Ena Dui Tiko na Tamata Yadua ena Ruku ni Nona Vunilolo

E KUNEKUNEI dredre na vanua rurugu ena gauna ni draki katakata mai na veivanua ena Tokalau e Loma. Ena taleitaki sara ga na vunikau e dau ivakaruru mai na siga, vakauasivi ke tubu volekata tiko e dua na vale. E ivakaruru vinaka na vunilolo ni raba na drauna qai tete na tabana ni vakatauvatani kei na vo ni vunikau ena vanua oya.

E tukuna na ivola Plants of the Bible, “na rurugu [ni vunilolo] e bulabula qai batabata vinaka ni vakatauvatani kei na valelaca.” Na lolo era tubu tu ena tutu ni werenivaini e Isireli makawa e dau vanua vinaka ni nodra vakacegu na tamata cakacaka ena were.

Ni oti e dua na siga katakata era marau na lewenivuvale nira dadabe ena ruku ni nodra vunilolo. Kuria oya ni dau vinaka vei ira na itaukei ni vunilolo na kena vuavuaivinaka. Ena gauna i Tui Solomoni, ni dua e dabe toka ena ruku ni nona vunilolo e ivakaraitaki ni nona tiko vinaka, lomavakacegu, kei na sautu.​—1 Tui 4:​24, 25.

Ena senitiuri yani e liu, a tukuna na parofita o Mosese ni ‘vanua ni lolo’ na Vanua Yalataki. (Vakarua 8:8) Eratou vakadinadinataka na kena bulabula e le 12 na yamata vuni ni ratou kauta lesu mai ina nodra keba na Isireli na lolo kei na so tale na vuata. (Tiko Voli mai na Lekutu 13:​21-​23) E volaitukutukutaka ena ika19 ni senitiuri e dua e dau gade ina vanua vakaivolatabu ni kune vakalevu ena vanua oya na vunilolo. Sa rauta me dau tukuni vakalevu ena iVolatabu na lolo kei na vunilolo

Na Vunikau e Tamusuki Vakarua

E rawa ni bula na lolo ena levu na mataqali qele, ni dau sala vakalevu na wakana e vakavuna kina me bulata na draki mamaca balavu ni Tokalau e Loma. E duatani na vunikau oqo ni tamusuki taumada ena vula o June, oti oya sa qai tamusuki tale ena vula o Okosita lako yani. (Aisea 28:4) Era dau kania na Isireli na lolo e tamusuki taumada me vuata bulabula. Era vakamadutaka na vuata mai na ikarua ni tatamusuki me qai vakayagataki ena loma ni yabaki. E rawa ni caka me keke moqili na vua ni lolo madu qai biu kina na amodi ena so na gauna. Na keke e buli oqo ena lolo e rawarawa, e yaga ina yago, qai kana vinaka.

Na marama yalomatua o Apikali a solia vei Tevita e 200 na ibuli keke lolo, ni kila deivaki ni oqo na kakana ena veiganiti kei ira na veidroyaki voli. (1 Samuela 25:​18, 27) E dau wainimate tale ga na lolo. A bonati na bo nei Tui Esekaia ena lolo madu, ia e vu dina ga vakalou na nona vakabulai.a​—2 Tui 20:​4-7.

Ena gauna makawa, e dau taleitaki vakalevu na lolo madu ena yasayasa taucoko vakatokalau e Loma. E yalovaka e dua na lolo ina Seneti mai Roma o Cato na daunipolitiki me uqeti ira kina mera ia na iKatolu ni iValu na Punic (Third Punic War), mera ravuti Carthage kina. Na lolo madu vinaka duadua e tiko i Roma a kau mai Caria, e Esia Lailai. E mani vakatokai kina ena vosa vakalatina na lolo madu me carica. E se tiko ga e cake na totoka ni lolo madu e vakatuburi mai na veivanua e Taki.

Era dau tea na lolo na dauteitei ni Isireli ena werenivaini, ia era na taya laivi na vuna e sega ni vua. Ni lailai na qele vinaka ena sega gona ni biu tiko na vunilolo e sega ni vua. Ena ivakatautauvata i Jisu me baleta na vunilolo e sega ni vua, e kaya na dauteitei vua na ivakatawa ni vaini: “Raica, sa qai yabaki tolu ka’u sa lako mai ka vakasaqara na vuana e na lolo oqo, ka sega ni’u kunea: taya sobu; sa vakacacana walega na vanua e na vuku ni cava?” (Luke 13:​6, 7) Ni dau saumi na ivakacavacava ni vuata ena gauna i Jisu ena vakalusi ilavo na vunikau e sega ni vua.

