu, ia e sega ni vakabekataki ni levu e vakamuai ira na vakabauta qaciqacia ni cecere cake nodra matanitu mai na so tale qai dodonu ga mera veiliutaki.

O ira oqo era vakadreti mera nanuma ni ivalu e tiki ni veika e dodonu me yaco​—e “ivakarau ni bula.” “Na Social Darwinism (na vakabauta nira na uasivi cake o ira era vutuniyau se kaukaua),” e kaya na dauvolaivola o Phil Williams, e uqeta na vakasama, me kena ivakaraitaki, ni ivalu e sala dodonu duadua mera “vakawabokotaki kina o ira e sega ni yaga mera bula tiko.”

Era nanuma na lewenivanua kece ni dodonu vakaoti na inaki ni veika era cakava. Cava e laurai? Ena iMatai ni iValu Levu, e kaya na dauvolaivola qai daunitukutuku makawa o Martin Gilbert, “nira bukana na matanitu na veivakaduiduitaki vakatamata, boletaki vanua kei na kaba vakaivalu”​—ra qai muria vakamataboko na lewenivanua. Na daunifika o John Kenneth Galbraith, a tubucake ena taudaku kei Kenada ena gauna ni valu oya. E kaya ni tamata kece, era veivosakitaka “ni ka vakalialia na vala e caka tiko mai Urope.” Era kaya: “Na tamata vuku . . . era na sega ni vakadonuya na ivalavala lialia vaka oya.” Ia era sega ga ni vuli. Na cava e yaco kina? Rauta ni 60,000 na sotia ni Kenada era maliwai ira na sivia na ciwanamilioni na sotia era mate ena ito ruarua ni veiraravui vakaloloma a qai vakatokai me iMatai ni iValu Levu.

Sega ga ni Vuli

Ena loma ga ni ruasagavulu tale na yabaki, na mataqali yalo vata ga oqo sa baci basika tale e tekivu kina na vakabauta vaka Fascism kei na Nazism. Sa ra qai vakayagataka na iliuliu dauvakasaurara, na Fascist, “na veika vakavanua baleta na ivakatakarakara kei na itukuni me yavalata na lomadra na lewenivanua,” e vola o Hugh Purcell. Dua na tarabu era vakayagataka oya nodra wakia vata na lotu kei na politiki, ra qai masuta na Kalou me vakalougatataka nodra mataivalu.

Dua e “kenadau ni vesuka nodra vakasama na lewenivanua qai cameme ena vosa” o Adolf Hitler. Me vakataki ira na iliuliu ni gauna makawa, e kaya o Dick Geary ena ivola Hitler and Nazism, ni vakabauta o Hitler ni ‘sega ni tosoi ira na lewevuqa na nodra vakasama ia na veika ga e tara na lomadra.’ E vakayagataka na malumalumu ni kawatamata oqo me vakatovolea kina na iwalewale sa dede na kena taurivaki, mera vakamuai na lewenivanua mera cati ira na kedra meca​—me vaka nona “vakamua nodra rere kei na cudru na kai Jamani vei ira na Jiu,” e kaya o Purcell. E beci ira na Jiu o Hitler, ni kaya, ‘Era vakacacana na matanitu o Jamani na Jiu.’

Na ka e vakadomobula kina na itabagauna oya ni vica vata na milioni na lewenivanua vinaka era rawai totolo mera veivakamatematei. “E rawa vakacava vei ira era cavutu mai ena matanitu torocake mera kua ni vakuakua ra qai tokona na veiliutaki lolovira ni matanitu e liutaka na Nazi?” e taroga o Geary. E sega wale ga ni vanua “torocake” ia na vanua era kaya sara ga nira lotu Vakarisito! Era rawai ena veika oqo nira ciqoma na vuku kei na ivakavuvuli ni tamata mai na ivakavuvuli i Jisu Karisito. Me yacova mai oqo sa na bau levu mada ga na turaga kei na marama yalovinaka ra qai vuku sa ra vakamuai mera vakaitavi ena veivakamatematei!

“Oqo na ka e vulici mai na veika e sotavi kei na itukutuku ni veigauna,” e kaya na vuku ni Jamani o Georg Hegel, “oya nira sega ni bau vuli na veivanua kei na veimatanitu mai na veika sa ra yaco oti se ra bulataka e so na ka era bau vulica kina.” Levu era na sega ni duavata kei na veika e kaya o Hegel me baleta na bula, ia e le lailai ga era na sega ni duavata kei na nona itukutuku oya. Ka ni rarawa, ni via dredre sara toka me vulica e dua na ka na tamata mai na veika sa ra yaco oti. Eda vaka tale beka ga oya?

Oqo e dua na ka meda vuli mai kina: Eda gadreva e dua na ka e uasivi cake sara mai na ivakavuvuli vakatamata kevaka eda via levea na leqa era sotava ena gauna sa oti. Ke sega na ivakavuvuli vakatamata, na cava ga ena dusimaki keda? Sivia e duanaudolu na yabaki ni bera na iValu ni Lotu, eratou vakaraitaka na tisaipeli i Jisu Karisito na ivakarau ni bula dina mera muria na lotu Vakarisito. Meda dikeva mada se cava eratou cakava me ratou kua ni coko kina ena veileti e tini ena vakadavedra ena nodratou gauna. Era na vulica beka na veimatanitu mera cakava oya mera qai levea kina na veileti? Se mani cava era cakava na veimatanitu, ena walia vakacava na Kalou na leqa kece ni kawatamata?

[iYaloyalo ena tabana e 6]

E laurai ga na veivakalolomataki kei na rarawa ena veileti vakatamata

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Ecake: iSenivalu

E rawa vakacava nira cakava na itovo torosobu na tamata vinaka?

[Credit Line]

Rwandan refugees: UN PHOTO 186788/J. Isaac;collapse of World Trade Center: AP Photo/Amy Sancetta