E kakana yaga vei ira na Isireli na lolo. Ni sega gona ni vinaka na lolo e tamusuki​—e nanumi ni itotogi mai vei Jiova​—ena sotavi kina na leqa. (Osea 2:​12; Emosi 4:9) E kaya na parofita o Apakuki: “Ia ke sa sega ni seraki na lolo, ka sega ni vua mai na veivaini, ke sa yali na vua ni olive, ka sa sega talega ni tubura na kakana na veiwere; . . . Ke’u na rekitaki Jiova ga, ka’u na marautaki koya na Kalou, na noqui vakabula.”​—Apakuki 3:​17, 18.

iVakatakarakara ni Matanitu Tawayalodina

E dau vakayagataka ena so na gauna na iVolatabu na lolo se vunilolo me ivakatakarakara. Me kena ivakaraitaki, o Jeremaia a vakatauvatani ira na Jiu yalodina era vakabobulataki tu ina dua na sova lolo vinaka, na lolo e tamusuki taumada o koya e laukana ni se bulabula. Ia, o ira na bobula tawayalodina era vaka na lolo ca, e sega ni rawa ni laukana qai dodonu mera biu laivi.​—Jeremaia 24:​2, 5, 8, 10.

Ena nona vosa vakatautauvata me baleta na vunilolo e sega ni vua, e vakaraitaka kina o Jisu na nona vosovoso o Jiova vei ira na Jiu. Me vaka sa raici oti mai, a tukuni koya tiko e dua na tamata e tiko nona vunilolo ena werenivaini. A sega tu ni vua me yabaki tolu, qai vakarau taya laivi o kena itaukei. E mani kaya o ivakatawa ni vaini: “Kemuni na Turaga, laiva mada ga me tei kena yabaki talega oqo, me’u cukiraka vakavolivolita mada, ka biuta kina na de-ni-manumanu; ia de qai vua; ia kevaka e sega, ko ni na qai mai taya sobu.”​—Luke 13:​8, 9.

Na gauna e tukuna kina o Jisu na ivakatautauvata oqori a sa yabaki tolu oti nona vunau voli ena nona saga mera vakabauta na lewe ni matanitu Jiu. E vakalevutaka nona cakacaka o Jisu, me “vakabulabulataka” na vunilolo​—matanitu Jiu​—e solia vei ira na gauna me rawa nira vua. Ia, ni vo e dua na macawa me mate o Jisu sa laurai votu na nodra besetaka na Mesaia na Jiu.​—Maciu 23:​37, 38.

A vakayagataka tale o Jisu na vunilolo me vakatauvatana kei na ituvaki ca vakayalo ni matanitu oya. Nona lako sobu tiko i Jerusalemi mai Pecani ni vo e va na siga me mate, e raica e dua na vunilolo e levu na drauna qai sega tu ni vua. Ni sa dau basika mai na vua ni lolo taumada sa laurai vata mai na drauna​—so na gauna ni se bera sara mada ga ni tubu na drauna​—ia na kena sega ni vua oqo e vakaraitaka ni tawayaga.​—Marika 11:​13, 14.b

Me vaka ga na kena rairai bulabula tu na vunilolo e sega ni vua, e tautauvata sara ga kei na veivakacalai ni kedra irairai e taudaku na Jiu. Era sega ni vua vakayalo, ra qai besetaka na Luve i Jiova. O Jisu a cudruva na vunilolo e sega ni vua, ratou qai raica na tisaipeli ena siga e tarava ni sa malai tu. Na vunikau malai oya e vakaibalebaletaka na nona sa na sega ni qai ciqomi ira na Jiu mera nona tamata digitaki na Kalou.​—Marika 11:​20, 21.

‘Vuli Mai na Vunilolo’

E vakayagataka tale ga na vunilolo o Jisu me vakavulica kina e dua na lesoni bibi baleta na nona tiko. E kaya: “Mo dou kila mada na vosa vakatautauvata e na lolo: Ni sa qai lavovou na tabana, a sa tubu na drauna, dou sa kila kina sa voleka na vula i katakata: Sa vaka talega kina koi kemudou, ni dou sa raica na ka kecega oqo, dou kila sa voleka ko koya, io mai na mata ni katuba.” (Maciu 24:​32, 33) E dau laurai levu na drokadroka ni drau ni vunilolo qai kilai kina ni sa vulaikatakata. E vaka tale ga kina na parofisai vakairogorogo i Jisu ena Maciu wase 24, Marika wase 13, kei na Luke wase 21, e ivakatakilakila matata ni nona sa tiko oqo ena itikotiko vakaturaga ni Matanitu ni Kalou mai lomalagi.​—Luke 21:​29-​31.

Nida bula donuya tu e dua na gauna bibi ena volaitukutuku ni kawatamata, e sega ni vakabekataki nida via vuli sara ga mai na vunilolo. Ke da cakava vaka kina da qai yadra tiko ga vakayalo, sa tiko na noda inuinui nida na vakila na vakayacori ni yalayala totoka oqo: “A ra na dui tiko ga na tamata yadua e na ruku ni nona vaini, kei na ruku ni nona lolo; ka sega e dua me na vakarerei ira: ni sa kaya na gusu i Jiova ni lewe vuqa.”​—Maika 4:4.

[iVakamacala e ra]